|
تفسير الميزان جلد ۱۰
علامه طباطبايي رحمه الله عليه
- ۱۳ -
نكته دوم اينكه
ببينيم معناى تحدّى به مثل در آنجا كه فرمود:
(بمثل هذا القرآن
) و يا (بحديث مثله
) و يا (بسورة مثله
) و يا (بعشر سور مثله
) چيست ؟ وجه ظاهر در آن ، اين است كه
وقتى كلامى به ادعاى مدعيش آيت و معجزه باشد، اگر كسى بتواند مثل آن را بياورد
توانسته است ادعاى آن مدعى را باطل كند و در ابطال آن به بيش از آوردن مثل آن نيازى
ندارد، و لازم نيست كه كلامى بهتر از آن از حيث صفات و خواص بياورد.
ولى بعضيها به مساءله آوردن مثل ، اشكال كرده ، و گفته اند و يا ممكن است بگويند:
صرف اينكه كسى نتواند مثل آن كلام را بياورد دلالت ندارد بر اينكه آن كلام معجزه
است ، و مستند به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) نيست ، براى اينكه صفات
كمالى در نوع بشر پيدا مى شود: يكى بليغ ، يكى نويسنده ، ديگرى شجاع ، و آن ديگرى
سخى ، و افراد ديگر داراى فضايل ديگرند،
اين صفات كمال داراى مراتبى متفاوت و مختلفند، بعضى از مردم در داشتن يكى از اين
فضايل برتر از بعض ديگرند، و چون چنين است قهرا اين فضايل مرتبه اى خواهد داشت كه
فوق همه مراتب ديگر باشد، مرتبه اى كه نهايت درجه اى باشد كه نفس بشر بتواند به آن
برسد.
پس ، هر صفتى از صفات كمال كه فرض شود در بين انسانها فردى پيدا خواهد شد كه
عاليترين درجه آن را داشته باشد، درجه اى كه هيچ كس ديگرى آن درجه را نداشته و
همسنگ او در آن كمال نباشد.
و اين معنا قابل انكار نيست و ضرورى است كه بين عموم افراد بشر كسى يافت خواهد شد
كه از همه بشر بليغ تر يا نويسنده تر يا شجاعتر يا سخيتر باشد همانطور كه فردى
يافت مى شود كه از عموم بشر بلند قامت تر و يا سنگين جثه تر باشد، وقتى چنين است
چرا جايز نباشد كه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) همان فردى باشد كه از
همه مردم فصيحتر و بليغتر بوده و قرآن كلام خود او باشد كلامى كه احدى نتواند در
مقام معارضه با او برآيد، و كلامش در موقفى باشد كه براى احدى از افراد بشر جاى
پايى در آن موقف نباشد؟ بنابراين ، صرف ناتوانى بشر از آوردن مثل آن كلام دليل نمى
شود بر اينكه كلام او از ناحيه خداى تعالى بوده و ساخته دست بشر نيست ، زيرا ممكن
است ساخته بشرى باشد كه مختص به آن جناب بوده و ديگران از آوردن چنان كلامى محروم
باشند. اين چكيده آن ايرادى است كه گفتيم ممكن است كسى وارد كند، و دافع اين احتمال
اين است كه : هر چند صفات بشرى كه افراد درباره آن ، مورد مقايسه قرار گرفته اند در
فردى بيشتر از فرد ديگر و يا كمتر از فرد ديگر يافت مى شود، و ليكن اين صفات هر چه
باشد موهبتى است كه اگر طبيعت بشرى افرادى را برخوردار از آن مى سازد به خاطر
استعدادى است كه خدا در آن طبيعت ، و يا به عبارتى در طبيعت آن فرد نهاده ، و چنان
نيست كه بدون هيچ منشاى و به صرف تصادف در آن فرد پيدا شود.
و چون چنين است هر صفتى كه در فردى از افراد فرض شود كه مختص به او باشد و كسى به
پايه او نرسد تا چه رسد به اينكه از او برتر باشد، بالاخره منشاى دارد كه ديگران
ميتوانند با تمرين مستمر و رياضت پيگير آن اعمالى كه فرد مورد نظر با آن محتوا
انجام مى دهد انجام دهند، و در پاره اى اعمال از او تقليد كنند تا به تدريج مثل او
شوند، و اگر نتوانستند در همه خصوصيات تنه به تنه او بزنند حداقل در بعضى از
كمالاتش مثل او شوند، و آنچه براى فرد نابغه باقى مى ماند اصالت و سبقت و پيش كسوتى
باشد،
مثلا حاتم طائى هر چند فردى يگانه و بدون معارض در سخاوت بوده و كسى نمى تواند در
اين فضيلت از او پيشى بگيرد، ولى اين براى هر كس ممكن است كه در راه كسب اين فضيلت
رياضت بكشد، و تمرين مستمر داشته باشد تا بتواند در آخر، مرتبه اى از سخاوت حاتم را
از خود بروز دهد، هر چند كه نتواند در همه مراتبش از او پيشى بگيرد.
آرى ، كمالات معنوى و انسانى كه در حقيقت منابع اعمال آدمى ، و اعمال آدمى آثار آن
منابع است ، راهش اين راه و وضعش اين وضع است ، و هر انسانى ميتواند با تمرين و
ممارست پيگير اين راه را ادامه دهد، و مراقب باشد از آن منحرف نگردد، تا وقتى كه آن
صفتى كه در پى كسب آن است ملكه اش شده كارش به جائى برسد كه هر عملى مى كند نشان
دهنده آن صفت باشد حال يا حد كامل آن صفت را نشان دهد و يا پايين تر از آن را.
پس روى اين حساب اگر قرآن كريم گفتار شخص رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم )
بود و فرض كنيم كه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) بليغترين و فصيحترين
انسان دنيا بوده ، هر كس ديگرى ميتواند اهتمام به خرج دهد، و بر طبق روشى كه آن
جناب داشته و توانسته آن نظم بديع و بى سابقه را در كلام خود به كار برد تمرين كند،
و اگر نتوانست در همه قرآن با آن جناب معارضه نمايد حداقل در بعضى از كلمات او -
مثلا در يك سوره - از آن جناب تقليد نموده يك سوره مثل قرآن درست كند.
آرى ، قرآن كريم در هيچيك از آيات تحديش نفرموده (اگر
شك داريد كه اين كلام از ناحيه خداى تعالى نازل شده يك سوره بليغتر از آن و يا بهتر
از آن و يا يك حديثى بليغتر و بهتر از آن بياوريد)
تا كسى در رد آن تحدّى بگويد: قرآن بليغترين كلام و يا بهترين كلام بشر است و ديگر
هيچ بشرى نميتواند بليغتر و بهتر از آن را به وجود آورد، و نتيجه بگيرد كه عدم
توانايى بشر بر آوردن كلامى بليغتر از قرآن دليل نيست بر اينكه قرآن كلام غير بشر
است ، بلكه فرموده :
(مثل آن را بياوريد)
و يا (يك سوره مثل آن را بياوريد)
و يا (يك حديث مثل آن را بياوريد)
و كسى نمى تواند انكار كند كه هر انسانى ميتواند مثل كلام غير خود را درست كند، هر
چند كه فرض شود آن غير به بيانى كه گذشت نابغه در كلام باشد، پس اشكالى كه كرده
بودند با كلمه (مثله
) پاسخ داده شد.
|
فان لم يستجيبوا
لكم فاعلموا انما انزل بعلم اللّه و ان لا اله الا هو فهل انتم مسلمون
|
اجابت و استجابت دعوت هر دو به يك معنا است .
از ظاهر سياق و زمينه كلام بر مى آيد كه خطاب در اين آيه به مشركين است ، و تتمه
كلامى است كه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) در جمله
(قل ...)
از طرف خداى تعالى مامور شده آن كلام را به مشركين بگويد. و بنابراين ، پس ضمير جمع
در جمله (لم يستجيبوا)
به آلهه و هر كسى برميگردد كه در جمله (و
ادعوا من استطعتم من دون اللّه ) قرار شد
مشركين آنان را به كمك بطلبند.
با عجز خود و اسبابى كه بدان معتقديد، از
آوردنمثل قرآن ، راهى جز يقين به الهى بودن قرآن نمى ماند
و معناى آيه اين است كه : حال اگر شما مشركين ، آلهه و جن و انس و بليغ ترين اهل
لسان خود را كه عارف به اسلوبه اى كلامى هستند و يا از علماى اهل كتابند كه نزد خود
كتب آسمانى دارند و از اخبار انبياء و امتها باخبرند و يا كاهنانى هستند كه همواره
از القاآت شيطانهاى جنى استمداد ميكنند، و يا اهل علم و فهم از ساير طبقات مردمند و
متخصص در معارف شناسى هستند و به همه اطراف و جوانب معارف آشنائى دارند به كمك
خوانديد و آنان شما را اجابت نكردند، پس بدانيد كه اين قرآن ساخته و پرداخته علم و
تخصص من و غير من كه شما احتمالش را ميدهيد و خيال ميكنيد او به من تعليم داده نيست
، بلكه كلامى است الهى كه خداى تعالى آن را به علم خود نازل كرده و نيز بدانيد كه
آن توحيدى كه من شما را به سوى آن دعوت مى كنم حق است ، چون اگر غير از خداى تعالى
صاحب اين كلام خدايى ديگر مى بود او شما را در اين دعوت ما كمك مى كرد و تنهايتان
نميگذاشت ، آيا اى مشركين باز بر كفر و شرك خود پافشارى مى كنيد و يا آنكه تسليم
خدا و منقاد در برابر امر او ميشويد؟
بنابراين ، اينكه فرمود: (فان لم يستجيبوا
لكم ) در معناى اين است كه بگوييم : اگر
بعد از استمداد از هر كس كه توانستيد دعوت كنيد باز هم قادر نشديد با قرآن معارضه
كنيد... براى اينكه آن اسبابى كه باعث مى شود آنان تواناى بر معارضه شوند، همان
قدرت بيان و قريحه بلاغتى است كه دارند، و خود معتقد بودند كه اين قريحه را آله
هشان به آنان داده نه خداى تعالى ، و تازه آله هشان هر چه داشته به آنان نداده
چيزهايى ديگر نيز دارند كه اگر مشركين آن آلهه را به كمك بطلبند ميتوانند چيزهايى
كه تاكنون به آنان نداده اند بدهند. خوب وقتى آنان نزد آلهه خود چيزهايى سراغ دارند
و نيز نزد غير آلهه از كسانى كه به مددشان خواهند آمد چيزهايى سراغ دارند قاعدتا
بايد در آوردن مثل قرآن كه به عقيده آنان كلام يك بشر است موفق شوند، و اگر اين
مددكاران دعوت مشركين را اجابت نكردند و در مقام معارضه با قرآن بر نيامدند، قهرا
دستشان از تمامى سببهايى كه به عقيده آنان سبب و مايه قدرت است ، قطع شده و قدرتشان
سلب مى گردد، پس لازمه اجابت نكردن مددكاران نامبرده ، قدرت نداشتن مشركين بر
معارضه است ، و لازمهاش اين است كه حتى با قدرت و قريحه اى كه خودشان دارند نتوانند
معارضه كنند، و بر اين حساب در آيه شريفه كنايه اى به كار رفته .
معناى اينكه : (قرآن
به علم خدا نازل شده ) و وجوهى كه در اين
باره گفته
شدهاست
(فاعلموا انما انزل بعلم اللّه
) - ظاهرا منظور از كلمه (علم
اللّه ) علم مختص به خداى تعالى است ، و
آن عبارت است از غيبى كه غير خداى تعالى كسى را بدان راهى نيست مگر به اذن خود او،
همچنانكه در جاى ديگر نيز متعرض اين معانى شده و فرموده :
(لكن اللّه يشهد بما انزل اليك انزله بعلمه
) و نيز فرموده : (ذلك من
انباء الغيب نوحيه اليك ) و نيز فرموده :
(عالم الغيب فلا يظهر على غيبه احدا الا من ارتضى من رسول
)، و نيز فرموده : (انه لقرآن
كريم فى كتاب مكنون لا يمسه الا المطهرون تنزيل من رب العالمين
).
پس معناى آيه چنين مى شود: اگر نتوانستيد به هيچ سببى - غير از خداى تعالى - كه شما
به آن دل بسته ايد با قرآن معارضه كنيد، پس يقين كنيد كه اين قرآن جز از ناحيه
سببى غيبى نازل نشده بلكه از انباء و اخبار غيب است كه مختص به خداى تعالى است ، پس
او است كه آن را بر من نازل كرده و به وسيله آن با من تكلم كرده و خواسته است نخست
خود من معارف حقه و ذخاير هدايت آن را بفهمم ، و سپس به شما تفهيم كنم .
مفسرين در معناى جمله مورد بحث توجيهات ديگرى كرده اند، بعضى گفته اند: منظور اين
است كه قرآن با علم و آگاهى و اطلاع خداى تعالى نازل شده ، و او شاهد بر نزولش بوده
. بعضى ديگر گفته اند: منظور اين است كه اين قرآن طورى نازل شده كه خدا ميداند كسى
نمى تواند با آن معارضه كند، زيرا قرآن قابل معارضه نيست . و يا اين است كه تنها
خدا به نظم و ترتيب آن آگاه است ، و غير خدا كسى آگاه نيست . ولى همه اينها معانى
سست و دور از فهم است .
و جمله مورد بحث كه مى فرمايد: (انما انزل
بعلم اللّه ) بيانگر يكى از دو نتيجه اى
است كه از اجابت نكردن آلهه گرفته مى شود.
و نتيجه ديگرش را جمله (و ان لا اله الا
هو) بيان مى كند، و به دست آمدن اين نتيجه
به دو وجه است : يكى اينكه وقتى مشركين در امر مهمى از امورات خود، آلهه خود را
ميخوانند و - مثلا در همين پاسخگوئى به تحدّى قرآن - وقتى از آن آلهه كمك ميخواهند،
و آلهه اجابتشان نميكنند، همين معنا كشف مى كند كه اين آلهه چيزى به جز خيال نيست ،
براى اينكه اله وقتى اله است كه وقتى بنده مضطر و بيچاره اش او را ميخواند اجابت
كند آنهم در موقعيتى كه استمداد مشركين به نفع خود آلهه است ، زيرا قرآن كريم آمده
تا تار و پود آلهه را بباد دهد و بساط آلهه پرستى را يكسره برچيند، و مردم را - كه
تا - كنون براى آنها حريمى و حرمتى قائل بودند - از آنها منصرف نموده متوجه خداى
تعالى كند، اگر امروز به فرياد دوستان خود - يعنى مشركين - نرسند و آنان را در
معارضه با قرآن كمك نكنند بازار خود آنها برچيده مى شود، و ما مى بينيم كه كمك
نكردند، و اين روشن ترين دليل است بر اينكه اله و معبود نبودند.
وجه دوم اينكه ، اگر صحيح باشد كه قرآن حق است و از ناحيه خدا نازل شده قهرا هر چه
ميگويد درست و هر خبرى مى دهد راست است ، و يكى از خبرهائى كه مى دهد اين است كه
غير از خداى تعالى هيچ معبود و الهى نيست ، و از همين جا مى فهميم كه جمله
(لا اله الا اللّه ) نتيجه
اجابت نكردن اله است ، همچنانكه فهميديم خداى تعالى قرآن را به علم خود نازل كرده .
بيان اينكه خطاب در جمله : فهل انتم مسلمون
) متوجه مشركين است و رد سخنان
ديگرىكه در اين باره گفته شده است
(فهل انتم مسلمون
) - يعنى وقتى به دليل اجابت نكردن شركايتان و هم به دليل عجز خودتان از
آوردن مثل قرآن ، برايتان معلوم شد كه اين كتاب از ناحيه خداى تعالى است آيا تسليم
دانسته هاى خود كه همان توحيد خداى سبحان و آسمانى بودن اين كتاب است ميشويد؟ و آيا
ميپذيريد كه خداى تعالى اين كتاب را به علم خود نازل كرده ؟ پس اين سؤ ال در حقيقت
امر به اسلام آوردن است . همه اين مطالب امورى است كه از ظاهر آيه استفاده ميشود.
ولى بعضى گفته اند: خطاب در اين جمله به شخص رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم
) است ، و اگر خطاب را به صيغه جمع آورده با اينكه آن جناب يك نفر بوده صرفا به
منظور تعظيم است ، و ضمير جمع غايب در جمله
(لم يستجيبوا)
به مشركين برميگردد، مى فرمايد: اى پيامبر! اگر مشركين دعوت ترا كه با قرآن معارضه
كنند نپذيرفتند، پس خود بدان كه قرآن به علم خدا نازل شده و بدان كه خدا واحد است ،
حال آيا تو تسليم امر او ميشوى ؟
و اين وجه درست نيست ، زيرا در زبان عرب احترام به وسيله استعمال صيغه جمع تنها در
متكلم است كه در قرآن كريم در بسيارى موارد خداى تعالى از خودش تعبير فرموده به :
ما چنين و چنان كرديم و يا مى كنيم ، و اما در خطاب و غيبت چنين تعبيرى سابقه
ندارد.
علاوه براين ، استناد وحى الهى و تكلم ربانى به خداى تعالى استنادى ضرورى است و جاى
شك نيست تا براى اثبات آن احتياج به دليل پيدا شود، پس آنچه از وحى كه رسول خدا
(صلى اللّه عليه و آله و سلم ) تلقى ميكند، دلالتش بر اينكه كلام خدا است ، دلالتى
ضرورى و بديهى است و احتياج ندارد به اينكه براى اثبات آن احتجاج شود، و به رسول
خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) بفرمايد: دليل اينكه قرآن كلام ما است اين
آزمايش را به عمل بياور كه به مشركين بگوئى مثل قرآن را بياورند تا اگر نياوردند
يقين كنى كه قرآن كلام ما است . بله اين استدلال در كلام مخلوقين يعنى انسانها و جن
و ملك و هر هاتف ديگرى بجا است و فرضا اگر هاتفى غيبى به شما سخنى بگويد جا دارد
اضافه كند و بگويد: اگر شك دارى كه اين سخن از غيب است ، از ملائكه است ، از جن است
، به فلان دليل تمسك كن ، و نه تنها استدلالى بجا است بلكه لازم است ، زيرا بدون
دليلى حسى و عقلى نميشود آن سخن را به فرشته و يا جنى مستند كرد. و ما در سوره آل
عمران در داستان زكريا مطالبى در اين باره گذرانديم ، و بزودى بحث مستوفاى آن در
جاى مناسب خواهد آمد - ان شاء اللّه . از اين هم كه بگذريم ، اصولا مخاطب قرار دادن
رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) به خطابى به مثل
(و انه لا اله الا هو) و مثل
(فهل انتم مسلمون ) خالى از
ركاكت نيست . از اين نيز كه بگذريم ، خود استدلال نيز استدلالى است ناتمام كه
توضيحش را ميدهيم .
بعضى گفته اند: آيه شريفه خطابش هم متوجه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) و
هم مؤ منين و يا تنها به مؤ منين است ، براى اينكه مؤ منين نيز در دعوت دينى و
تحدّى به قرآن كه كتاب پروردگارشان است و بر آنان نازل شده با رسول خدا (صلى اللّه
عليه و آله و سلم ) شريكند، و معناى آيه اين است كه : اگر مشركين شما را در
پيشنهادتان كه همان معارضه با قرآن است اجابت نكردند، پس بدانيد كه قرآن نازل شده
به علم خدا است ، و بدانيد كه هيچ معبودى جز اللّه نيست ، پس آيا شما تسليم خدا
ميشويد؟
بعضى از صاحبان اين توجيه ، وقتى متوجه عيب گفتار خود شدند كه معنا ندارد مؤ منين
را كه داراى ايمان به خداى تعالى و به كتاب او بودند دعوت به پرستش خداى يكتا و به
اين معنا كرد كه بدانند كتاب خدا نازل از ناحيه خداست ، و بدانند كه خدا يگانه است
و هيچ شريكى ندارد، ناگزير گفتار خود را اينطور اصلاح نمودند كه منظور از اين دعوت
اين است كه شما مؤ منين وقتى ديديد كه مشركين از آوردن مثل قرآن عاجز شدند بر علم
خود (و اينكه ميدانيد قرآن از ناحيه خداست و به علم او نازل شده و معبودى جز خدا
نيست ) ثبات قدم به خرج دهيد، و معناى اينكه در آخر فرمود:
(فهل انتم مسلمون
) اين است كه آيا اين ثباتى كه گفتيم به خرج مى دهيد و بر اسلام خود و
اخلاص در آن استوار مى مانيد؟
اشكالى كه در اين توجيه هست اين است كه آيه را با اينكه عموم و اطلاق دارد بدون
دليل مقيد كرده اند، زيرا دليلى كه آورده اند تمام نيست ، چون اگر مشركين دعوت رسول
خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) و مؤ منين را اجابت نموده و رفته باشند از آلهه
خود و ساير كسانى كه اميد مساعدتشان را داشته اند كمك بگيرند و همه آنها خواهش
پرستندگان خود را پذيرفته و جمع شده باشند، و در آخر از آوردن مثل قرآن عاجز مانده
باشند، آن وقت است كه مى شود به خاطر اين دليل واضح به مؤ منين گفت : پس بدانيد - و
به قول اين مفسر - و بر علم خود استوار بمانيد كه قرآن فوق كلام بشر است ، و چنين و
چنان است ، زيرا در اين صورت حجت بر آنان تمام شده . و اما اگر مشركين به آن دستور
كه فرمود: (فاتوا بعشر سور مثله مفتريات
)
عمل نكنند حال يا به خاطر اينكه يقين دارند كه قرآن كلام خدا است و به حق نازل از
ناحيه او است و اگر مى گويند: (افتراء است
) صرف لجبازى است و عناد وادارشان كرده ، نه اينكه به راستى معتقد به
گفته خويش باشند و يا در قرآن شكى داشته باشند و يا اگر اين يقين را نداشته اند
بدين جهت اقدام به معارضه نكردند كه ماءيوس از اجابت خدايان خود و معارضه با قرآن
بودند، و يا اصلا در اين كلام خود جد نداشتند، و سخن بيهوده گفته اند، (در اين صورت
چيزى به ايمان مؤ منين اضافه نمى شود، تنها حجت بر خود كفار تمام مى شود، و تمام
شدن حجت بر كفار مبنى بر نظريه ما است كه گفتيم خطاب در آيه متوجه مشركين است ).
و خلاصه : اگر مشركين دعوت رسول خدا و يا مؤ منين و يا هر دو را نپذيرند اين
نپذيرفتنشان به تنهائى دليل نمى شود بر اينكه قرآن از ناحيه خداى تعالى نازل شده
مگر آنكه قبلا مشركين شركاء و ياران خود را دعوت به معارضه كرده باشند و آن شركاء
اجابت نكرده باشند و ما مى دانيم كه از مشركين دعوتى اينگونه صورت نگرفته بود، تنها
خود مشركين بودند كه پيشنهاد رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) و مؤ منين را
قبول نكردند، و قبول نكردن خود آنان هيچ سودى نميبخشد. پس چاره اى جز اين نيست كه
بگوييم معناى آيه اين است كه :
اى رسول و اى مؤ منين ! اگر مشركين رفتند تا خدايان و ياران جنى و انسى خود را دعوت
كنند ولى كسى دعوتشان را نپذيرفت ، و خود مشركين هم دعوت شما را قبول نكردند، پس
بدانيد كه اين قرآن به علم خدا نازل شده و... و اين همان تقييدى است كه قبلا گفتيم
دليلى بر آن نيست .
علاوه ، بنابراين توجيه خداى تعالى مؤ منين را امر كرده كه در صورت تحقق يك امر
فرضى كه هرگز تحقق نمى يابد ايمان بياورند و يا در ايمان خود استوار شوند، و كلام
خداى تعالى اجل است از چنين چيزى ، و اگر هم منظور اين بوده باشد كه به مؤ منين
بفهماند مشركين نمى توانند مثل قرآن را بياورند، هر چند كه همه شركاء و يارانى كه
سراغ دارند به كمك بگيرند، حق كلام اين بود كه بفرمايد: پس اگر دعوت شما را اجابت
نكردند و هرگز هم اجابت نخواهند كرد پس بدانيد كه ....)
همچنانكه نظير اين تعبير را در جاى ديگر كه چنين منظورى در بين بوده آورده و فرموده
است : (و ان كنتم فى ريب مما نزلنا على
عبدنا فاتوا بسورة من مثله و ادعوا شهداءكم من دون اللّه ان كنتم صادقين فان لم
تفعلوا و لن تفعلوا فاتقوا النار التى وقودها الناس و الحجارة اعدت للكافرين
).
|
من كان يريد
الحيوة الدنيا و زينتها نوف اليهم اعمالهم فيها و هم فيها لا يبخسون
|
مراد از توفيه اعمال(اعمال آنان را
به آنان برمى گردانيم ) و بيان اينكه نتيجهعمل تابع اسباب و عوامل پديد آورنده عمل
است
مصدر (توفية
) كه فعل (نوفى
) از آن مشتق شده به معناى رساندن حق به صاحب آن است ، البته رساندن
بطور كامل . و ماده (بخس
) كه فعل مضارع مجهول (يبخسون
) از آن گرفته شده به معناى كمتر دادن اجر مزدور است .
اين آيه شريفه تهديد عليه كفارى است كه در برابر حق خاضع نميشدند و يا آنكه حق بودن
آنرا فهميده بودند ولى زندگى دنيا را بر آخرت ترجيح داده آخرت را فراموش كرده
بودند، و در عين تهديد ايشان بيان بعضى از سنتهاى جارى در اسباب اين فراموشى نيز
هست و روشن مى شود كه چطور مى شود كفار از نعيم زندگى آخرت ماءيوس ميگردند.
توضيح اينكه ، عمل آدمى هر طور كه باشد تنها آن نتيجه اى را كه منظور آدمى از آن
عمل است به او مى دهد، اگر منظورش نتيجه اى دنيوى باشد نتيجه اى كه شانى از شؤ ون
زندگى دنياى او را اصلاح مى كند، از مال و جمال و جاه ، و يا بهتر شدن وضعش ، عملش
آن نتيجه را مى دهد، البته در صورتى آن نتيجه را مى دهد كه ساير اسبابى كه در حصول
اين نتيجه مؤ ثرند مساعدت بكنند، و عملى كه به اين منظور انجام شده نتايج اخروى را
ببار نمى آورد، زيرا فاعل آن ، قصد آن نتايج را نداشته تا آن نتايج به دستش بيايد،
و صرف اينكه عملى ممكن است و صلاحيت دارد كه در طريق آخرت واقع شود كافى نيست و
رستگارى آخرت و نعيم آن را نتيجه نمى دهد، مثلا احسان به خلق و حسن خلق (هم ميتواند
به نيت دوستيابى و جاه طلبى و نان قرض دادن انجام شود، و هم به نيت پاداش اخروى و
تحصيل خوشنودى خداى تعالى ) اگر به نيت خوشنودى خدا انجام نشود باعث اجر و پاداش
اخروى و بلندى درجات نمى شود.
به همين جهت است كه مى بينيم بعد از جمله مورد بحث فرموده :
(اولئك الذين ليس لهم فى الاخرة الا النار و حبط ما صنعوا فيها و باطل
ما كانوا يعملون )، و خبر داده كه آنان
وقتى وارد در حيات آخرت مى شوند، وارد در خانهاى مى شوند كه حقيقت و واقعيتش آتشى
است كه تمامى اعمال دنيايى آنان را ميخورد، آنطور كه آتش هيزم را از بين ميبرد،
خانه اى كه آنچه در نظر اين دنياپرستان زيبا و مايه خرسندى بود نابود مى سازد و
آنچه را كه كردند بى نتيجه و خنثى مينمايد. آرى دار آخرت چنين واقعيتى دارد و به
همين جهت در جاى ديگر قرآن آن را (دار
البوار: خانه هلاكت و نابودى ) ناميده مى
فرمايد: (الم تر الى الذين بدلوا نعمة
اللّه كفرا و احلوا قومهم دار البوار جهنم يصلونها).
با اين بيان روشن مى شود كه هر يك از دو جمله (حبط
ما صنعوا فيها)، و
(و باطل ما كانوا يعملون ) به
نوعى مفسر و بيانگر جمله (اولئك الذين ليس
لهم فى الاخرة الا النار) مى باشند.
آنچه تا اينجا گفته شد دو نكته را روشن ساخت : نكته اول اينكه ، مراد از توفيه
اعمال و پرداخت كامل اعمال به آنان ، پرداخت كامل نتايج اعمال آنان و رساندن آثارى
است كه اعمالشان به حسب نظام اسباب و مسببات دارد، نه آن نتايجى كه خود آنان از
اعمالشان در نظر داشتند، و به اميد رسيدن به آن نتايج ، زحمت اعمال را تحمل كردند،
دليلش هم اين است كه در اين نشاه از هر عملى آن نتيجه اى عايد صاحب عمل مى شود كه
همه اسباب و عوامل دست اندركار آن عمل ، براى آن عمل معين كرده اند، نه آن نتيجه اى
كه صاحب عمل در نظر گرفته ، و بر اين حساب بايد دانست كه چنين نيست كه هر كس به هر
آرزوئى كه دارد برسد، بلكه به آن نتايجى ميرسد كه عوامل مؤ ثر در زندگى و افعال او
معين كرده باشند.
و خداى تعالى در جاى ديگر از كلام مجيدش از اين حقيقت اينطور تعبير كرده كه :
(و من كان يريد حرث الدنيا نوته منها و ما له فى الاخرة من نصيب
)، ملاحظه مى كنيد كه در اين آيه نفرموده :
(نوته اياه ) - ما هر منظورى
كه داشته به او ميدهيم بلكه فرموده :
(نؤ ته منها - پاره اى از آن بهره ها را
به او ميدهيم ). و باز در جاى ديگر فرموده
:
(من كان يريد العاجلة عجلنا له فيها ما
نشاء لمن نريد ثم جعلنا له جهنم يصليها مذموما مدحورا)،
كه در اين آيه علاوه بر آن نكته اى كه در آيه قبلى بود اين بيان اضافى را هم دارد
كه چنان نيست كه هر كس هر چه بخواهد و به همان مقدار كه خواسته به او مى رسد، بلكه
زمام امور دنيا به دست خداى سبحان است ، و طبق آنچه سنت اسباب بر آن جريان دارد به
هر كس هر مقدار كه بخواهد مى دهد و هر چه را نخواهد نميدهد، هر كه را كه بخواهد
مقدم ميدارد و هر كه را بخواهد عقب مياندازد.
نكته دوم اينكه اين دو آيه ، يعنى آيه (من
كان يريد الحيوة الدنيا و زينتها نوف اليهم اعمالهم )
- تا آخر آيه بعدى - حقيقتى از حقايق الهى را بيان ميكند.
بحث روايتى
(شامل رواياتى در ذيل آيات گذشته )
مرحوم كلينى در كافى در ذيل آيه (الا انهم
يثنون صدورهم ) به سند خود از ابن محبوب
از جميل بن صالح از سدير از ابى جعفر، امام باقر (عليه السلام ) روايت كرده كه
فرمود: جابر بن عبد اللّه به من خبر داد كه مشركين وقتى پيرامون كعبه به رسول خدا
(صلى اللّه عليه و آله و سلم ) برمى خوردند، بعضى ها سر و كمر خود را اينطور خم مى
كردند و جامه اى به سر خود مى انداختند تا رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم )
آنها را نبيند، در اين باره بود كه خداى عزّوجل اين جمله را نازل كرد:
(الا انهم يثنون ...)
و در الدر المنثور است كه ابن ابى شيبه و ابن منذر و ابن ابى حاتم و ابو الشيخ از
ابى رزين روايت كرده كه گفت : يكى از مشركين كمر خود را خم ميكرد و خود را با جامه
اش پنهان ميساخت .
و در مجمع البيان از على بن الحسين و ابى جعفر و جعفر بن محمد روايت شده كه فرمود:
كلمه (يثنونى
) بر وزن (يفعوعل
) است .
رواياتى در مورد رزاق بودن خداى تعالى و تقدير روزى براى
همه
و در تفسير عياشى از محمد بن فضيل از جابر از ابى جعفر (عليه السلام ) روايت شده كه
فرمود: مردى از باديه نشينان نزد رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) آمد و
عرضه داشت : يا رسول اللّه ! من داراى پسران و دختران و برادران و خواهران و پسر
زاده ها و دختر زاده ها و برادر زاده ها و خواهر زاده هائى هستم ، و زندگى بر ما
خفيف است - يعنى در سطحى بسيار پايين زندگى مى كنيم - اگر صلاح ميدانى دعا كن خداى
تعالى به زندگى ما وسعت و گشايشى دهد. امام (عليه السلام ) فرمود: وقتى كلام آن مرد
به اينجا رسيد گرى هاش گرفت و مسلمانان به حال او رقت كردند، رسول خدا (صلى اللّه
عليه و آله و سلم ) اين آيه را تلاوت فرمود: (و
ما من دابة فى الارض الا على اللّه رزقها و يعلم مستقرها و مستودعها كل فى كتاب
مبين )، آنگاه فرمود: هر كس كه اينگونه
شكم هاى گرسنه را كه رزقشان از ناحيه خداى تعالى ضمانت شده تكفل كند خداى تعالى رزق
او را ريزان كند آنچنانكه آب در سراشيبى فرو مى ريزد، آنگاه رسول خدا (صلى اللّه
عليه و آله و سلم ) دعا كرد و مسلمانان آمين گفتند.
امام باقر (عليه السلام ) سپس فرمود: شخصى كه آن مرد را در زمان عمر ديده و حال او
را پرسيده بود به من گفت كه آن مرد در جوابم گفت : (بعد
از دعاى رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) داراى بهترين وضع شدم ، وضعم در
ميان افرادى كه خدا رزق حلالشان داده از همه بهتر و مالم از همه بيشتر است
).
و در الدر المنثور است كه حكيم ترمذى در كتاب (نوادر
الاصول ) خود، و حاكم - وى حديث را صحيح
دانسته - و ابن مردويه ، و بيهقى در كتاب
(شعب الايمان
) از ابن مسعود از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) روايت كرده
اند كه گفت : رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) فرمود: وقتى مقدر شده باشد كه
يكى از شما در سرزمينى از دنيا برود، براى او حاجتى پيش مى آيد كه مجبور شود به آن
سرزمين سفر كند و سفر خواهد كرد تا آخرين گامى كه مقدر شده بردارد بر مى دارد،
آنگاه در همان نقطه قبض روح و آن زمين در روز قيامت او را بيرون مى اندازد و مى
گويد: پروردگارا اين آن امانتى است كه به من سپردى .
مؤ لف : تفسير بودن اين روايت براى آن آيه خيلى روشن نيست .
و در كافى به سند خود از ابى حمزه ثمالى از امام باقر (عليه السلام ) روايت كرده كه
فرمود: رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) در حجة الوداع فرمود: مردم ! آگاه
باشيد كه جبرئيل (روح الامين ) به دلم انداخت كه هيچ انسانى از دنيا نمى رود مگر
بعد از آنكه رزقى كه برايش معين شده تا به آخر خورده باشد، بنابراين ، از خدا
بترسيد و در طلب رزق معتدل باشيد و دير رسيدن چيزى از رزق ، شما را وا ندارد به
اينكه آن را با ارتكاب يكى از گناهان طلب كنيد، زيرا خداى تعالى ارزاق را كه بين
خلق خود تقسيم كرده حلالش را تقسيم كرده ، نه حرامش را. بنابراين هر كس از خدا پروا
كند و خويشتندار باشد، خداى عزوجل رزق او را از راه حلال مى رساند و هر كس پرده
پوشش خدائى را پاره كند و رزق خويش را از راه غير مشروع به دست بياورد خداى تعالى
از باب قصاص همان مقدار از رزق حلال او را دريغ نموده ، در عين حال در حساب او
محاسبه مى كند.
مؤ لف : اين روايت از روايات مشهورى است كه هم عامه و هم خاصه به طرقى بسيار، آن را
روايت كرده اند.
و در تفسير عياشى از ابى الهذيل از امام صادق (عليه السلام ) روايت شده كه فرمود:
خداى سبحان ارزاق را بين بندگانش تقسيم نمود و مقدار بسيارى را زيادى آورده كه آن
را بين هيچكس تقسيم نكرده و آيه (و اسالوا
اللّه من فضله ) به همين زيادت اشاره
نموده مى فرمايد: از آنچه خداى تعالى زيادى آورده درخواست كنيد.
مؤ لف : اين روايت از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) نيز نقل شده و ما در
تفسير آيه شريفه (و ترزق من تشاء بغير
حساب ) و آيه شريفه
(و اسالوا اللّه من فضله )
پاره اى روايات در اين معنا آورديم .
و در كافى از امام صادق (عليه السلام ) روايت شده كه فرمود: امير المؤ منين بارها
مى فرمود: بدانيد و به يقين بدانيد كه خداى عزوجل به هيچ بندهاى هر قدر هم تلاشگر
باشد و هر قدر زرنگى و چاره انديشى اش عظيم باشد و بسيار حيله گر و نيرنگ باز باشد
اجازه نمى دهد از مقدراتى كه او در ذكر حكيم برايش تقدير كرده پيشى گرفته و آن
مقدرات را تغيير دهد. ايها الناس ! هيچ انسانى به علت مهارتش نمى تواند پشيزى از
آنچه برايش مقدر شده زيادتر به دست آورد و هيچ انسانى به علت حماقت و كودنى اش
پشيزى از آنچه برايش مقدر شده كمتر نمى گيرد. و بنابراين كسى كه به اين دو نكته علم
و اعتقاد داشته و بر طبق آن عمل كند در به دست آوردن بهره اش از ساير مردم راحت تر
است ، و كسى كه به اين معانى علم دارد و ليكن بر طبق آن عمل نمى كند در خسارتش از
همه مردم خاسرتر و زيانكارتر است ، و چه بسيار افرادى كه غرق نعمتند ولى خدا به
منظور استدراج غرق نعمتشان كرده و چه بسيار گرفتاران و تهى دستانى كه خدا خيرشان را
در تهى دستى ديده .
بنابراين ، اى تلاشگر در تلاش خود از خدا پروا داشته باش و در شتابت كوتاه بيا، و
از خواب غفلتت بيدار شو، و در آنچه از ناحيه خداى عزوجل به زبان پيامبر گرامى اش
جارى شده تفكر كن ...
دو روايت از امام باقر و امام صادق (عليهما السلام )،
مربوط به طلب
روزىحلال از راه كار و تلاش
و در كافى به سند خود از ابن ابى عمير از عبداللّه بن حجاج از امام صادق (عليه
السلام ) روايت كرده كه فرمود: محمد بن منكدر بارها مى گفت من خيال نمى كردم كه على
بن الحسين (عليه السلام ) فرزندى از خود به يادگار خواهد گذاشت كه از خودش بهتر
باشد، و چون فرزندش محمد بن على را ديدم رفتم تا او را موعظه اى كنم ، ولى او مرا
موعظه كرد. دوستانش از او پرسيدند به چه چيز تو را موعظه كرد؟ گفت : روزى كه هوا
بسيار گرم بود به اطراف مدينه رفتم و به ابو جعفر محمد بن على كه مردى تنومند بود
برخوردم و ديدم كه به دست دو غلام و يا آزاد شده سياه تكيه كرده است در دل با خود
گفتم سبحان اللّه ! مرد محترمى از محترمين قريش در اين ساعت روز و با چنين حالتى به
دنبال دنيا برخاسته جا دارد او را موعظه اى كنم و حتما اين كار را خواهم كرد.
لا جرم به نزديكش رفته سلام كردم ، ايشان در حالى كه عرق از سر و رويش مى ريخت با
حالتى كه بيانگر بى مهرى بود جواب سلامم را داد. عرض كردم : خدا تو را اصلاح كند
آيا اين درست است كه مردى محترم از شيوخ قريش در اين ساعت و با اين حالت در طلب
دنيا باشد؟
و آيا اگر در همين حال اجلت فرا رسد فكر ميكنى كه در چه حالى از دنيا رفته باشى ؟
فرمود: اگر مرگ من در اين ساعت برسد در حالى رسيده كه من مشغول طاعت خداى عزوجل
هستم و خود و عيالم را از تو و از مردم بى نياز مى كنم ، ترس من تنها از اين است كه
مرگم در حالى برسد كه مشغول گناهى از گناهان باشم . گفتم : بله ، خدا رحمتت كند تو
درست گفتى ، من آمدم تو را موعظه كنم تو مرا موعظه كردى .
و در همان كتاب از عبد الاعلى مولاى آل سام روايت كرده كه گفت : روزى تابستانى كه
هوا بسيار گرم بود در يكى از راههاى مدينه به امام صادق (عليه السلام ) برخورده عرض
كردم : فدايت شوم آيا با آن وضعى كه نزد خداى تعالى و با آن قرابتى كه نسبت به رسول
خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) دارى در مثل چنين روزى چرا خود را به زحمت مى
اندازى ؟ فرمود: اى عبد الاعلى به طلب رزق برخاسته ام تا از كسى مثل تو بى نياز
باشم .
مؤ لف : بين اعتقاد به اينكه رزق تقسيم شود، و بين امر به طلب رزق منافاتى نيست و
اين معنا روشن است .
چند روايت درباره خلقت آسمانها و زمين و جمله :
(و كان عرشه على الماء)
و در الدر المنثور است كه طيالسى و احمد و ترمذى - وى حديث را حسن دانسته - و ابن
ماجه و ابن جرير و ابن منذر و ابوالشيخ در كتاب (العظمة
) و ابن مردويه و بيهقى در كتاب (الاسماء
و الصفات ) از ابى رزين روايت كرده اند كه
گفته است : به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) عرضه داشتم پروردگار ما قبل
از آنكه خلق خود را بيافريند كجا بود؟ فرمود: در عمائى بود كه ما تحت و مافوق آن
هوا بود، و عرش خود را بر آب خلق كرد.
مؤ لف : كلمه (عماء)
به معناى ابر و مه غليظى است كه جلو ديد چشم را بگيرد و كلمه
(ما)
در (ما تحت و مافوق
) موصوله است و مراد از (هوا)
فضائى است كه از هر چيز خالى باشد، همچنانكه در جمله
(افئدتهم هواء - دلهايشان خالى است )
به اين معنا آمده .
ممكن هم هست حرف (ما)
نافيه و كلمه (هواء)
به همان معناى معروفش باشد كه در اين صورت منظور از آن جمله ، اين مى شود كه : خداى
تعالى در عمائى بود كه مانند ساير عماءها (ابرها) بالا و پائينش را هواء احاطه
نداشت .
و اين روايت از روايات تجسم است (كه يا بايد طرح و طرد شود، و يا توجيه گردد)،
و لذا آن را توجيه كرده اند به اينكه تعبير به عماء كنايه است از غيب ذات كه ديدگان
از ديدنش ناتوان و عقول از دركش حيرانند.
و در همان كتاب است كه احمد، بخارى ، ترمذى ، نسائى و ابوالشيخ در كتاب
(العظمة
) و ابن مردويه و بيهقى در كتاب
(الاسماء و الصفات ) همگى از
عمران بن حصين روايت كرده اند كه گفت : اهل يمن به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله
و سلم ) عرضه داشتند: يا رسول اللّه ! بما خبر بده از اول اين امر كه چگونه بوده
است ؟ فرمود: خداى تعالى قبل از هر چيز بود، و در آن هنگام عرش او بر آب بود، و در
لوح محفوظ ذكر همه چيز را نوشت و آنگاه آسمانها و زمين را خلق كرد. (در اين هنگام
شخصى ) ندا در داد كه : اى پسر حصين ماده شترت رفت ، من (رسول خدا (صلى اللّه عليه
و آله و سلم ) و مردم يمن را ترك گفته ) به دنبال شترم روانه شدم ديدم حيوان به طمع
آب سرابهائى را كه در بيابان از دور مى بيند تعقيب مى كند، و خلى متاسف شدم و دلم
مى خواست از شترم چشم پوشى كرده خود را به حضور رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و
سلم ) برسانم .
مؤ لف : عده اى از رجال حديث اين روايت را از بريده نقل كرده اند، و در آخر روايت
آنان آمده كه بريده گفت : سپس شخصى نزدم آمد و گفت : ماده شترت فرار كرد، من از
محضر رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) بيرون آمدم ، ولى برق سراب نگذاشت
ببينم شتر در كدام طرف بيابان است ، و خيلى دلم مى خواست از آن صرف نظر كنم . و
اينكه يك جريان به دو نفر نسبت داده شده خود دليل بر سستى و بى اعتبارى اين دو حديث
است .
رواياتى در ذيل جمله : (ليبلوكم
ايكم احسن عملا) و بيان مراد از نيكوكارتر
بودن.
و باز در همان كتاب در ذيل جمله (ليبلوكم
ايكم احسن عملا) آمده كه داوود بن محبر
(مركب ساز) در كتاب (العقل
) و ابن جرير و ابن ابى حاتم و حاكم در (التاريخ
) و ابن مردويه از ابن عمر روايت كرده اند كه گفت : وقتى رسول خدا (صلى
اللّه عليه و آله و سلم ) آيه (ليبلوكم
ايكم احسن عملا) را تلاوت كرد، پرسيدم :
يا رسول اللّه ! معناى اين جمله چيست ؟ فرمود: معنايش اين است كه خدا مى خواهد شما
را بيازمايد و معلوم كند عقل كدامتان بهتر است . آنگاه فرمود: و عقل آن كسى از شما
بهتر است كه از همه شما بيشتر از گناه و محارم الهى پرهيز كند و به طاعت خدا داناتر
- و در نسخهاى ديگر عامل تر - باشد.
و در كافى با ذكر سند از سفيان بن عيينه از امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده كه
در تفسير اين كلام خداى عزوجل (ليبلوكم
ايكم احسن عملا) فرمود: منظور خداى تعالى
اين نيست كه كداميك از شما زيادتر عمل مى كنيد، بلكه منظور اين است كه كداميك بيشتر
به واقع اصابه مى كنيد، يعنى درست تر عمل مى كنيد، و (منشاء همه درستى ها) و اصابه
ها همانا ترس از خدا و نيت صادق است .
تفسير الميزان ج 10 ص 267
آنگاه فرمود: عمل را باقى گذاشتن (و به آن ادامه دادن و تمرين كردن ) تا زمانى كه
خالص شود سخت تر است از خود عمل ، و عمل خالص آن عملى است كه منظورت از انجام آن
اين نباشد كه غير از خدا كسى تو را در برابر آن ستايش كند، و اين چنين نيتى از خود
عمل دشوارتر است . البته اين را هم بدانيد كه نيت ، خود همان عمل است . آنگاه اين
آيه را تلاوت كردند: (قل كل يعمل على
شاكلته ). مؤ لف : اينكه امام فرمود:
(بايد بدانيد كه نيت ، همان عمل است )
معنايش اين است كه عمل هيچ اثرى ندارد مگر طبق آن نيتى كه با عمل بوده .
دو روايت درباره اينكه مراد از
(امت معدوده ) در آيه شريفه ،
امام زمان (ع ) و
اصحاباويند
و صاحب تفسير نعمانى به سند خود از اسحاق بن عبدالعزيز از امام صادق (عليه السلام )
روايت كرده كه در ذيل جمله (لئن اخرنا
عنهم العذاب الى امة معددة ) فرمود: منظور
از
(عذاب )
خروج مهدى (عليه السلام )، و منظور از (امت
معدوده )
اهل بدر و اصحاب آن جنگ است .
مؤ لف : اين معنا را كلينى در كافى و قمى و عياشى در تفسير خود از امام على و امام
باقر و امام صادق (عليه السلام ) روايت كرده اند.
و در مجمع البيان است كه بعضى گفته اند: منظور از امت معدوده اصحاب مهدى (عليه
السلام ) است كه عددشان سيصد و ده و اندى نفر است - به مقدار عدد اصحاب بدر - كه در
روز ظهورش در يك ساعت دور آن جناب جمع مى شوند، همانطور كه قطعات ابرهاى پائيزى دور
هم جمع مى شوند. آنگاه گفته است : اين معنا از امام ابى جعفر و ابى عبد اللّه (عليه
السلام ) روايت شد است .
و در تفسير قمى در ذيل جمله (الا الذين
صبروا و عملوا الصالحات ) آمده كه امام
فرمود: يعنى در شدائد صبر مى كنند، و در روز راحتى اعمال صالح انجام مى دهند.
روايتى در مورد تقسيم امت محمد (ص ) در روز قيامت به سه
دسته و
حبطاعمال دو د دو دسته از آنان
و در الدر المنثور در ذيل آيه (من كان
يريد الحيوة الدنيا) آمده كه بيهقى در
كتاب
(الشعب )
از انس روايت كرده كه گفت : رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) فرمود: وقتى
قيامت بپا شود امت من سه طائفه خواهند شد: 1 - فرقه اى كه خداى تعالى را به خلوص
عبادت مى كرده اند 2 - فرقه اى كه خداى تعالى را به رياء بندگى مى كرده اند 3 -
فرقه اى كه خدا را عبادت مى كردند تا به سودى دنيوى برسند. خداى تعالى به آنكه به
منظور دنيا خدا را عبادت مى كرد مى فرمايد: تو را به عزت و جلال خودم سوگند مى دهم
بگو كه در عبادتت چه منظور داشتى ؟ در پاسخ مى گويد: منظورم دنيا بود. خطاب مى رسد
لاجرم آنچه از راه عبادت جمع كردى برايت سودى ندارد و به سوى آن برنخواهى گشت ، او
را به سوى آتش ببريد.
و به آنكه عبادت خدا را ريائى انجام داده است مى فرمايد: تو را به عزت و جلال خود
سوگند مى دهم بگو كه از عبادت من چه منظورى داشتى ؟ مى گويد: منظورم خودنمائى بود.
پس خطاب مى رسد هر عبادتى كه مى كردى و با آن خودنمائى مى نمودى به درگاه ما نرسيده
در نتيجه آن عبادت ، امروز سودى به حالت ندارد، او را به سوى آتش ببريد.
و به آنكه عبادت خدا را به خلوص انجام مى داده خطاب مى رسد: تو را به عزت و جلالم
سوگند، بگو كه به چه منظورى مرا عبادت مى كردى ؟ مى گويد: به عزت و جلالت سوگند كه
تو خود از من بهتر مى دانى كه تو را فقط صرفا براى خوشنودى و پاداش خانه آخرتت
عبادت مى كردم . خطاب مى رسد: آرى ، راست گفتى اى بنده من ، او را به سوى بهشت
ببريد.
آيات 24 - 17 سوره هود 269
|
افمن كان على
بينة من ربه و يتلوه شاهد منه و من قبله كتب موسى اماما و رحمة اولئك يؤ منون به و
من يكفر به من الاحزاب فالنار موعده فلا تك فى مرية منه انه الحق من ربك و لكن اكثر
الناس لا يؤ منون (17) و من اظلم ممن افترى على اللّه كذبا اولئك يعرضون على ربهم و
يقول الاشهد هولاء الذين كذبوا على ربهم الا لعنة اللّه على الظلمين (18) الذين
يصدون عن سبيل اللّه و يبغونها عوجا و هم بالاخرة هم كفرون (19) اولئك لم يكونوا
معجزين فى الارض و ما كان لهم من دون اللّه من اولياء يضعف لهم العذاب ما كانوا
يستطيعون السمع و ما كانوا يبصرون (20) اولئك الذين خسروا انفسهم و ضل عنهم ما
كانوا يفترون (21) لا جرم انهم فى الاخرة هم الاخسرون (22) ان الذين امنوا و عملوا
الصالحات و اخبتوا الى ربهم اولئك اصحب الجنة هم فيها خلدون (23) مثل الفريقين
كالاعمى و الاصم و البصير و السميع هل يستويان مثلا افلا تذكرون (24)
|
ترجمه آيات
آيا كسى كه از ناحيه پروردگارش برهانى چون نور روشن دارد و به دنبال آن نور، شاهدى
هم از سوى او مى باشد، و پيش از آن ، كتاب موسى كه پيشوا و رحمت بود (گواهى بر آن
مى دهد همچون كسى است كه چنين نباشد)، آن (حق طلبان و حقيقت جويان ) به او ايمان مى
آورند و هر كس از گروههاى مختلف به او كافر شود آتش وعده گاه اوست ، پس تو درباره
نور خودت (قرآن ) در شك مباش كه آن حق است و از ناحيه پروردگار تو است ، ولى بيشتر
مردم ايمان نمى آورند (17).
و كيست ستمكارتر از آن كس كه دروغ را به خدا افتراء مى بندد، اينگونه افراد بر
پروردگارشان عرضه مى شوند و گواهان خواهند گفت : خدايا اينها بودند كسانى كه بر
پروردگار خود دروغ بستند، آگاه باشيد كه لعنت خدا بر ستمكاران است (18).
همانهايى كه راه خدا را مى بندند و آن را كج و معوج نشان مى دهند و به نشاءه قيامت
كفر مى ورزند(19).
اينها (بدانند) كه نمى توانند خدا را در زمين به ستوه آورند و (اصولا) غير خدا هيچ
اوليايى ندارند (و از ناحيه يگانه وليشان ) عذابى مضاعف دارند، نه ديگر قدرت شنوايى
برايشان مى ماند و نه نيروى بينايى (20).
اينها همانهايند كه (در دنيا) حقيقت ذاتشان را باختند و از دست دادند، و در قيامت
اثرى از آن افترائاتشان نمى بينند (21).
در نتيجه در آخرت زيانكارترين افراد نيز همينهايند(22).
كسانى كه ايمان آورده اعمال صالح انجام مى دهند و به منظور تقرب به خدايشان براى او
تواضع مى كنند، اهل بهشت و در آن جاودانند(23).
مثل اين دو طايفه مثل كور و كر، و بينا و شنوا است ، اگر اين دو طايفه يكسان باشند
آن دو طايفه نيز يكسان خواهند بود، پس چرا به خود نمى آيند (24).
بيان آيات
از ظاهر اين آيات بر مى آيد كه در زمينه دلخوش كردن رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله
و سلم ) و تقويت ايمان آن جناب به كتاب خدا و تاءكيد بصيرتش نسبت به وظيفه اش سخن
دارد. پس سياق كلام در اين آيات سياق خطاب به رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم
) است ، همانطور كه در آيات قبل ، تا آنجا كه مشركين متهمش كردند به دروغ بستن به
خدا، روى سخن به آن جناب بود. بعد از نقل آن اتهام باز روى سخن به آن جناب كرد كه
عليه مشركين تحدى كن و بگو: اگر راست مى گويند ده سوره مثل قرآن بياورند و به خدا
افترا ببندند. و در آخر به آن جناب امر مى كند به اينكه دلخوش بدارد، و بر علمى كه
نسبت به خدائى بودن قرآنش دارد ثبات به خرج دهد، يعنى بداند كه او بر حق است و به
خدا افتراء نبسته ، پس از اينكه اكثر مردم (مشركين ) از پذيرفتن دعوتش اعراض مى
كنند دل چركين نباشد، و در ايمان و علم خود دچار ترديد نگردد.
|
افمن كان على
بينة من ربه و يتلوه شاهد منه و من قبله كتاب موسى اماما و رحمة
|
.
اين جمله تفريع و نتيجه گيرى از گفتار سابق است كه در زمينه احتجاج عليه افتراء
بودن قرآن و استدلال بر خدايى بودن آن سخن داشت . و كلمه
(من : كسى كه ) در آغاز آيه
مبتداء است و خبر آن كه كلمه (كغيره
) و يا چيزى نظير آن است كه حذف شده و تقدير كلام چنين است : آيا كسى كه
از ناحيه پروردگارش داراى بينه و علم قطعى است مثل ديگران است ؟ دليل بر اين تقدير
دنباله آيه است كه هر دو طايفه را نام برده و مى فرمايد:
(اولئك يؤ منون به و من يكفر به من الاحزاب فالنار موعده
) - دسته اول به آن ايمان دارند - دسته دوم يعنى كسى كه از احزاب به آن
كفر بورزد آتش موعد او است ).
و استفهامى كه در آيه شده استفهام انكارى است ، يعنى مى خواهد بفرمايد: اين دو
طايفه يكسان نيستند آيا كسى كه چنين و چنان باشد مثل كسى است كه اينطور نباشد؟ و تو
اى پيامبر اين اوصاف را دارى ، پس درباره قرآن ترديد مكن .
معناى (بينه
) و موارد اطلاق و استعمال آن
(على بينة من ربه
) - كلمه (بينة
) صفت مشبهه است و معنايش دليل ظاهر و واضح است ، چيزى كه هست بسيارى از
امور واضح و ظاهر آنقدر ظهور دارند كه هر چه هم متعلق به آنها شود آن را نيز روشن
مى سازند، مثل نور كه خودش ظاهر و واضح است و هر چه هم متعلق به آنها شود آن را نيز
روشن مى سازند، مثل نور كه خودش ظاهر و واضح است و هر چه هم نزديكش شود ظاهر مى
گردد، و به همين خاطر كلمه (بينة
) بسيار مى شود كه درباره چيزهائى استعمال مى شود كه به وسيله آن چيزهاى
ديگر روشن و واضح مى گردد، نظير حجت و آيت كه از آن دو، تعبير به
(بينه ) مى شود. شاهدى را هم
كه به نفع مدعى شهادت مى دهد از اين رو بينه مى نامند كه ادعاى او را روشن مى كند.
در قرآن كريم نيز در آيات زيادى حجت و آيت را بينه خوانده ، از آن جمله :
(ليهلك من هلك عن بينة ). و در
آيه زير آيت خود را بينه خوانده مى فرمايد: (قد
جاءتكم بينة من ربكم هذه ناقة اللّه لكم آية )
و در حكايت كلام نوح (عليه السلام ) بصيرت خاص الهى را كه خداى تعالى آن را به
انبياء خود اختصاص داده بينه خوانده و فرموده : (يا
قوم ا رايتم ان كنت على بينة من ربى و آتانى رحمة من عنده
). و نيز مطلق بصيرت الهى همچنانكه آيه زير ظهور در چنين بصيرتى دارد:
(افمن كان على بينة من ربه كمن زين له سوء عمله و اتبعوا اهوائهم
) در جاى ديگر خداى تعالى نيز در همين معنا فرموده :
(او من كان ميتا فاحييناه و جعلنا له نورا يمشى به فى الناس كمن مثله فى
الظلمات ليس بخارج منها).
| 
