قضاوت قرآن درباره افعال بشر.

آگاهي صحي از داوري قرآن درباره هر موضوعى، بستگي به تجزيه و تحليل همه آيات آن موضوع دارد تا با بررسي مجموع آيه ها، از نظر قرآن آگاه گرديم.
چه بسا ممكن است يك آيه، ناظر به يك جهت از جهات باشد. و اگر از آيات ديگري كه در اين باره وارد شده، چشم بپوشيم، تصور خواهد شد كه نظر قرآن در تمام خصوصيات مسأله، همان است كه از يك آيه به دست مي آيد. اشتباه مهم (اشاعره) و (معتزله)ناشي از اين است كه آنان اصل ياد شده را ناديده گرفته، و هركدام به دسته اي از آيه ها تمسك جسته و از دسته ديگري كه مي تواند قرينه برمراد باشد، غفلت ورزيده اند:.
اشاعره افعال ما را به طور مستقيم معلول ذات خدا دانسته و بشر را آلت بدون اختيار و در حقيقت از ابزار كار استاد پست تر معرفي مي كنند.(12).
گواه اين دسته بر اين طرز فكر، ظاهر برخي از آياتي است كه ناظر به يك جهت از جهات مسأله است؛ مثلاً آيه.
(...قُلِ اللّهُ خالِقُ كُلِّ شَىْ‏ءٍ وَهُوَ الْواحِدُ الْقَهّارُ؛(13).
بگو: خداوند آفريننده همه چيز است و اوست يگانه و غالب).
آنان از آيات زيادي كه بر عليت موجودات در جهان طبيعت تصريح كرده و آنها را دارندگان آثار و علل پيدايش پديده هاي طبيعي معرفي نموده است، غفلت ورزيده اند.
قرآن در عين اين كه همه موجودات را مخلوق خدا مي داند، ولي خود اين موجودات را مبدأ اثر نيز معرفي مي كند. چنان كه بادها را تلقيح كننده درختان و گياهان، يا بارور كننده ابرها(14) معرفي مي كند، و مي فرمايد:.
(وَ أَرْسَلْنَا الرِّيِاحَ لَواقِحَ...؛(15).
بادها را بارور كننده فرستاده ايم).
قرآن آب را علت پيدايش گياهان و همه ميوه ها دانسته و مي فرمايد:.
(... فَأَنْزَلْنا بِهِ الْمِاءَ فَأَخْرَجْنِابِهِ مِنْ كُلِّ الثَّمراتِ...؛(16).
ما به وسيله ابرها آب نازل كرديم و در پرتو آن، ميوه هايي از دل زمين بيرون آورديم).
اين دو آيه و ده ها آيه ديگر، به رابطه عليت ميان باد و باران، و تلقيح و پيدايش ميوه ها، تصريح مي نمايد.(17).
انسان - اعم از مؤمن و كافر - در خود قرآن مبدأ و علت يك سلسله كارهاي خوب و بد معرفى، و براي اعمال هركدام پاداش و كيفري تعيين شده است.
چگونه پيروان اين مكتب افراطي اين دسته از آيات را ناديده گرفته و آثار پديده ها را معلول اثر مستقيم ذات خدا دانسته اند، در صورتي كه اگر ما اين دو دسته از آيات را كنار هم بگذاريم چنين نتيجه خواهيم گرفت: افعال ما در عين اين كه معلول وجود ماست، ولي از آن جا كه همه ممكنات از آن جمله وجود ما پرتوي از وجود حق بوده و هر چه دارند از او گرفته اند، معلول ومخلوق خداوند جهان نيز هستند و اين دو علت در طول يكديگر قرار دارند، نه در عرض هم.
بنابراين فعل هر انساني در جايي كه معلولِ خداوند است معلولِ خود انسان نيز هست به طوري كه در انجام عمل و كار خود، از خداوند بي نياز نيست؛ زيرا نتيجه اين كه فقط معلول خداست، جبر است و با عدل الهي و نصّ آيات ديگر مخالف است؛ و نتيجه اين كه فقط معلول وجود انسان است شرك و اعتقاد به دوفاعل مستقل است و با توحيد او و صريح آيات ديگر كه آن چه درجهان هستي وجود دارد مخلوق اوست، كاملاً منافات دارد.(18).