سپس دستور داد او را به جايش اولش برگرداندند و متهم دومى را احضار نمود. او را نزديك خود نشاند. سئوالاتى كه از اولى نموده بود، از او نيز پرسيد. جواب‏هايى داد بر خلاف متهم اول و ابن ابى‏رافع تمام آن‏ها را نوشت. پس از پايان سئوالات، دوباره حضرت به صداى بلند تكبير گفت كه تمام اهل مسجد شنيدند.

خطيب، در مورد متهم دوم بايد هم مانند متهم اول عمل كند. سؤال‏هاى و جواب‏ها را آهسته بگويد و تكبير را با صداى بلند.

دستور داد متهم اول و متهم دوم را از مسجد بيرون ببرند و به طرف زندان سوق دهند، اما نفرمود آن دو را زندانى نمايند.

گويى مقصود حضرت اين بود كه به ساير متهمين بفهماند كه پاسخ‏هاى آن دو، با هم اختلاف داشته و اين خود حاكى از وقوع جنايت است و ديگر متهمين در فكر پنهان ساختن حقيقت نباشند.

سپس، متهم سوم را به حضور طلبيد. همان سئوالات را تكرار نمود و او بر خلاف آن دو، پاسخ داد. حضرت با صداى بلند تكبير گفت و دستور داد سومى نيز به دو نفر قبلى ملحق نمايند. متهم چهارم را طلبيد. او سخت نگران و مضطرب بود. با لكنت زبان سخن مى‏گفت. حضرت وى را موعظه نموده و تخويفش كرد. او در كمال صراحت اعتراف نمود كه من و ديگر همراهان، پدر جوان را كشتيم، اموالش را برداشتيم، و در فلان نقطه، نزديك كوفه، دفن نموديم. در اين موقع، باز هم امام به صداى بلند تكبير گفت و دستور داد او را كه صريحاً اعتراف نمود به زندان بردند.

متهم پنجم را احضار نمود به او فرمود: باز هم مى‏گوييد آن مرد به مرگ طبيعى از دنيا رفته، با آن كه حقيقت واضح شده است. آن مرد نيز صريحاً به قتل اعتراف نمود. سپس، بقيه متهمين را به حضور طلبيد و تمام آن‏ها متفقاً به قتل پدر جوان و بردن اموالش اعتراف نمودند.

دستور داد چند نفر با متهمين بروند و نقطه دفن مال را بشناسند و آن را از زير خاك بيرون آورند. رفتند و اموال را خارج نمودند و نزد امام آوردند. حضرت فرمود آن را به فرزند مقتول تسليم نماييد.

ثم قال له: ما الذى تريد قد عرفت ما صنع القوم بابيك. قال اريد ان يكون القضاء بينى وبينهم بين يدى الله عزوجل و قد عفوت عن دمائهم فى الدينا.(233)

سپس، على (عليه السلام) به وى فرمود: اكنون دانستى اينان با پدرت چه كرده‏اند، اكنون مى‏خواهى چه كنى؟

پاسخ داد: مى‏خواهم حكم بين من و اينان، در پيشگاه الهى باشد. از خون آن‏ها در دنيا گذشتم.

از مجموع بحث، اين نتيجه به دست آمد كه سخنور بايد هماهنگى را بين مطلب مورد بحث، با وضع قيافه، آهنگ صدا، و حركات دست رعايت نمايد تا در شنوندگان اثر بهتر بگذارد. اين، خود، يكى از شرايط اساسى فن سخن است. حتى اگر خطيب بخواهد در خلال سخن قصه‏اى را از تاريخ نقل كند، بهتر است هماهنگى را در آن مورد نيز مورد توجه قرار دهد، وگرنه سخنانش صورت گزارش به خود مى‏گيرد، نه سخنورى.

12: سخنورى و شجاعت

الثقه بالله تعالى ثمن لكن غال وسلم الى كل عال

امام جواد (عليه السلام)

شجاعت، از جمله صفات حميده و خصال پسنديده براى انسان‏هاست. شجاعت، از ملكات نفسانى و حالات روحى است كه در ضمير افراد شجاع وجود دارد و در مواقع لازم، در پرتو آن روى بدن اثر مى‏گذارد و خود را مى‏نمايد. در مقام سخن، زبان گويا مى‏شود و انسان شجاع، در كمال صراحت و قوت، حرف مى‏زند. در ميدان جنگ، به دست و پا نيرو مى‏بخشد، با قدمى محكم و استوار به سوى دشمن پيشروى مى‏كند و با دست، سلاح به كار مى‏برد و بدون ترس با وى مى‏جنگد.

ملكه شجاعت، در ضمير افراد شجاع، مانند ساير ملكات نفسانى، درجات و مراتب متفاوت دارد. به هر نسبت كه قوى‏تر باشد، به همان نسبت، اثر آن روى اعضاى بدن قوى‏تر خواهد بود.

عن على (عليه السلام) شجاعه الرجل على قدر همته.(234)

على (عليه السلام) فرموده: شجاعت هر انسان، به قدر همت اوست.

همت گماردن به هر امرى، عبارت از آن چيزى است كه آدمى، انجام آن را در باطن به خود مى‏گويد و با نفس خويش حديث مى‏نمايد.

ابراهيم خليل الرحمن، روزى كه مى‏خواست بت‏ها را بشكند، با خود حديث نفس مى‏كرد و اين انديشه را در سر مى‏پروراند كه بايد از فرصت استفاده كنم. وقتى مردم از شهر بيرون مى‏روند، يك تنه به بتخانه بروم، بت‏ها را بشكنم و اين لكه ننگ را از دامن شهرى كه در آن زندگى مى‏كنم، بزدايم.

با معيارى كه على (عليه السلام) در اندازه‏گيرى شجاعت انسان‏ها بيان نموده، مى‏توان دريافت كه حضرت ابراهيم شجاعتى داشت بى‏نظير يا لااقل بسيار كم‏نظير، زيرا او همت گمارد به تنهايى، با مردم يك شهر مقابله كند، در برابرشان بايستد، از طوفان خشم و انتقامجويى آنان نهراسد، و خوفى به دل راه ندهد و اين كار عجيب و حيرت‏زا را در كمال قدرت و رشادت انجام داد.

خداوند، در قرآن شريف، حضرت ابراهيم را كه يك فرد است، يك امت خوانده و درباره‏اش فرموده است:

ان ابراهيم كان امه قانتا لله حنيفا.(235)

ابراهيم امتى بود مطيع و مستقيم در طاعت بارى تعالى.

در تفسير كلمه امت، احتمالاتى داده شده، از آن جمله اين كه ابراهيم عالم و موحد، با تمام كمالات معنوى و ذخاير درونى‏اش، يك نفر نبود كه با امت مشرك به مبارزه برخاست. بلكه او، خود به تنهايى، امتى بود موحد، كه با امت مشرك مقابله نمود و در برابر آنان با قدرت و نيرومندى ايستاد.

پيامبران خدا و جانشينان بر حقشان، كه از طرف حضرت بارى تعالى مبعوث مى‏شدند، داراى شجاعت بودند، زيرا اينان با اختلاف درجات و تفاوت شعاع مأموريتشان، موظف بودند با شرك و عقايد باطل مبارزه كنند، مردم را از اسارت تقليدهاى كوركورانه آباى نادانشان برهانند، و به توحيد دعوتشان نمايند. مأموريت داشتند مردم را از هوى‏پرستى، كه ريشه اصلى تمام گناهان است، باز دارند، آنان را به تقوا و درستكارى دعوت نمايند.

و به راه سعادتشان سوق دهند، انجام اين كارهاى سنگين و مهم، بدون شجاعت و قوت روح ناممكن بود. از اين رو، همه آن‏ها، به قدر لزوم داراى شجاعت بودند و مأموريت خود را در حوزه‏اى كه بايد انجام وظيفه كنند، با قوت و نيرومندى به موقع اجرا مى‏گذاردند.

امروز نيز خطباى اسلام و داعيان الى الله، كه اين كار مقدس را برگزيده، هدايت مردم را پذيرا شده، قدم به جاى قدم انبياء نهاده، و مردم را به دين حق مى‏خوانند، بايد هم مانند رهبران الهى شجاع باشند و با قوت و صراحت سخن بگويند، زيرا شجاعت و قوت ضمير، در كيفيت سخن گويندگان اثر مى‏گذارد، با قاطعيت حرف مى‏زنند، و رد گفته‏هاى آنان ضعف و سستى احساس نمى‏شود.

عن على (عليه السلام) بيان الرجل ينبى عن قوه جنانه.

على (عليه السلام) فرمود: چگونگى بيان گوينده، حاكى از نيروى باطنى و قوت ضمير اوست.

عن ابى عبدالله (عليه السلام) ان السريره اذا صحت قويت العلانيه.(236)

امام صادق (عليه السلام) فرموده است: وقتى باطن آدمى صحيح و منزه از نقص باشد، آشكارش قوى و نيرومند خواهد بود.

شجاعت خطيب و قاطعيت كلام وى بر نفوذ سخنش مى‏افزايد، شنوندگان با اطمينان خاطر استماع مى‏نمايند، بر اثر آن زودتر اقناع مى‏شوند. و سريع‏تر با هدف خطيب موافق و هماهنگ مى‏گردند.

شجاعت، براى خطباى دينى، به شرط آن كه از مرز شرع تجاوز نكند و رنگ تهور به خود نگيرد، امرى است لازم و ضرورى. زيرا، اينان از دين خدا سخن مى‏گويند و اوامر الهى را، كه مخالف هواى نفس و اعمال غير مشروع مردم است، ابلاغ مى‏نمايند. اگر شجاع نباشند و در مقابل تهديد حكام مستبد، خود را ببازند يا بر اثر تخويف گناهكاران و كسانى كه از مجارى غير مشروع ارتزاق مى‏كنند، لب فرو بندند و عقب‏نشينى نمايند، براى دين مقدس اسلام، گران و سنگين است و براى مسلمانان موجب خجلت و سرافكندگى.

مبلغ بصير و مؤمن، كه در گفته‏هاى دينى خود متكى به ذات اقدس الهى است، با ياد و سخن مى‏گويد و خويشتن را مجرى اوامر و دستورهاى بارى تعالى مى‏داند، قطعاً از نعمت شجاعت، كه مرضى خداوند است، برخوردار مى‏باشد و با تهديد اين و آن، از وظيفه دست نمى‏كشد، خود را گم نمى‏كند، و دچار وحشت و هراس نمى‏گردد.

قرآن شريف اين گروه شجاع و توان‏مند را، كه مبلغ رسالات خداوند و ناشر تعاليم الهى هستند، اين چنين معرفى فرموده است:

الذين يبلغون رسالات الله و يخشونه و لا يخشون احدا الا الله و كفى بالله حسيبا(237)

اينان‏اند كه رسالت‏هاى خدا را به خلق مى‏رسانند، از او مى‏ترسند و از غير او خوف و خشيتى ندارند، كه او به تنهايى، براى حفظ اعمال خلق، مراقبت امرو آنان، و محاسبه و مجازاتشان كافى است.

نمونه كامل شجاعت در تبليغ

مصداق بزرگ و نمونه كامل اين آيه شريفه، در تبليغ رسالات خداوند، رسول گرامى اسلام است. او، با تهديدهاى گوناگون، در كمال قدرت و نيرومندى، در راه تبليغ رسالات الهى ايستاد و كمترين ضعف و سستى از آن حضرت مشهود نگرديد.

مشركين و قريش مى‏دانستند ابوطالب، مدافع جدى رسول گرامى (صلى‏الله و عليه و آله و سلم) است و همواره مراقب اوضاع و احوال آن حضرت است. تصميم گرفتند فشارهاى خود را بر ابوطالب وارد آورند تا او ناچار شود برادر زاده خود را تسليم دشمن نمايد، ولى ابوطالب، در مقابل فشارهاى آنان ايستادگى مى‏كرد و رسول گرامى، همچنان به تبليغات خود ادامه مى‏داد.

در يكى از دفعات، فشار مشركين به ابوطالب شديد شد، به طورى كه او بر جان خود و جان پيامبر اسلام ترسيد.

فقال يابن اخى ان قومك قد جاونى فقالوا لى كذا و كذا للذى قالوا له فابق على و على نفسك و لا تحملنى من الامر ما لا اطيق قال فظن رسول الله صلى‏الله و عليه و آله انه قد بد العمه فيه بداء انه خاذله و مسلمه و انه قد ضعف عن نصرته و القيام معه فقال رسول الله صلى‏الله و عليه و آله يا عم والله لو وضعوا الشمس فى يمينى و القمر فى يسارى على ان اترك هذ الامر حتى يظهره الله ان اهلك فيه ما تركته‏(238)

به حضرت عرض كرد: برادرزاده‏ام، قوم تو نزد من آمدند و به من چنين و چنان گفتند، نسبت به كسى كه درباره او مى‏گفتند زندگى من و خودت را ابقا كن و كارى را كه قدرت تحمل آن را ندارم، از من مخواه. راوى مى‏گويد آنچنان از ابوطالب احساس خودباختگى مى‏شد كه پيامبر اكرم گمان برد عمويش تغيير روش داده، از اين پس يارى‏اش نمى‏كند و تسليم دشمنش مى‏نمايد، زيرا در نصرت وى ناتوان گرديده و نمى‏تواند هم مانند گذشته به پشتيبانى او قيام و اقدام نمايد.

رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: اى عمو، قسم به خدا اگر اينان آفتاب را در دست راست من و ماه را در دست چپ من بگذارند كه برنامه تبليغ را ترك گويم، نمى‏پذيرم و ترك نمى‏كنم، تا خداوند، اسلام را پيروز گرداند، يا من در اين راه هلاك شوم.

شجاعت و شهامت حيرت‏زاى رسول گرامى، در راه تبليغ آيين حق، ناشى از ايمان او به خداوند و اطمينان آن حضرت به حمايت ذات اقدس الهى بود، و گرنه، يك انسان، در آن شرايط سخت و جانكاه، كه هر لحظه در معرض خطر قرار داشت، نمى‏توانست از خود چنين ثبات و استقامتى بروز دهد.

سخنان پرشور رسول اكرم (صلى‏الله‏عليه‏وآله)، كه از عمق جان و صميم قلب مى‏گفت، در حضرتش ايجاد هيجان نمود، به طورى كه چند قطره اشك از ديده‏اش ريخت.

ثم قام ولى ناداه ابوطالب فقال اقبل يابن اخى فاقبل عليه رسول الله (صلى الله عليه و آله فقال اذهب يابن اخى فقل ما احببت فو الله لا اسلمك لشيى ابدا.(239)

رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم)، كه از ابوطالب و حمايتش دل برگرفته بود، از جا حركت كرد كه برود و از وى جدا شود. چند قدمى پيش نرفته بود كه ابوطالب ندا در داد و حضرت را به سوى خويشتن خواند. رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) نزد عمو برگشت عرض كرد: پسر برادرم، برو هرچه مى‏خواهى بگو. به خدا قسم، در مقابل هيچ چيز و از پى هيچ تهديد، تو را تسليم دشمن نمى‏كنم.

سخنان پيشواى اسلام، آن قدر نافذ و مؤثر بود كه ابوطالب خود باخته و مرعوب را منقلب نمود، خوف و هراس را از صفحه خاطرش زدود، به وى شجاعت و قوت قلب بخشيد و آن چنان منقلب شد كه قسم ياد كرد در مقابل هيچ چيز و در برابر هيچ تهديد، تو را تسليم دشمن نخواهم نمود.

از اين چند جمله كوتاه تاريخى، دو نتيجه به دست آمد. اول آن كه روشن شد فرستاده بارى تعالى تا چه حد قوى‏القلب و شجاع است و چگونه در تبليغ امر الهى پا برجا و ثابت قدم است، كه شديدترين تهديد دشمن نيرومند در وى اثر منفى نمى‏گذارد و او را از انجام وظيفه باز نمى‏دارد. ديگر آن كه واضح شد كه نيرومندى و شجاعت فرستاده خدا، مى‏تواند به ابوطالب خودباخته و نظاير وى، قوت و نيرو بخشد، او را بلند همت و شجاع بسازد تا بتواند به كار صحيح و پسنديده خويش ادامه دهد.

شجاعت در عرصه پيكار

شجاعت رهبر بزرگ اسلام، پيش از آن كه به مدينه هجرت نمايد، در تبليغ دين الهى و دعوت مردم بود. او به توطئه‏هاى خطرناك مشركين و تهديدهاى جدى آنان ترتيب اثر نمى‏داد، همچنان با مردم سخن مى‏گفت و آنان را به دين خدا و قرآن شريف دعوت مى‏نمود. اما بعد از آن كه مهاجرت نمود و اسلام پيروزى نسبى به دست آورد، شجاعت آن حضرت، اغلب در ميدان‏هاى جنگ و در عرصه زد و خوردهاى خونين آشكار مى‏گرديد. يعنى در سخت‏ترين ساعاتى كه مسلمانان دچار نگرانى و وحشت مى‏شدند و هر لحظه خويشتن را در معرض سقوط و قتل مى‏ديدند، تنها ملجاء و پناه، رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) بود. او در آن مواقع حساس، با كمال قدرت مى‏ايستاد و به لشكريان قوت و نيرو مى‏بخشيد.

عن اميرالمؤمنين (عليه السلام) انا كنا اذا شتد الباس و احمرت الحدق اتقينا برسول الله صلى الله عليه و آله فما يكون احد اقرب الى العدو منه.(240)

على (عليه السلام) مى‏فرمود: وقى در ميدان‏هاى جنگ، زد و خورد شدت مى‏گرفت و چشم ها سرخ مى‏شد، مابه رسول خدا پناه مى‏برديم و در آن موقع هيچ كس از آن حضرت به دشمن نزديك‏تر نبود.