كلمات زشت

متكلم فصيح بايد مراقبت كند كه در كرسى خطابه، سخنانش به لغات زشت و الفاظ قبيح آلوده نگردد و كلماتى كه بر خلاف ادب است، به زبان نياورد. چه، زشتگويى در شنوندگان اثر بد مى‏گذارد و گاهى آنان را از گوينده سخن منزجر مى‏نمايد. سخنران، هر قدر فصيح باشد، با گفتن كلمات ركيك و خلاف ادب، قدر و منزلت اجتماعى‏اش كاهش مى‏يابد و افراد وزين او را ترك مى‏گويند. على (عليه السلام) در اين باره فرموده است:

اياك و ما يستهجن من الكلام فانه يحبس عليك اللئام و ينفر عنك الكرام.(133)

از سخنان قبيح و مستهجن پرهيز نما، كه زشتگويى، فرومايگان را در اطرافت نگاه مى‏دارد و عناصر شريف و بزرگوار را از گردت پراكنده مى‏سازد.

آثار سوء و نتايج بدى كه از سخنان زشت عايد سخنران مى‏گردد، منحصر به شنوندگان حاضر در مجلس نيست، بلكه اينان پراكنده مى‏شوند و آن چه در مجلس نيست، بلكه اينان پراكنده مى‏شوند و آن چه در مجلس گذشته است، با دگران در ميان مى‏گذارند و آنان نيز نسبت به گوينده بدبين مى‏شوند. خلاصه، به هر نسبت كه سخنان زشت سخنور بخش مى‏گردد، به همان نسبت، بر ضرر وى مى‏افزايد و بيش از پيش مورد انزجار مردم واقع مى‏شود.

عن على (عليه السلام) قال: عجبت لمن يتكلم فيما ان حكى عنه ضره و ان لم يحك عنه لم ينفعه.(134)

على (عليه السلام) فرموده است: عجب دارم از كسى كه در چيزى سخن مى‏گويد، كه اگر از وى حكايت كنند، زبان مى‏برد و اگر نقل نكنند، نفعى عايدش نمى‏گردد.

بنابر اين، اگر در مواردى ضرورت ايجاد كند كه خطيب اسلامى، در خلال بحث خود، به منظور پاره‏اى از احكام الهى، پيرامون روابط جنسى غير مشروع يا روابط جنسى غير طبيعى سخن بگويد و به مستمعين تذكراتى بدهد، بايد از كلماتى هم مانند: عمل منافى با عفت، آميزش‏هاى غير قانونى، روابط غير مشروع، انحراف جنسى، و ديگر الفاظى نظاير اين‏ها استفاده كند و زبان را به الفاظ زشت و كلمات قبيح نيالايد.

متكلم فصيحى كه مردم از شر زبانش در خوف و هراس‏اند. از او، بر عرض و شرف خود ايمنى ندارند، به مراتب بدتر از سخنرانى است كه زشت مى‏گويد و كلمات قبيح به زبان مى‏آورد.

زيان و ضرر زشت گويى، عايد گوينده آن مى‏شود و زشتگو، خود از آن آسيب مى‏بيند و به فرموده على (عليه السلام)، فرومايگان را در اطراف خود نگه مى‏دارد و عناصر شريف و بزرگوار را از گرد خود پراكنده مى‏سازد، ولى شر كسى كه مردم از زبان او خائف‏اند، دامن گير آنان مى‏شود.

عن النبى صلى الله عليه و آله قال: يا على من خاف الناس من لسانه فهو من اهل النار.(135)

از رسول اكرم صلى الله على و آله روايت شده كه فرمود: اى على، كسى كه مردم از زبانش بترسند، او اهل ذوزخ است.

ناطق فصيحى كه به خير و سعادت مردم سخن مى‏گويد، به نوجوانان و جوانان، دين و اخلاق مى‏آموزد، از گناه و انحرافشان باز مى‏دارد، و آنان را به مسير حق و فضيلت هدايت مى‏نمايد، در تمام خانواده‏ها مورد تكريم است. مردم، روى حق شناسى و وظيفه انسانى، از وى احترام مى‏كنند، اوامرش را با علاقه‏مندى و گشاده رويى به كار مى‏بندند، و خويشتن را در اطاعت او مكلف مى‏شناسند. چنين ناطقى مشمول رحمت الهى است.

سخنرانى كه بد زبان است و مردم از شر سخنان او خائف‏اند، براى آن كه دچار هتك و اهانت نشوند و عرض و شرفشان در معرض خطر قرار نگيرد، از وى احترام مى‏كنند، دستورش را اجرا مى‏نمايند، و مورد تكريمش قرار مى‏دهند. چنين اطاعت و تكريمى، نه فقط ارزش انسانى و اسلامى ندارد، بلكه موجب عذاب الهى است و به هر نسبتى كه بيشتر احترامش كنند، عذابش بيشتر خواهد بود.

عن النبى صلى الله و آله قال: ويل لمن تزكيه الناس مخافه شره ويل لمن اطيع، مخافه جوره ويل لمن اكرم مخافه شره.(136)

رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) فرموده است: واى بر آن كسى كه مردم از ترس شرش، او را به خوبى ياد مى‏كنند. واى بر آن كسى كه مردم از ترس جور و ستمش، از وى اطاعت مى‏نمايند. واى بر آن كسى كه مردم از خوف شر او، احترامش مى‏كنند.

و عنه صلى الله عليه و آله شر الناس عند الله يوم القيامه الذين يكرمون اتقاء شرهم.(137)

و نيز فرموده است: بدترين مردم نزد خداوند، در قيامت، كسانى هستند كه مردم براى مصون ماندن از شر آنان، احترامشان مى‏كنند.

فصاحت كلام و طلاقت زبان، از جهت آثار بد و عوارض ناروايى كه مى‏تواند به بار آورد، آن قدر خطرناك است كه رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم)، ضمن حديثى، چنين فرموده است:

اما انه يعط احد فى دنياه شيئاً هو اضر له فى آخرته من طلاقه لسانه.(138)

به هيچ كس در دنيا چيزى عطا نشده است، كه براى آخرت وى زيان بار تر از طلاقت زبانش باشد.

وقفه در كلام

خطيب فصيح، كه مى‏خواهد با مردم سخن بگويد و با گفته‏هاى خود در آنان اثر بگذارد، بايد در ضبط لغات و ساختن جملات، تمرين بسيار نمايد و آن قدر بر اداى كلمات تسلط يابد، كه حين سخن گفتن، براى يافتن لفظ مناسبت دچار وقفه نشود و تسلسل كلامش از ميان نرود. چه، توقف در كلام، هر چند كوتاه مدت باشد، به فصاحت متكلم لطمه مى‏زند. به علاوه، رشته سخن را در فكر شنوندگان قطع مى‏كند و به حسن فراگيرى و دقت در استماعشان آسيب مى‏رساند.

لكنت زبان

از جمله عوارضى كه منافى با فصاحت متكلم است و از جاذبه كلامش مى‏كاهد، لكنت زبان است. اين عارضه، در كرسى سخن، ممكن است براى سخنرانان تازه كار و كم تجربه دست دهد و ممكن است سخنرانان كار آزموده و قوى نيز با آن مواجه گردند. در هر دو صورت، لكنت زبان، خطيب را ناراحت مى‏كند و اگر در يك جلسه، لكنت مكرر گردد، موجب خجلت و سرافكندگى وى مى‏شود.

تازه كاران

كسانى كه در رشته خطابه تازه واردند و به قدر كافى تجربه و تمرين ندارند، اگر بخواهند در مجلس بزرگى، با حضور عده زيادى سخن بگويند، بعيد نيست دچار لكنت زبان شوند. منشاء لكنت اينان، اغلب، اضطراب نفس و تشويش خاطر است. مى‏ترسند از اين كه نتوانند در چنين مجلسى مطلب مورد نظر خود را آن طور كه بايد و شايد بيان كنند و مجلس را به خوبى اداره نمايند. به علاوه، از پى آمدهاى آن نيز خوف دارند، زيرا مى‏دانند اگر دچار لكنت شوند يا مطلب را فراموش نمايند، بعداً با ملامت و توبيخ آشنايان مواجه مى‏گردند و تا مدتى گرفتار تمسخر و استهزاء آنان خواهند بود.

اين قبيل افراد، اگر به قدر نياز يك خطيب متوسط، داراى تحصيلات علمى و اطلاعات دينى هستند، به سبب ترس از لكنت زبان يا فراموشى مطالب از سخنرانى، در مجالسى كه بالنسبه بزرگ و پرجمعيت است، كناره گيرى ننمايند و به علت خوف و هراس، خويشتن را از پيشروى محروم نسازند.

عن على (عليه السلام) قال: اذا هبت امراً فقع فيه فان شده توقيه اعظم مما تخاف منه.(139)

على (عليه السلام) فرمود: اگر از چيزى مى‏ترسى، خود را در آن بيفكن كه شدت پرهيز و احترازت، بزرگ تر از چيزى است كه از آن خوف دارى.

كار آزمودگان

گاهى سخنوران قوى و كار آزموده، كه ساليان دراز در مجالس بزرگ و كوچك با مردم سخن گفته‏اند و بر اداى كلمات و جملات تسلط كافى دارند، دچار لكنت زبان مى‏شوند و كلماتى نامفهوم و جويده مى‏گويند. لكنت زبان اين قبيل سخنوران نيزومند و توانا مى‏تواند علل و عوامل متعددى داشته باشد و در هر مورد، بعضى از آن علل، موجب لكنت گردد. در اين جا به پاره‏اى از آن‏ها اشاره مى‏شود.

نارسايى علمى

خطيب زبردست و توانا، در جلسه درس استاد حضور مى‏يابد، مطلب مشكلى را مى‏شنود، اما به درستى آن را نمى‏فهمد.

بعداً به كتاب مراجعه مى‏كند و با دقت مطالعه مى‏نمايد. باز هم! عمق مطلب پى نمى‏برد.

دو روز بعد، چند نفر از طلاب حوزه درس، در مجلسى كه خطيب توانا در آن جا منبر مى‏رود، حاضر مى‏شوند. به تصور اين كه خطيب توانا در آن جا منبر مى‏رود، حاضر مى‏شوند. به تصور اين خطيب سخنان استاد را خوب فهميده، از وى مى‏خواهند مطلب درس را در منبر توضيح دهد و چند دقيقه پيرامون آن صحبت كند تا مطلب بر اينان روشن شود. خطيب، كه خود، مطلب را به خوبى نفهميده، بايد طبق دستور على (عليه السلام)، صريحاً به نا آگاهى خود اعتراف كند و بگويد من هم مانند شما نمى‏دانم.

و لا يستحيى ان يتعلم مالا يعلم و لا يستحيى اذا سئل عما لا يعلم ان يقول لا اعلم.(140)

آدمى چيزى را كه نمى‏داند، حيا نكند از اينكه آن را بياموزد و اگر از او چيزى را پرسيدند كه نمى‏داند، حيا نكند از اين كه بگويد نمى‏دانم.

خطيب كار آزموده و توانا، اگر در كرسى سخن، آن را كه مى‏داند بگويد و پيرامون مسائلى كه بر آن‏ها وقوف و آگاهى دارد، بحث نمايد، دچار لكنت زبان نمى‏شود و كلمات را جويده و نامفهوم ادا نمى‏كند و اگر معلومات و اطلاعاتش در موضوع بحث زياد تر از گفته هايش باشد، محكم تر سخن مى‏گويد و با قاطعيت بيشترى حرف مى‏زند.

عن على (عليه السلام) قال: ينبغى ان يكون علم الرجل زائداً على نطقه و عقله غلباً على لسانه.(141)

على (عليه السلام) فرمود: سزاوار اين است كه علم آدمى از نطفش فزون تر و عقل وى بر زبانش غالب و حاكم باشد.

خلاصه، اولين عاملى كه مى‏تواند خطباى قوى و سخنوران كار آزموده را دچار لكنت زبان نمايد و كلماتى جويده و نامفهوم بگويند، نارسايى علمى است و براى مصون ماندن از اين عارضه، بايد در مسائلى بحث كنند كه در آن‏ها سلطه عليم دارند.

ترديد سخنوران

از جمله عواملى كه موجب مى‏شود گوينده نامفهوم و جويده سخن بگويد و احياناً دچار لكنت زبان گردد، دودلى و ترديد وى در صحت مطلبى است كه مى‏خواهد بيان نمايد. مثلاً، چيزى را از دگرى مى‏شنود، اما نمى‏داند مطابق با واقع است يا خلاف واقع، اگر بخواهد آن را در كرسى سخن با مردم در ميان بگذارد، ترديد درونى‏اش در چگونگى سخنش منعكس مى‏گردد، جويده و نامفهوم حرف مى‏زند و خائف است از اين كه يكى از شنوندگان به پاخيزد و آن را تكذيب نمايد. واضح است چنين سخن رانى، هر قدر كار آزموده و با تجربه باشد، نمى‏تواند مطلبى را كه در صحت و اصالت آن ترديد دارد، با فصاحت و قاطعيت نقل كند. از اين جهت، كلماتش نامفهوم ادا مى‏شود. على (عليه السلام)، گويندگان را از نقل چنين مسموعى، كه ممكن است مورد تكذيب واقع شود، منع نموده است.

لا تحدث ماتخاف تكذيبه.(142)

از گفتن سخنى كه مى‏ترسى مورد تكذيب واقع شود، اجتناب نما.

بر خلاف عقيده سخن گفتن

يكى از عواملى كه مى‏تواند موجب لكنت زبان گردد اين است كه سخنور در شرايطى قرار گيرد كه ناچار شود دروغ گويد.

دروغى كه هم خلاف عقيده خودش باشد و هم خلاف واقع.

سخنور، در چنين اوضاع و احوال، هر قدر قوى و نيرومند باشد، دچار لكنت زبان مى‏گردد و سخنانش كم و بيش جويده و نامفهوم ادا مى‏شود.

مثال:

مرد قدرتمند و ظالمى را در نظر بگيرند كه در منطقه وسيعى، مطلق العنان حكومت مى‏كند و فرمانرواى بى‏قيد و شرط است. او، از جهت عقايد و اخلاق منحرف و از جهت گفتار و رفتار متجاوز است. به انواع گناهان دست مى‏زند. بى‏گناهان را زندان مى‏برد. شكنجه مى‏دهد. تبعيد مى‏كند، و بعضى را به دست عمال خود به قتل مى‏رساند. خلاصه، او فردى است مستنبد و خودسر. هرچه مى‏خواهد، مى‏كند و به هر جنايتى دست مى‏زند.

خداوند، به وى فرزند پسرى مى‏دهد. از ولادت او بسيار مسرور مى‏گردد. مصمم مى‏شود به نام او، مجلس جشن بزرگى برپا كند. عده زيادى از شخصيت‏هاى وزين شهر را دعوت مى‏كند تا در مجلس جشن حضور به هم رسانند. روز پيش از جشن، دو نفر از مأمورين عالى ربته را نزد بزرگ خطيب اسلامى شهر مى‏فرستد تا از او بخواهند در مجلس جشن شركت كند، سخن بگويد و در خلال گفته‏هاى خود، آن زمامدار مستبد و خائن را مورد تحسين و تأييد قرار دهد. از دادگرى و عدلش بگويد و خاطرنشان سازد كه وجود او در اين شهر، نعمت بزرگ الهى است و براى مردم مايه افتخار و سربلندى. بايد مردم شهر وجودش را مغتنم شمرند و عزيز و گرامى‏اش دارند.

اگر خطيب اسلام دعوت را اجابت نمايد و در كرسى سخن، مطالبى را كه دستور داده شده بگويد، سالم و آزاد خواهد بود و مورد احترام و تكريم عمال حكومت، و اگر از قبول دعوت سرباز زند، يا از سخنانى كه بايد بگويد، خوددارى نمايد، خيلى زود به كيفر مى‏رسد و به حياتش خاتمه داده مى‏شود.

اگر خطيب اسلامى تشخيص داد كه براى حفظ جان خود مكلف است دعوت حاكم را بپذيرد، به مجلس جشن برود و در كرسى سخن دروغ بگويد، ظالمى را عادل، خائنى را حق طلب، و جنايتكارى را خدمتگزار معرفى كند، او هر قدر در سخنرانى قوى و نيرومند باشد، نمى‏تواند محكم و قاطع حرف بزند، زيرا دروغگو ضميرى خائف و مشوش دارد و خوف و تشويش باطن، در زبان منعكس مى‏گردد و موجب لكنت و جويده گويى مى‏شود.

روى عن على (عليه السلام) لو تميزت الاشياء كان الكذب مع الجبن و الصدق مع الشجاعه.(143)

از على (عليه السلام) روايت شده است كه اگر اشياء گروه بندى شود و از يكديگر ممتاز گردد، دروغ كنار ترس و هراس قرار مى‏گيرد و راستى در كنار شجاعت و شهامت.

مواجهه با اشخاص بزرگ

از جمله عواملى كه زبان گويان خطيب بيان رساى وى از آن متأثر مى‏شود و قدرت تكلمش به ضعف و سستى مى‏گرايد، حضور عالمى بزرگ و وارسته در مجلس سخنرانى است. البته نگرش افراد به علماى وارسته و على قدر متفاوت است. البته نگرش افراد به علماى وارسته و عالى قدر متفاوت است. اگر خطيب مجلس از كسانى باشد كه خويشتن را در مقابل آن عالم بزرگ و آن انسان الهى كوچك و ناچيز بداند، قطعاً با حضور وى در مجلس سخنرانى، شخصيت معنوى و سلطه روحى خود را از دست مى‏دهد، دچار انفعال درونى مى‏گردد و هر قدر در تكلم توانا باشد، ناتوان خواهد شد و خويشتن را همچون شمع ضعيفى در مقابل نورافكنى قوى مى‏بيند، يا به قول سعدى، خود را قطره‏اى در مقابل دريا:

روايت ذيل، روشنگر اين واقعيت است كه اگر گوينده‏اى لايق، حس كند كه عالمى بزرگ و گران قدر به گفته‏هاى او توجه دارد و سخنانش را مى‏شنود، گرچه او را نبيند، تحت تأثير قرار مى‏گيرد و زبانش از تكلم باز مى‏ماند.

ان الحسن بن على (عليه السلام) كان يحضر مجلس (صلى الله عليه و آله و سلم) و هو ابن سبع سنين فيسمع الوحى فيحفظه فياتى امه فليقى اليها ما حفظ كلما دخل على (عليه السلام) وجد عندها علماً بالتنزيل فيسئلها عن ذلك فقالت من ولدك الحسن (عليه السلام) فتخفى يوماً فى الدار وقد دخل الحسن (عليه السلام) و قد سمع الوحى فاراد ان يلقيها اليها فارتج فعجبت امه من ذلك فقال لا تعجبين يا اما فان كبيراً يسمعنى و استماعه هذا اوقفنى فخرج على (عليه السلام) فقبله و فى روايه يا اما قل بيانى و كل لسانى لعل سيداً يرعانى.(144)

امام مجتبى (عليه السلام) هفت ساله بود كه در مجلس رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) حاضر مى‏شد. وحى الهى را از آن حضرت مى‏شنيد و از بر مى‏كرد. به منزل نزد مادر مى‏آمد و آن را كه حفظ كرده، براى حضرت صديقه (عليه السلام) مى‏گفت. على (عليه السلام)، كه به منزل مى‏آمد، مى‏ديد حضرت زهرا، آن چه كه بر پيامبر نازل شده، آگاه است. سؤال كرد: چگونه آگاهى يافتى؟ پاسخ داد: از ناحيه فرزندت حسن (عليه السلام). روزى، على (عليه السلام)، پيش از فرزند به منزل آمد و در نقطه‏اى پنهان شد. سپس حضرت مجتبى آمد، در حالى كه وحى را از جدش شنيده بود. خواست طبق معمول براى مادر بيان كند، توان سخن نيافت و نتوانست بگويد. مادر تعجب مكن، كه امروز، بزرگى مستمع سخن من است و استماع او موجب وقفه كلام من شده است. در اين موقع، على (عليه السلام)، از نقطه‏اى كه پنهان شده بود، خارج شد و حضرت حسن را در بر گرفت و بوسيد. در روايت ديگر آمده كه حضرت مجتبى به مادر گفت: بيانم كاهش يافته، زبانم از گفتن عاجز شده، شايد سيد و بزرگى ناظر و مراقب من باشد.

مواجهه با مردان بزرگ يا بر خورد با پاره‏اى از وضع محاذات‏هاى سنگين، در روح آدمى اثر عميق مى‏گذارد و چنان مى‏شود كه گوينده فصيح و بليغ، در مضيغه سخت قرار مى‏گيرد، از سخن گفتن باز مى‏ماند، نمى‏تواند مطلب صحيح و مستدل خويش را توضيح دهد و دليل علمى و عقلى آن را بيان نمايد.

عن على (عليه السلام) قال: ربما خرس البليغ عن حجته.(145)

على (عليه السلام) فرموده است: چه بسا افراد بليغ، قدرت تكلم را از دست مى‏دهند و در مقام استدلال، هم مانند اشخاص لال، در سخن وامانده مى‏شوند.

اندازه گيرى در سرعت كلام

از جمله مسائلى كه در فصاحت متكلم اثر قابل ملاحضه دارد، رعايت اعتدال در تندگويى و كند گويى است. خطيب بايد با تمرين آن را ملكه خود سازد و عملاً در تمام سخنرانى‏ها رعايت نمايد.

خطيب فصيح نبايد در بيان مطلب خود شتابزده باشد و آن قدر سريع و تند سخن بگويد كه براى شنونده فرصت فرا گرفتن مطالب، و مجال دقت در محتواى سخن باقى نگذارد، و نه آن قدر كند و با تأنى حرف بزند، كه شنونده را خسته كند و او را در استماع دلسرد و بى‏رغبت نمايد.

البته، خطيب در خلال سخن، گاهى به جمله‏اى مى‏رسد كه از نظر فنى بايد آن را تند و سريع بگويد و گاهى به نقل قولى برخورد مى‏كند كه مقتضى است آن را كند و با تأنى بيان نمايد. در هر دو صورت، عوض شدن آهنگ كلام و طرز بيان سخنران، موجب مى‏شود كه مستمع، بيش از پيش، در آن دقت نمايد و توجه خود را به نكته‏اى معطوف دارد كه موجب شده است خطيب، تغير روش دهد و آن را تند يا كند بيان نمايد.

اندازه گيرى صدا

مقدار برد صداى خطيب، مانند سرعت كلامش، بايد معتدل و به اندازه باشد. نه آن قدر با صداى بلند حرف بزند كه صورت فرياد به خود بگيرد و شنوندگان را ناراحت كند و نه آن قدر آهسته حرف بزند كه مستمع ناچار شود براى شنيدن، بيش از حد عادى توجه كند و نيروى زيادترى را به كار گيرد.

همان طور كه اشاره شد، خطيب، در پاره‏اى از موارد، بايد جملاتى را تند و سريع بگويد و بعضى را كند و با تأنى، در مورد برد صدا نيز آن جا كه مى‏خواهد به مردم خطاب كند و مطلب مهمى را تذكر دهد، مقتضى است با صدايى بلندتر از حد عادى بگويد. آن جا كه در مقام پند گفتن است و مى‏خواهد مردم را نصيحت كند، بهتر است آن را آهسته بيان نمايد.

نقش فصاحت در تبليغ

خطيب اسلام، اگر فصيح باشد، فنون سخن را در كلام خود رعايت نمايد، و با منطقى محكم و مستدل صحبت كند، و مى‏تواند با بيان روشن و رساى خويش، دين خدا را توضيح دهد، در مردم اثرى درخشان بگذارد، به سوالات آنان پاسخ گويد، مشكلاتشان را حل نمايد، و موجباتى را فراهم آورد كه جامعه راه رستگارى و سعادت در پيش گيرد.

مسئله فصاحت در امر تبليغ آن قدر مهم است كه وقتى خداوند حضرت موسى (عليه السلام) را به پيامبرى مبعوث نمود و دستور داد نزد فرعون طاغى برود و او را به سوى حق دعوت نمايد، به پيشگاه الهى عرض كرد.

و اخى هرون هو افصح منى لساناً فارسله معى ردءاً يصدقنى انى اخاف ان يكذبون.(146)

برادرم هارون زبانش از من فصيح تر است. او را براى يارى من، در تبليغ رسالت، مأمور فرما كه تصديقم نمايد. چه، خائفم از آنان كه مرا تكذيب كنند.

ممكن است براى كسانى اين سؤال پيش آيد كه اگر هارون، با فصاحت تمام، سخنان موسى را در حضور فرعون و پيروانش تصديق و تأييد نمايد، چه نتيجه‏اى از جهت تبليغ عايد موسى مى‏شود و چه اثرى در افكار شنوندگان مخالف و معاند مى‏گذارد؟

مفسرين، تصديق هارون را تبيين دعوت موسى و رد شبهات مخالفين معنى كرده و چنين گفته‏اند:

يصدقنى بتلخيص الحق و تقرير الحجه و تزييف الشبهه.(147)

تصديق موسى از ناحيه هارون به اين است كه حق را تشريح و تبيين نمايد. حجت را تقرير و تثبيت كند و شبهات باطل و بى‏اساس را مردود سازد و انجام اين امور، با زبان فصيح و گوياى هارون تحقق مى‏يابد.

9: بلاغت سخنور

من عرف شيئاً قل كلامه و انما سمى البليغ لانه يبلغ حاجته باهون سعيه.

امام صادق (عليه السلام)

بلاغت، كه سخن گفتن بر وفق مقتضاى حال است، هم مانند فصاحت، از اركان اساسى فن سخنورى است. به شرحى كه توضيح داده مى‏شود، بلاغت، حاوى نكات و جهات متعددى است كه سخنران بايد همه آن‏ها را در كرسى سخن رعايت نمايد. از آن جمله، فصاحت كلمات و جملات است.

به عبارت ديگر، خطيب بليغ كسى است كه در مقام خطابه، با توجه به مقتضيات حال، گفته هايش فصيح و روان و خالى از پيچيدگى باشد تا همه مستمعين به آسانى آن را بفهمند. فصاحت سخن، در تحقق بلاغت، يك شرط اساسى است و متكلم غير فصيح، هر چند بر وفق مقتضى حال سخن بگويد، بليغ نيست.

در بعضى از كتب لغت، فصاحت به معنى بلاغت آمده است.

از آن جمله المنجد مى‏گويد:

بلغ يبلغ بلاغه صار - او كان فصيحاً اقرب الموارد مى‏گويد:

البلاغه الفصاحه بلغ بلاغه كان فصيحاً يوقع الكلام مواقعه فهو بليغ، ج، بلغاء.(148)

بليغ كسى را گويند كه كلام فصيح را در موقع و مقامى كه بايد، قرار مى‏دهد و جمع آن بلغاء است.

بايد توجه داشت كه معيار بلاغت، يعنى بر وفق مقتضى حال سخن گفتن، داراى ابعاد متعدد و جهات مختلفى است. سخنران بليغ كسى است كه در كرسى سخن متوجه تمام جهات باشد و با رعايت همه مقتضيات سخن بگويد. اين مطلب به قدرى حساس و دقيق است كه اگر گوينده، در مورد يكى از آن جهات، غفلت نمايد يا آن را مورد اعتنا قرار ندهد، ممكن است بعضى از شنوندگان، آن را به زبان آورند، به خطيب بگويند، و موجب رنج و ناراحتى وى گردند. براى روشن شدن مطلب، در اين جا به پاره‏اى از آن جهات و ابعاد اشاره مى‏شود.

بلاغت و كميت كلام

يكى از ابعاد اساسى بلاغت، توجه داشتن به كميت كلام است، سخنران بليغ، كه بر مطلب مورد بحث خود به قدر كافى احاطه دارد و پيرامون آن با بصيرت سخن مى‏گويد، كلام را به درازا نمى‏كشاند و نيازى به اطاله سخن ندارد. او به گونه‏اى تكلم مى‏كند كه در عين اختصار، وافى به مقصود است و شنونده، از آن عبارت كوتاه، به هدف گوينده واقف مى‏شود و مقصد او را به خوبى دريافت مى‏نمايد.

قبل لابى عبدالله (عليه السلام) ما البلاغه؟ قال من عرف شيئاً قل كلامه فيه و انما سمى البليغ لانه يبلغ حاجته باهون سعيه.(149)

از امام صادق (عليه السلام) سؤال شد؛ بلاغت چيست؟ در پاسخ فرمود: كسى كه چيزى را مى‏داند و درباره آن كم سخن مى‏گويد. و اين كه بليغ را بليغ مى‏گويند، براى آن است كه با كوشش ناچيز به نياز خود دست مى‏يابد.

در فصل سخن مذكور افتاد كه يكى از نعمت‏هاى بزرگ خداوند به انسان، قدرت تكلم است. اين نعمت گران قدر، از عوامل تعالى و تكامل انسان‏ها و از وسايل اساسى نشر علم و فرهنگ است. اساتيد و دانشمندان بزرگ، در هر عصر، به وسيله تدريس، معلومات و تجارب خويش را به جوانان حوزه درس خود مى‏آموزند و بدين وسيله، نسل بعد، وارث معلومات نسل قبل مى‏شود و با مرگ اساتيد و دانشمندان، علم از ميان نمى‏رود.

شكر نعمت گران بهاى سخن آن است كه اين نعمت، در جاى خود با اندازه گيرى صرف شود. پرگفتن و نابه جا حرف زدن، كفران نعمت تكلم است و كفران كننده مستحق كيفر است و زيان‏هاى دنيوى و اخروى دامنگيرش مى‏گردد.

عن موسى بن جعفر (عليه السلام) قال يا هشام من محى طرائف حكمته بطول كلامه فكانما اعان هواه على هدم عقله و من هدم عقله افسد عليه دينه و دنياه.(150)

امام موسى بن جعفر (عليه السلام)، هشام بن حكم را مخاطب ساخته و فرموده است: هركس نو آورى‏هاى حكيمانه و مطالب تازه و ارزشمند خود را، با طول كلام خويشتن محو نمايد و آن را بى‏اثر كند، مثل اين است كه هواى نفس خويش را براى ويران سازى عقل خود يارى نموده است، و كسى كه با عقل خويشتن چنين كند، دنيا و آخرت خود را فاسد كرده است.

رعايت كميت و كيفيت كلام، نه تنها در امر بلاغت خطيب و سخنان ساير افراد، از جهت حسن اثر يا سوء اثر اجتماعى، قابل ملاحظه و شايان دقت است، بلكه از نظر معنوى نيز مى‏تواند موجب قرب به خداوند يا بعد، از ذات مقدس او گردد. اين امر در سرنوشت آدمى در قيامت مؤثر است و ممكن است گوينده سخن مشمول رحمت بارى تعالى يا عذاب او گردد.

عن على (عليه السلام) قال كلامك محفوظ عليك مخلد فى صحيفتك فاجعله فيما يزلفك و اياك ان تطلقه فيما يوبقك.(151)

على (عليه السلام) فرموده: گفته هايت محفوظ است و از نامه عملت محو نمى‏شود. پس سخنى بگوى تو را به خدا نزديك كند، و بپرهيز از اين كه زبانت را آزاد گذارى و سخنانى بگويى كه موجب دورى‏ات از درگاه مقدس او شود.

خلاصه، طول كلام و حرف‏هاى بى‏مورد و نابه جا، خواه از ناحيه خطيب باشد يا فرد عادى، بر خلاف موازين عقل و دين است و قطعاً عوارض نا مطلوب و احياناً زيان بارى را از پى دارد. سخنانى اين چنين، مى‏تواند قدر و منزلت گوينده را از ميان ببرد، جامعه را نسبت به وى بى‏رغبت نمايد، و موجب شود كه مردم از معاشرت با وى بپرهيزند و از گردش پراكنده شوند.

نا گفته نماند كه خطيب بليغ، مقدار سخن را با توجه به اقتضاى مجلس مى‏سنجد و اختصار و تفصيل كلام را با رعايت موقع و مقام اندازه گيرى مى‏كند. خلاصه، نه كم مى‏گويد و نه زياد. عن على (عليه السلام) قال خير الكلام مالا يقل و لا يمل.(152)

و عنه عليه السلام قد يكتفى من البلاغه بالايجاز. گاهى از تمام شاخ و بال‏هاى بلاغت چشم پوشى مى‏شود و به اين اكتفا مى‏گردد كه سخنران مختصر بگويد و هر چه زودتر به سخن خويش پايان بخشد.