سيد هاشم بحرينى در مدينة المعاجز آورده است كه موسى بن جعفر گويد: ((به خدمت ابوجعفر رسيدم. على بن جعفر و يك تن از اعراب مدينه نيز حضور داشتند. از من پرسيد كه اين جوان كيست ؟ من گفتم: اين وصى پيغمبر است. عرب استعجاب كرد و گفت: سبحان الله، پيغمبر دويست سال پيش از دنيا رحلت كرده، چگونه ممكن است او وصى پيغمبر باشد؟
گفتم: وصى بلافصل نگفتم؛ بلكه او وصى درش، على بن موسى است، تا على بن ابى طالب كه وصى پيغمبر بود.
در اين حال طبيب براى فصد حاضر شد. على بن جعفر ديد كه امام عليه السلام از جاى برخاست به فور دويد و كفش ‍ گذاشت )).⁽⁷⁶¹⁾

سرهاى سر اندازان در پاى تو اولى تر		در سينه جانبازان، سوداى تو اولى تر
اى جان همه عالم ريحان همه عالم		سلطان همه عالم، مولاى تو اولى تر
اى داور مهجوران جان داروى مهجوران		صبر همه مستوران، رسواى تو اولى تر
خواهى كه كنى يارى، آن يار منم بارى		گر كشتنيم بارى، در پاى تو اولى تر
خرم ترم آن گه كز خوى تو ام غمگين		گر هيچ كنم تسكين، صفراى تو اولى تر
دل گر همه درماند جان بر سرت افشاند		چون جاى تو او داند، او جاى تو اولى تر
راءى تو به كين توزى دارد سر جان سوزى		چون پيش لبت روزى، هم راءى تو اولى تر
تا تو به پرى مانى شيداى تو ام دانى		يك شهر چو خاقانى، شيداى تو اولى تر

زرقان، نام يكى از دوستان ابن ابى دؤ اد قاضى القضاة بود. گويد: روزى او را ديدم كه از نزد معتصم بازگشته بود، و زياد ناراحت به نظر مى رسيد، و آثار گرفتگى از قيافه او ظاهر بود. من علت را پرسيدم. گفت: اى كاش بيست سال پيش مرده بودم و چنين روزى را نمى ديدم! گفتم: موضوع چيست ؟ گفت: امروز جمعى در دربار تشكيل جلسه داده بودند و مذاكره بود، در اين كه دزدى اقرار به سرقت كرده است و اكنون كه بايد اجراى حد به عمل آيد، دست از كجا بايد بريده شود؟ چه آن كه دست اطلاقات دارد.
فقهاى بسيار بودند. محمد بن على الرضا عليه السلام نيز حاضر بود. من گفتم: دست را از بند بايد ببرند؛ چه در آيه تيمم دست بر انگشتان و كف اطلاق شده است.
فَامْسَحُواْ بِوُجُوهِكُمْ وَ اءَيْدِيكُمْ؛⁽⁷⁶²⁾
و صورت و دستهايتان را مسح نماييد.
جمعى با من موافق بودند. عده ديگرى نظر مخالف داشتند و گفتند: از مرفق بايد بريده شود، و به آيت وضو استشهاد مى نمودند؛ ولى خليفه را هيچ توجهى به گفتار ما نبود و چشمانش را به لب هاى محمد بن على دوخته بود، و آن حضرت ساكت بود. معتصم گفت: عقيده شما چيست ؟
فرمود: علماى وقت نظر خود را گفتند و از من چه مى پرسى ؟ گفت: بيان شما فصل الخطاب و رافع اختلاف است. تو را به خدا آن چه مى دانى، بگو. فرمود: اكنون كه سخن به اين جا رسيد، بايد فقط انگشتان دست قطع شود و كف دست باقى بماند.
پرسيد: دليلش چيست ؟ فرمود: حديث پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم كه فرمود:
السجود على سبعة اعضاء الوجه و اليدين و الركبتين و الرجلين؛⁽⁷⁶³⁾
سجده بر هفت موضع است: صورت و دو دست و دو زانو و دو پا.
هرگاه دست را از بند ببرند، جاى سجده باقى نماند. و خداوند فرمايد:
وَ اءَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ؛⁽⁷⁶⁴⁾
و مساجد ويژه خداست.
همين مواضع سجده مقصود است.
فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ اءَحَدًا؛⁽⁷⁶⁵⁾
پس هيچ كس را با خدا مخوانيد.
و آن چه مخصوص خداست قابل قطع نيست.
معتصم دستور داد مطابق حكم محمد بن على حد را اجرا كند و فقط چهار انگشت را ببرند. اين است كه من آرزو كردم، اى كاش زنده بودم!
و هم او گويد: سه روز بعد به ملاقات معتصم رفت و گفت: من از دولت و نعمت او برخوردارم و نصيحت و پند شما را بر خود واجب مى شمارم. هر چند در ازاى اين نصيحت خود را مستحق عذاب اليم خدا و جحيم ابدى مى كنم. چون خود را آماده كرد براى شنيدن، گفتم: خليفه مسلمين، فقها و علماى پايتخت را در يك مجلس رسمى دعوت مى كند. و عقيده آن ها را مى پرسد. آن ها نيز حكم را بيان مى كنند. به گفته آنان اعتنا نكرده و از كسى كه نصف بيشتر مردم، او را امام و خليفه مى دانند، و تو و پدرانت را غاصب حق او و پدرانش مى دانند، مى پرسى و گفته او را ترجيح داده و مطابق دستور او عمل مى كنى. اين موضوع كه مخفى نمى ماند. اركان دولت، اعيان مملكت، رجال دربارى و وزرا در اين دو سه روز نقل مجالس و نقل محافل اين داستان بوده و محبوبيت فوق العاده در دلها پيدا كرده، مقدمات انقراض ‍ اين سلطنت فراهم آمده و خودت را ملامت كن كه اين همه از سوء تدبير و سياست توست.
رنگ معتصم تغيير يافت و گفت: تو را بر من بسى منت است. مرا از خواب غفلت بيدار كردى. يك تن از منشيان دربار را احضار كرد و او را گفت: بايستى مجلس مهمانى تشكيل داده و محمد بن على را به هر قيمت كه مى شود، به خانه ات بياورى و مسموم كنى.
چون براى دعوت حضرت شرفياب شد، فرمودند: تو خود مى دانى كه من از مجالس عمومى و مهمانى به كلى دورى مى كنم و در اجتماعات شركت ندارم. گفت: يابن رسول الله، اين هيات و جماعت آرزومندند از محضر شما مستفيد و بهره مند شوند و من به آن ها قول داده ام كه شما به خانه محقر من تشريف خواهيد آورد. مرا جلو آنان خجل نكنيد. با اين چرب زبانى، محمد بن على عليه السلام را به خانه خود برد و بر سر سفره نشاند. دو لقمه از آن غذاى مسموم تناول نمود. احساس كرد غذا مسموم است، دست كشيد و از جا برخاست و فرمود: زود اسب مرا بياورند. ميزبان دويد كه به اين زودى كجا تشريف مى بريد. فرمود:
خروجى من دارك خير لك؛⁽⁷⁶⁶⁾
رفتن من از خانه تو، براى تو بهتر است.
و از ابن عبدالوهاب نقل كرده اند كه معتصم، دختر ماءمون را به كشتن آن حضرت تشويق كرد. چه انحراف او را دانسته بود. ام الفضل نيز در انگور رازقى حضرت را مسموم كرد و فورا پشيمان شد و او را گريه گرفت.

ماه ذى الحجة الحرام

هفتم ذى الحجة الحرام: شهادت امام محمد باقر عليه السلام

وَاذْكُرُواْ اللّهَ فِي اءَيَّامٍ مَّعْدُودَاتٍ؛⁽⁷⁶⁷⁾
و خدا را در روزهاى معيّنى ياد كنيد.
اهل لغت گويند: ذكر در قرآن مجيد بر بيست معنى وارد شده است:
1. اجراى بر زبان:
فَاذْكُرُواْ اللّهَ كَذِكْرِكُمْ آبَاءكُمْ؛⁽⁷⁶⁸⁾
همان گونه كه پدران خود را به ياد مى آوريد، با ياد كردنى بيشتر، خود را به ياد آوريد.
2. اجراى بر قلب:
ذَكَرُواْ اللّهَ فَاسْتَغْفَرُواْ لِذُنُوبِهِمْ؛⁽⁷⁶⁹⁾
خدا را به ياد مى آورند و براى گناهانشان آمرزش مى خواهند.
3. وعظ و اندرز:
وَ ذَكِّرْ فَإِنَّ الذِّكْرَى تَنفَعُ المؤ منين؛⁽⁷⁷⁰⁾
و پنده ده، كه مؤ منان را پند سود بخشد.
4. تورات:
فَاسْاءَلُواْ اءَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ؛⁽⁷⁷¹⁾
پس اگر نمى دانيد، از پژوهندگان كتاب هاى آسمانى جويا شويد.
5. قرآن شريف:
هَذَا ذِكْرٌ مُّبَارَكٌ اءَنزَلْنَاهُ؛⁽⁷⁷²⁾
و اين [كتاب ] - كه آن را نازل كرده ايم - پندى خجسته است.
6. لوح محفوظ:
كَتَبْنَا فِي الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ؛⁽⁷⁷³⁾
در زبور پس از تورات نوشتيم.
7. رسالت رسول:
اءَوَ عَجِبْتُمْ اءَن جَاءكُمْ ذِكْرٌ مِّن رَّبِّكُمْ؛⁽⁷⁷⁴⁾
آيا تعجب كرديد كه بر مردى از خودتان، پندى از جانب پروردگارتان براى شما آمده.
8. عبرت:
اءَفَنَضْرِبُ عَنكُمُ الذِّكْرَ صَفْحًا؛⁽⁷⁷⁵⁾
آيا به [صرف ] اين كه شما قومى منحرفيد [بايد] قرآن را از شما بازداريم ؟
9. الخبر:
هَذَا ذِكْرُ مَن مَّعِيَ وَ ذِكْرُ مَن قَبْلِي؛⁽⁷⁷⁶⁾
اين است يادنامه هر كه با من است و يادنامه هر كه پيش از من بوده.
10 - الرسول:
قَدْ اءَنزَلَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ ذِكْرًا # رَّسُولًا؛⁽⁷⁷⁷⁾ (سول بدل از ذكر باشد)؛
راستى كه خدا سوى شما تذكارى فرو فرستاده است.
11 - الشرف:
وَ إِنَّهُ لَذِكْرٌ لَّكَ وَ لِقَوْمِكَ؛⁽⁷⁷⁸⁾
و به راستى كه [قرآن ] براى تو و براى قوم تو [مايه ] تذكارى است.
12 - التوبه:
ذَلِكَ ذِكْرَى لِلذَّاكِرِينَ؛⁽⁷⁷⁹⁾
اين براى پندگيرندگان، پندى است.
13 - نمازهاى پنجگانه:
فَاذْكُرُواْ اللّهَ كَمَا عَلَّمَكُم؛⁽⁷⁸⁰⁾
خدا را ياد كنيد كه آن چه نمى دانستيد به شما آموخت.
14 - خصوص نماز عصر:
إِنِّي اءَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَيْرِ عَن ذِكْرِ رَبِّي؛⁽⁷⁸¹⁾
واقعا من دوستى اسبان را بر ياد پروردگارم ترجيح دادم.
15 - نماز جمعه:
فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ؛⁽⁷⁸²⁾
به سوى ذكر خدا بشتابيد.
16 - عذر معصيت خواستن:
فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلاَةَ فَاذْكُرُواْ اللّهَ؛⁽⁷⁸³⁾
و چون نماز را به جاى آورديد، خدا را [در همه حال ] ايستاده و نشسته و بر پهلو آرميده، ياد كنيد.
17 - الشفاعة:
اذْكُرْنِي عِندَ رَبِّكَ؛⁽⁷⁸⁴⁾
مرا نزد آقاى خود به ياد آور.
18 - التوحيد:
وَ مَنْ اءَعْرَضَ عَن ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا))؛⁽⁷⁸⁵⁾ ((وَ مَن يُعْرِضْ عَن ذِكْرِ رَبِّهِ))؛⁽⁷⁸⁶⁾
و هر كس از ياد من دل بگرداند، در حقيقت، زندگى تنگ [و سختى ] خواهد داشت؛ و هر كس از ياد پروردگار خود دل بگرداند.
19 - طاعت و خدمت:
فَاذْكُرُونِي اءَذْكُرْكُمْ؛⁽⁷⁸⁷⁾
پس مرا ياد كنيد، تا شما را ياد كنم.
20 - الساعة:
القيمة ((فَاءَنَّى لَهُمْ ءِاذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ))؛⁽⁷⁸⁸⁾
پس اگر (رستاخيز) بر آنان در رسد، ديگر كجا جاى اندرزشان است ؟
آيات و روايات داله بر فضيلت، ذكر بسيار است. در قدسيات آمده است: انى جليس من ذكرنى و در اخبار مذهبى، حقيقت عبادت معرفى شده است. حضرت صادق عليه السلام فرمودند:
من كَانَ ذاكرا لله على الحقيقة فهو مطيع و من كَانَ غافلا عنه فهو عاص؛⁽⁷⁸⁹⁾
هر كس به حقيقت يادآور خداوند باشد، فرمانبردار خداست و هر كس ‍ غافل از خدا باشد نافرمان است.
بديهى است، طاعت و پيروى، اطاعت وفرمانبردارى، علامت هدايت و دليل ارشاد است. و نافرمانى و معصيت، علامت گمراهى و ضلالت. و اصل اين دو، آگاهى و غفلت است. و از اين خبر، دانسته مى شود كه طاعت بودن و صدق عبادت، وقتى است كه با ياد خداست و اگر عبادت خالى از ياد حق بود، گناه و معصيت خواهد بود.
براى هر عبادتى، حدى محدود و اندازه اى معين فرمود؛ مگر براى عبادت ذكر كه محدود به حدى نيست. خداوند از اين عبادت به كم قناعت نفرموده؛ بلكه فرمايد:
اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْرًا كَثِيرًا؛⁽⁷⁹⁰⁾
خدا را ياد كنيد، يادى بسيار.
و نيز حضرت صادق عليه السلام فرمود:
ما من مجلس يجتمع فيه ابرار و فجار، فيقومون على غير ذكر الله تعالى الا كَانَ حسرة عليهم يوم القيامة؛⁽⁷⁹¹⁾
هيچ انجمنى فراهم نشد از نيكان و بدكاران كه بى ياد خداى بزرگ از آن برخيزند، جز اين كه روز قيامت بر آن ها افسوس و دريغ باشد.
از نظر زمان و مكان، آزادى عام داد، و ياد خدا را در همه جا و همه وقت نيكو دانسته و مستحسن شمرده.
ذكر الله حسن على كل حال اءن موسى ساءل ربه فقال: يا رب اقريب انت منى فاناجيك ام قريب بعيد فاناديك فاوحى الله: يا موسى انا جليس من ذكرنى، فقال: فمن فى سترك يوم لاستر الا سترك ؟ فقال:َالَّذِينَ يذكروننى فاذكرهم و يتحابون فى فاحبهم فاولئكَالَّذِينَ ءِاذَا ردت اءن اصيب اهل الارض بسوء ذكرتهم فدفعت عنهم بهم.⁽⁷⁹²⁾
يا موسى لا تفرح بكثرة المال و لا تدع ذكرى على كل حال فان كثرة المال تنسى الذنوب و اءنّ ترك ذكرى يقسى القلوب؛⁽⁷⁹³⁾
ياد خدا در هر حالى نيكوست، همانا موسى عليه السلام از پروردگارش در خواستى كرد، عرض كرد: پروردگارا، تو نزديكى به من، تا با تو راز گويم ؟ يا دورى تا به تو فرياد كنم ؟
خدا به او وحى كرد: اى موسى، من همنشين هر كسى هستم كه مرا ياد كند. پس موسى عرض كرد: كيست در پناه تو روزى كه جز پناهت پناهى نيست ؟ فرمود: آن كسانى كه مرا ياد مى كنند و من هم آن ها را ياد مى كنم و در راه من با هم دوستى مى كنند و من هم آن ها را دوست مى دارم، آنانند كه چون خواهم به مردم روى زمين بلا و بدى برسانم، براى خاطر آنان از همه آنان دفاع مى كنم.
اى موسى، به فزونى مال، شاد مشو و يادم را وا منه در هر حال؛ زيرا فزونى مال، گناهان را فراموش سازد وانهادن ذكر من، دل ها را سخت و تيره كند.
عشر اول ذى الحجه را، مزيد اختصاص است به ذكر، با اين كه ياد خدا، هميشه و هماره نيكو و همه جا به جا و زيباست، در اين ايام خوش تر و مناسب تر و در اين ليالى نيكوتر و سودمندتر است كه:
وَالْفَجْرِ وَ لَيَالٍ عَشْرٍ؛⁽⁷⁹⁴⁾
سوگند به سپيده دم، و به شبهاى دهگانه.
به سپيده دم غره ذى الحجه و شب هاى عشر، نخست قسم ياد كرده و برخى گفته اند: كه مراد به فجر طلوع صبح روز عيد است، كه شب هاى اولين دهه ذى الحجه را نيز بدان پيوسته است.
دو چيز را هميشه بايد فراموش كرد، و دو چيز را هيچ گاه. آن دو كه بايد فراموش داشت و براى هميشه به طاق نسيان گذاشت: نخست احسانى است كه انسانى به ديگر مى كند. بايد احسان خود را از ياد برد و فراموش ‍ كند، كه اگر احسان خود را به ياد بدارد و بر او منت بگذارد؛ گذشته از آن كه نتيجه از اين احسان نگرفته، عامل دشمنى و موجب عداوت نيز مى شود. نكته اين كه نوع مردم شكايت مى كنند و از احسان كه كرده اند، پشيمانى و ندامت دارند، بدين عذر كه به هر كس نيكى كردم، بدى ديدم. در صورتى كه بزرگترين عامل دوستى و محبت، احسان و نيكى است. بايد گفت كه از يك نكته غفلت دارند، و آن اين است كه احسان بايد براى خدا باشد. بر خدا كه مخفى نيست.
لا يعزب من علمه مثقال ذرة يعلم خآئنة الاعين و ما تخفى الصدور؛⁽⁷⁹⁵⁾
از دانش او به اندازه ذره اى پنهان نيست. [خدا] نگاه هاى دزدانه و آن چه را كه دل ها نهان مى دارند، مى داند.
اين چنين احسان، اثر خود را مى بخشد. هم اجر و پاداش آدمى در پيشگاه خداوند محفوظ است و هم در عالم دنيا، آدمى را بزرگ مى كند، و جاى او در دل ها باز مى شود. و كسى كه مورد احسان شما قرار گرفته خود را بنده شما مى داند و همان منظور شما را بهتر حاصل مى كند. يعنى، هر جا بنشيند بهانه جويى مى كند، تا نام شما را به ميان آورد و تمجيد و ستايش كند؛ ولى به شرط آن كه شما براى كسى نگفته باشى، و موجب ابطال آن نشوى كه:
لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِكُم بِالْمَنِّ وَالا ذَى كَالَّذِى يُنفِقُ مَالَهُ رِئَاء النَّاسِ؛⁽⁷⁹⁶⁾
صدقه هاى خود را با منت و آزار، باطل مكنيد، مانند كسى كه مالش را براى خودنمايى به مردم، انفاق مى كند.
اگر بزرگترين خدمت را به كسى كرده باشى، به محض اين كه بر زبان آرى، خود را كوچك و خدمت خود را ناچيز كرده اى. احسان بايد تواءم با بزرگى انسان باشد، تا نكوكارى را وظيفه خود دانسته باشد. هرگز آدمى از انجام وظيفه كردن، منت بر كسى نمى گذارد.
إِنْ اءَحْسَنتُمْ اءَحْسَنتُمْ لاَِنفُسِكُمْ وَ إِنْ اءَسَاءْتُمْ فَلَهَا؛⁽⁷⁹⁷⁾
اگر نيكى كنيد، به خود نيكى كرده ايد، و اگر بدى كنيد، به خود [بد نموده ايد].
و ديگرى، بدى است كه انسانى از كسى مى بيند. اين اسائه را نيز بايد از ياد برد، و سبب عداوت و كينه توزى نكند.
و اما، آن دو چيز كه هيچ گاه نبايد از ياد برد و فراموش كرد: يكى خداست و ديگر ياد مرگ.
اكثروا من ذكر هادم اللذات؛⁽⁷⁹⁸⁾
ويران كننده خوشى ها را فراوان ياد كنيد.

اى خداوندان مال الاعتبار الاعتبار		اى خدا خوانان قَالَ الاعتذار الاعتذار
پيش از آن كاين جان عذر آور فرو ماند زنطق		پيش از آن كيان چشم عبرت بين فرو ماند زكار
پند گيريد اى سياهيتان گرفته جاى پند		عذر آريد اى سپيديتان دميده بر عذار
تا كى از دار الغرورى ساختن دار السرور		تا كى از دارالفرارى ساختن دار القرار
در فريب آباد گيتى چند بايد داشت حرص		چشمتان چون چشم نرگس، دست چون دست چنار
از جهان نفس بگريزيد تا در كوى عقل		آن چه غم بوده است گردد مر شما را غمگسار
باش تا كل بينى آن ها را كه امروزند جزو		باش تا گل يابى آنان را كه امروزند خار
گلبنى كاكنون تو را هيزم نمود از جور دى		باش تا در جلوه آرد دست انصاف چهار
چند از اين رمز و اشارت راه بايد رفت راه		چند از اين رنگ وعبارت كار بايد كرد كار
راستكارى پيشه كن كاندر مصاف رستخيز		نيستند از خشم حق جز راستكاران راستگو
اى بسا غبناكت اندر حشر خواهد بود از آنك		هست ناقد بس بصير و نقد ما بس كم عيار

و اما غفلت از خدا در مذهب عرفا و مسلك عشاق، كفر است؛ اگر چه به يك آن باشد.
شيخ فريد الدين عطار نيشابورى گويد:

دلى كو غافل از حق يك زمان است		در آن دم كافر است اما نهادن است
اگر آن غافلى پيوسته بودى		در اسلام بر وى بسته بودى