ازدواج اولين مرحله خروج از خود فردى
در مسئله خودى ، اينكه ما مى گوئيم انسان بايد از لاك خودپرستى خارج شود كه مقصود خود طبيعى است و همه اين را قبول دارند خارج شدن از لاك خود پرستى و فرد پرستى ، مرات و مراحلى دارد. اولين مرحله اش غير دوستى است . در واقع مثل اينست كه ((من )) انسان به تعبير راسل در كتاب ((اميدهاى نو)) و بعضى ديگر توسعه مى يابد. آنها چون ((من )) را فقط ((من )) طبيعى مى دانند قهرا از اينجا شروع مى كنند: مثلا يك كودك فقط در همان من فردى خودش است و فقط خودش را مى بيند و همه چيز را براى خود فردى مى خواهد، حتى به پدر و مادر هم به چشم وسيله و ابزار براى خودش ‍ نگاه مى كند. در دوران جوانى كه عشقى پيدا مى كند و همسرى انتخاب مى نمايد، براى اولين بار اين احساس در او پيدا مى شود كه به يك شخص ديگر، مانند خود علاقه دارد (البته در همه اينطور نيست ) يعنى از خود به در مى آيد، خودش و او يكى مى شوند و همه چيز را براى اين خود بزرگتر مى خواهد. مجموع دو ((خود)) يك ((خود)) شده اند. البته اين در شرايطى است كه شخص واقعا يك علقه اى به طرف پيدا كند، علقه مؤ انست و به تعبير قرآن و داد و رحمت : ((و من آياته ان خلق لكم من انفسكم ازواجا لتسكنوا اليها و جعل بينكم مودة ورحمة ، ان فى ذلك لايات لقوم يتفكرون )).⁽¹¹⁵⁾ تا وقتى كه رابطه زوجين با يكديگر رابطه شهوانى يعنى رابطه جنسى است ، قهرا اينها به هم به چشم يك ابزار نگاه مى كنند. رابطه جنسى يك امر حيوانى و طبيعى است . براى اطفاى غريزه جنسى ، زن براى مرد يك ابزار بيشتر نيست و مرد هم براى زن يك ابزار است ، ولى مسئله زوجين و كانون خانوادگى و فلسفه خانوادگى و روح خانوادگى عبارت است از روح مافوق غريزه جنسى كه ميان دو نفر پيدا مى شود، يعنى شخصيت يكديگر را دوست دارند و تا سنين پيرى كه ديگر مسئله غريزه جنسى به كلى ضعيف يا نابود مى شود علقه خانوادگى و محبت ميانشان هست و روز به روز هم شديدتر مى شود و حتى به گفته علماى جديد مثل ويل دورانت در كتاب ((لذات فلسفه )) علقه زوجين به يكديگر در اثر معاشرت و تماس زياد شدت پيدا مى كند و آنقدر اثر مى گذارد كه كم كم قيافه هاى آنها شبيه هم مى شود، يعنى تدريجا روحهاى آنها آنقدر با هم انطباق پيدا مى كند كه كم كم اجسام آنها نيز با هم انطباق پيدا مى كند و قيافه ها به يكديگر شبيه مى شود. اين اولين مرحله اى است كه انسان از لاك خود فردى خارج مى شود. و به همين دليل ازدواج در اسلام جنبه اخلاقى دارد با اينكه يك امر شهوانى است ، و اين تنها امرى است كه با وجود اينكه پايه طبيعى و شهوانى دارد جنبه اخلاقى نيز دارد، يعنى مثلا هيچوقت خوردن جنبه اخلاقى پيدا نمى كند، ولى ازدواج خودش ‍ جنبه اخلاقى دارد. و در ميان غرايز شهوانى انسان هر غريزه اى كه اشباع شود اشباع آن تاءثيرى در معنويت انسان ندارد جز غريزه جنسى . لهذا ازدواج از نظر اسلام سنت و مستحب تعبير شده . علت اساسى اينست كه هر مقدار كه الفت زوجين به يكديگر بيشتر باشد، يك قدم از خود فردى خارج شده اند. ((خود)) كمى كه بزرگتر شد، رقيقتر مى شود، مثل مايع غليظ كه وقتى آب داخلش كنند رقيق مى شود و توسعه مى يابد. تجربه نشان داده است كه افرادى كه در تمام عمر به خاطر هدفهاى معنوى ، مجرد زندگى كرده و نخواسته اند زن و بچه داشته باشند كه مانع رسيدن آنها به معنويات شود⁽¹¹⁶⁾ ، در همه آنها يك نوع نقص ‍ ولو به صورت يك خامى وجود داشته است . گويى انسان يك نوع كمال روحى دارد كه آن كمال روحى جز در مدرسه خانواده در هيچ مدرسه اى كسب نمى شود. همه كمالات روحى كه در همه مكتبها و مدرسه ها حاصل نمى شود. مثل شجاعت در مقابل دشمن . آيا انسان با خلوت نشستن و مبارزه كردن با هواى نفس مى تواند شجاع شود؟ شجاعت جز در مكتب جهاد عملى براى انسان حاصل نمى شود، و چيزى است كه اگر انسان بخواهد در روحش پيدا شود بايد در عمل درگير شود تا آن را كسب كند.
حديثى از رسول اكرم
يك حديث نبوى هست كه در روايات اهل تسنن آمده : ((من لم يغز ولم يحدث نفسه بغزومات على شعبه من النفاق )).⁽¹¹⁷⁾ ((آنكه نجنگيده باشد و لااقل در نفس خود حديث جهاد نكرده باشد (آرزوى جهاد نكرده باشد) مى ميرد در حالى كه شعبه اى از نفاق در روحش ‍ هست )). اين شعبه اى از نفاق را جز مواجه شدن با دشمن چيز ديگرى از جان انسان بيرون نمى برد. درست مثل ((شناورى )) است . آيا اگر انسان تمام كتابهايى را كه در باب شناورى نوشته شده بخواند، شناور مى شود؟ نه ، مگر اينكه مدتى شنا كند و چند دفعه زير آب برود و مقدارى آب بخورد، ناراحت هم بشود تا شنا بياموزد. شجاعت را جز با مواجه شدن با خطراتى كه براى جان آدم هست ، و جز با مواجه شدن با دشمن نمى توان كسب كرد. بايد انسان آن حالت را پيدا كند كه وقتى با كسى مواجه مى شود كه تصميم دارد او را بكشد به طور خودكار حالت دفاعى بگيرد و مانع از كشته شدن خود شود بلكه بخواهد طرف را از بين ببرد. اينها را در كتاب نمى توان خواند و ياد گرفت .
مرد زاهد و جهاد در راه خدا
مولوى يك داستانى آورده است ، مى گويد: مرد زاهدى بود كه چون انواع اعمال برّ و خير را انجام داده بود و فريضه ها را بجا آورده بود و فقط جهاد مانده بود، به عده سرباز گفت : ((اگر جنگ با كفار پيش آمد مرا هم خبر كنيد)). به او خبر دادند كه فردا آماده حركت باش . روزى چادر زده و نشسته بودند كه خبر دادند دشمن حمله كرده است . آنها كه آمادگى سربازى داشتند به فوريت پريدند روى اسبها و رفتند و جنگيدند، و اين آقاى زاهد تا وقتى زره و شمشيرش را پيدا كرد و ورد و ذكر خواند، جنگ گذشت و تمام شد، و تا به خود جنبيد سربازها برگشتند. پرسيد چه شد؟ گفتند رفتيم ، كشتيم ، كشته داديم و برگشتيم . گفت : عجب ! پس ما چى ؟! گفتند :((هيچ ، كار تمام شد)). آخرش كسى دلش به حال او سوخت . يك اسيرى را گرفته بودند. گفت اين را مى بينى اين از آن دشمنهاى چنين و چنان است و خيلى از سواران ما را كشته تا اسير شده و حالا بايد كشته شود، تو او را ببر و گردن بزن . اسير هم دست بسته بود. مرد زاهد اسير را برد كه گردن بزند. طول كشيد و نيامد. وقتى رفتند، ديدند كه اين زاهد افتاده و مرد اسير هم با همان دستهاى بسته روى او افتاده و دارد بيخ گلوى او را مى جود و عنقريب است كه شاهرگ او را ببرد. اسير را كشتند و مرد زاهد را آوردند توى خيمه و آب به صورتش زدند و به هوش ‍ آوردند. قضيه را از او پرسيدند. گفت : وقتى از اينجا رفتيم يكدفعه به صورتم نگاه كرد و يك پخ كرد، من ديگر چيزى نفهميدم .
شجاعت را در خلوت شب نمى توان به دست آورد، همان طور كه آثار خلوت شب را در ميدان جنگ نمى شود كسب كرد.
يك خصايص اخلاقى هست كه انسان جز در مكتب تشكيل خانواده نمى تواند آنها را كسب كند. (تشكيل خانواده ) يعنى يك نوع علاقمند شدن به سرنوشت ديگران . تا انسان زن نگيرد و بچه پيدا نكند و آن بچه شديدا عواطف او را تحريك نكند و مثلا در مواقعى كه مريض مى شود او را به هيجان نياورد، يا مثلا لبخند بچه در او اثر نگذارد، (علاقمند شدن به سرنوشت ديگران در او پديد نمى آيد). با مطالعه كتاب ، اين امر در او پيدا نمى شود. تجربه نشان داده است كه اخلاقيون و رياضت كش ها كه اين دوران را نگذرانده اند، تا آخر عمر يك نوع خامى و يك نوع بچگى در آنها وجود داشته است . و يكى از علل اينكه در اسلام ازدواج يك امر مقدس و يك عبادت تلقى شده همين است ، در حالى كه از نظر مسيحيت ، تجرد، مقدس است و تاءهل پليدى ، و كسانى اجازه مى گيرند متاءهل شوند كه تاب تجرد را ندارند، يعنى اگر مجرد بمانند فاسد مى شوند، و بنابراين از باب دفع افسد به فاسد مى گويند بايد ازدواج كرد. لذا پاپ از ميان مجردها انتخاب شود كه در تمام عمر اين آلودگى را پيدا نكرده است . در اسلام بر خلاف مسيحيت است : من اخلاق الانبياء حب النساء.⁽¹¹⁸⁾
پس ازدواج اولين مرحله خروج از خود طبيعى فردى و توسعه پيدا كردن شخصيت انسان است . بعد از ازدواج ، وقتى مى خواهيم كار كنيم ، براى من تنها نيست ، آن ((من )) تبديل به ((ما)) مى شود به طورى كه انسان آنقدر به سرنوشت خانواده علاقمند است كه به سرنوشت شخص خودش ، و رنج مى برد تا آنها در آسايش باشند. اين يك درجه از ((خود)) است . ولى آيا اين كافى است كه ((خود)) انسان تا اين مقدار توسعه پيدا كند؟ شك ندارد كه نه ! اين نسبت به خود فردى طبيعى درجه اى از كمال است ، اما اگر به همين جا محدود شود، يعنى اين ((خود)) از من فردى توسعه پيدا كند و من به علاوه همسر و بچه ها شود و غير آن نفى گردد كافى نيست .
من قبيله اى
ممكن است ((خود)) يك نفر از اين هم بيشتر توسعه پيدا كند، مثلا شامل فاميل بشود، يعنى خود فردى از خود خانوادگى هم تجاوز كند و به فاميل و قبيله كشيده شود، همان كه در قبايل بدوى و عرب جاهلى زياد مى بينيم . عرب جاهلى واقعا افراد قبيله را با خود فرق نمى گذاشت ، يعنى درست مثل اين بود كه يك روح بر تمام افراد قبيله حاكم است . ((من )) او براى او يك ((من قبيله اى )) بود. در داخل قبيله ، همه اصول انسانى مثل گذشت ، احسان و ايثار وجود داشت ، ولى كمى آنطرفتر ديگر اين روح وجود نداشت . پس كافى نيست كه ((من )) انسان اين مقدار توسعه يابد.
من قومى
مى رويم بالاتر: من قومى . مثلا در مورد ما ايرانيها اگر انسان آنچنان وطن پرست باشد كه تمام مردم ايران را مثل جان خود دوست داشته باشد باز هم كافى نيست ، زيرا از آن حد كه گذشت همه چيز را جايز مى داند. به ايرانى دروغ نمى گويد، به ايرانى خيانت نمى كند، به ايرانى خدمت مى كند، به ايرانى احسان مى كند، اما به غير ايرانى دروغ گفتن را جايز مى داند، تجاوز به حقوقش را جايز مى داند، استبداد را جايز مى داند. اين همان خودى است كه در اروپائيها هست ، يعنى ((خود ملى )) در آنها رشد يافته و ((من فردى )) به صورت ((من ملى )) توسعه پيدا كرده است . فرنگيها تا حد زيادى نسبت به هموطنان خود خائن نيستند و دروغ نمى گويند و استبداد نمى ورزند، ولى پا را كه از دايره هموطن آن طرف تر مى گذارد، ظالم و ستمگر مى شوند. دروغ و خيانت را به نفع ملت خود جايز مى داند، يعنى خيانت و جنايت را داخل مملكت خود مرتكب نمى شود ولى بزرگترين جنايتها را نسبت به مردم كشورهاى ديگر اعمال مى كند. مال و ثروت ملتهاى ديگر را براى كشور خود تصاحب مى كند و اين را يك افتخار مى داند كه آدم وطن پرستى است .
شك نيست كه چنين آدمى كه لااقل در داخل مملكت خود، خود فردى را پيش نمى كشد، يعنى آنجا به صورت ((ما)) زندگى مى كند نه به صورت ((من ))، نسبت به آن آدم خود پرست فردى كه در دنيا فقط شخص خود را مى بيند متكامل تر است ، ولى اين را نمى توان اخلاق ناميد. منطقا نمى توان اين حرف را قبول كرد كه من چه كار به ملتهاى ديگرم دارم .
انسان دوستى
از اين ، يك قدم بالاتر برويم ، برسيم به انسان دوستى و انسان پرستى . اگر واقعا يك كسى بشر دوست باشد، به همه انسانها خدمت مى كند و به هيچ انسانى از آن جهت كه انسان است خيانت نمى كند، حق هيچ انسانى را پايمال نمى كند از آن جهت كه انسان است . به نظر مى رسد كه حد نهايى خروج از خود خواهى اينست كه دوستى نسبت به همه انسانها توسعه پيدا كند. در اين صورت ((خود)) انسان يعنى همه انسانها از آن جهت كه انسان هستند.
به اين (نظريه ) هم ايرادى وارد است : چرا ما انسان دوست باشيم ولى حيوان دوست نباشيم ؟ اين مرز براى چيست ؟ آيا منطقى است . كه اين مرز بايد در اينجا متوقف شود و ((خود)) به اينجا كه رسيد بايد حصارى به دور خويش بكشد؟ يا از اين هم مى توان جلوتر رفت كه نام آن مى شود حق پرستى و خدا پرستى ، كه چون خدا موجودى در كنار موجودات ديگر نيست ، در مسير خداپرستى همه چيز در دنيا هست .