تدبير در قرآن و عمل به آن در كلام على (عليه السلام)

در نهج البلاغه مطالب بسيارى پيرامون شناخت قرآن و اجراى دستورهاى آن آمده و به آن تاكيد شده است. به عنوان نمونه در فرازى از خطبه 110 مى‏فرمايد:

و تعلموا القرآن؛ فانه احسن الحديث، و تفقهوا فيه فانه ربيع القلوب، واستشفوا بنوره؛ فانه شفاء الصدور .

قرآن را ياد بگيريد كه بهترين گفته‏ها است، و در آن بينديشيد كه بهار دل هاست، و از نورش شفا جوييد كه شفاى قلب‏هاست.

و حضرت در خطبه 193 چنين مى‏فرمايد:

تالين لاجزاء القرآن يرتلونها ترتيلا، يحزنون به انفسهم و يستشيرون به دواء دائهم، فاذا مروا بايه تشويق ركنوا اليها طمعا، و تطلعت نفوسهم اليها شوقا، و ظنوا انها نصب اعينهم، و اذا مروا بايه فيها تخويف اصغوا اليها مسامع قلوبهم، و ظنوا ان زفير جهنم و شهيقها فى اصول آذانهم؛

پرهيزكاران كسانى هستند كه قرآن را شمرده و با تدبر قرائت مى‏كنند، با آن جان خود را محزون مى‏سازند و داروى درد خود را از آن مى‏گيرند. هرگاه به آيه‏اى برسند كه در آن تشويق باشد، با علاقه فراوان به آن روى مى‏آورند و روح و جانشان با شوق بسيار در آن خيره شود و آن را همواره نصب العين خود مى‏سازند و هرگاه به آيه‏اى برخورد كنند كه در آن بيم باشد، گوش‏هاى دل خويش را براى شنيدن آن باز مى‏كنند و صداى ناله و به هم خوردن زبانه‏هاى آتش دوزخ با آن وضع ترس آورش در درون گوششان طنين انداز است.

اين عبارت با بيان بسيار روشن، ما را به دو امر (شناخت قرآن و عمل به دستورهاى آن) دعوت مى‏كند و بيان مى‏دارد كه آيات قرآن بايد همواره در قلوب مومنان اثر بگذارد و باعث تحول فكرى و عملى و رشد و ارتقاى آنان گردد. در غير اين صورت، قرائت آن براى ما بى اثر و خاصيت خواهد بود، بلكه گاهى موجب خسران ماست، چنان كه در قرآن مى‏فرمايد:

و لا يزيد الظالمين الا خسارا(141)؛

و ستمگران را جز خسران و زبان نمى‏افزايد.

به قول شاعر:

چند نمونه استفاده صحيح از قرآن‏

از آن هنگام كه قرآن نازل شده تا كنون، نمونه‏هاى فراوانى وجود دارد كه افرادى تحت تاثير عميق قرآن قرار گرفته و با بهره‏بردارى صحيح و آگاهانه و آميخته با عمل از آن، تحول فكرى و عملى و تولد جديد پيدا كردند و در پرتو نور قرآن، همه ظلمت‏ها و تاريكى‏ها را از صفحه روح و جانشان زدودند، كه به تعدادى از آنها اشاره مى‏كنيم:

1. ابوذر غفارى مى‏گويد: شبى رسول خدا (صلى الله عليه آله و سلم) براى عبادت برخاست و همه آن شب را با ذكر اين آيه و تامل در آن گذراند:

ان تعذبهم فانهم عبادك، و ان تغفر لهم فانك انت العزيز الحكيم‏(142)؛

اگر اينها را عذاب كنى، اينها بندگان تو هستند، و اگر آنها را بيامرزى پس تو توانا و حكيم هستى. (نه كيفر تو نشانه بى حكمتى است، و نه بخشش تو نشانه ضعف است‏(143)).

2. ام عقيل يكى از زنان باديه نشين و مسلمان بود، رابطه بسيار خوبى با قرآن داشت، روزى مشغول آشپزى و كارهاى خانه بود كه به او خبر دادند: يكى از پسرهايت در بيرون بر اثر رميدن شتر و برخورد با او كشته شده است.

آن در آن روز دو مهمان داشت، براى آن كه آنها ناراحت نشوند، چيزى به آنان نگفت و از ايشان پذيرايى نمود و غذايشان داد.

آنان پس از خوردن غذا، با خبر شدن و از روحيه عالى ام عقيل تعجب كردند.

وقتى كه مهمانان رفتند، تعدادى براى تسليت نزد او آمدند، ام عقيل به آنها گفت: آيا در ميان شما كسى هست كه با آيات قرآن به من تسليت بگويد، و خاطرم را آرام كند؟ يكى از حاضران اين دو آيه را خواند:

و بشر الصابرين الذين اذا اصابتهم مصيبه قالو انا لله و انا اليه راجعون اولئك عليهم صلوات من ربهم و رحمه‏(144)...

بر صبر كنندگان مژده بده، آنان كه وقتى دچار مصيبت مى‏شوند، گويند ما از آن خداييم، و بسوى او باز مى‏گرديم، اين‏ها مشمول درودها و رحمت پروردگارشان هستند و از هدايت يافتگان مى‏باشند.

ام عقيل با شنيدن اين آيه آن چنان تحت تاثير قرار گرفت كه آرامش پيدا كرد و اضطراب و پريشانى‏اش بر طرف گرديد، بى درنگ برخاست و وضو گرفت و دو ركعت نماز خواند، پس از نماز دست هايش را به سوى آسمان بلند كرد، و با خشوع و تسليم خاص عرض كرد: خدايا! فرمانت به ما رسيد، آن را دريافت كردم، اينك صبر مى‏كنم، تو نيز پاداشى را كه به صابران وعده دادى، به من عطا فرما(145) .

آرى، اين است انس و عمل به قرآن كه موجب تحول فكرى و تغيير روحيه شده و انسان را در برابر حوادث ناگوار، صبور و مقام مى‏كند.

3. فضيل بن عياض در قرن دوم هجرى قمرى مى‏زيست و از سردسته‏هاى دزدان و غارتگران بود، شبى قداره خود را برداشت كه به خانه‏اى برود و به حريم ناموس ديگرى تجاوز كند، همين كه از ديوار خانه بالا رفت ناگاه صداى دلنشين قرآن همسايه را شنيد كه اين آيه را تلاوت مى‏كند:

الم يان للذين امنوا ان تخشع قلوبهم لذكر الله و ما نزل من الحق‏(146)؛

آيا وقت آن نرسيده است كه دل‏هاى مومنان در برابر ذكر و آنچه از حق نازل كرده است خاشع گردد؟

فضيل آن چنان تحت تاثير اين آيه قرار گرفت، كه تحول عظيمى در وجود او رخ داد، و طوفان شديدى در روح و روانش ايجاد شد، به گونه‏اى كه 180 درجه تغيير جهت داد، همان دم با توبه حقيقى دست نياز به سوى خداى بى نياز دراز كرد، در حالى كه اشك مى‏ريخت عرض كرد: يارب قد آن؛ پروردگارا! اكنون وقت خشوع در برابر تو فرا رسيده است.

او همان لحظه به خانه‏اش بازگشت.

در مسير خود شنيد كاروانى در حال حركت است و بعضى از افراد آن مى‏گويند: تا صبح نشده به سرعت از اين جا برويم تا دژخيمان فضيل ما را به غارت نكنند.

فضيل خود را به آنها معرفى كرد، و قول داد كه در امان هستيد آرى، فضيل اين گونه به قرآن احترام كرد و نداى قرآن را با گوش جان شنيد و بر سراسر قلبش استوار ساخت در نتيجه از پارسايان و بندگان ممتاز خدا شد، به مكه كوچ كرد و در جوار خانه خدا اقامت نمود و به سير و سلوك و تربيت افراد پرداخت تا اين كه روز عاشوراى سال 187 هجرى قمرى در همان جا از دنيا رفت‏(147).

اين‏ها نمونه هايى از عباد الرحمن هستند كه به راستى قرآن را شناختند و به دستورهاى آن عمل كردند، و روح و روانشان را با آيات نورانى قرآن، جلا بخشيدند.

بيابيم به راستى با قرآن آشتى كنيم، تا آن را معلم خود را در دنيا و شفيع خود در آخرت قرار دهيم و با اين كار در صف عباد الرحمن قرار گيريم، تا مشمول شكايت رسول خدا (صلى الله عليه آله و سلم) نشويم كه در قيامت به خدا عرض مى‏كند:

يارب ان قومى اتخذوا القران مهجورا(148)؛

اى پروردگار من! همانا قوم من قرآن را متروك و رها ساختند.

دعا و چگونگى آن‏

قرآن دوازدهمين ويژگى بندگان شايسته خدا را داشتن حال دعا و راز و نياز با خدا بيان مى‏فرمايد:

والذين يقولون ربنا هب لنا من اروجنا و ذرياتنا قره اعين واجعلنا للمتقين اماما؛

آنان كسانى اند كه مى‏گويند: پروردگار! از همسران و فرزندانمان مايه روشنى چشم ما قرارده و ما را براى پرهيزكاران پيشواگران.

اين ويژگى گوياى آن است كه بندگان ممتاز خدا اهل دعا و نيايش اند، ولى در دعا به كيفيت آن توجه دارند، چيزهايى را از خدا مى‏خواهند كه بسيار مهم و سرنوشت ساز است، مانند درخواست همسران نيك، فرزندان شايسته و از اينها بالاتر، از خدا مى‏خواهند به مقامى برسند كه پيشوا و الگوى جامعه شوند.

بنابراين، در اين جا دو موضوع بايد مورد برسى قرار گيرد: 1. اهميت دعا، 2. چگونگى دعا.

اهيت دعا در اسلام‏

در قرآن آيات زيادى درباره اهميت فوق العاده دعا وارد شده است، به طورى كه دعا به عنوان عبادت مهم به شمار آمده و بى توجهى به آن مايه استكبار دوزخ خواهد بود(149).

خداى متعال خطاب به پيامبر بزرگوارش مى‏فرمايد:

قل ما يعبوبكم ربى لو لا دعائكم‏(150)؛ بگو پروردگارم براى شما ارجى قائل نيست اگر دعاى شما نباشد.

واژه دعا بيش از 25 بار در اشكال مختلف در قرآن ذكر شده، و دعاهاى پيامبران و... - كه با كلماتى مانند رب و ربنا شروع مى‏شود - بيش از صد بار آمده است و اين‏ها نشان دهنده اهميت دعا در قرآن است.

در گفتار و سيره چهاردهم معصوم و پيامبران (عليهم السلام) نيز كمتر چيزى است كه مانند دعا مورد توجه قرار گرفته باشد، آنان همواره در اوقات گوناگون به مناجات، دعا و راز و نياز با خدا اشتغال داشتند.

كه به چند نمونه توجه كنيد:

پيامبر اكرم (صلى الله عليه آله و سلم) فرمود:

الدعاء سلاح المومن، و عمود الدين، و نور السماوات و الارض؛(151)

دعا اسلحه مومن و ستون دين، و نور آسمان‏ها و زمين است.

نيز فرمود:

الدعاء مخ العباده، و لا يعلك مع الدعاء احد؛(152)

دعا مغز عبادت است و هيچ كس از اهل دعا به هلاكت نمى‏رسد.

سه درس مهم در پرتو دعا

دعا و نيايش داراى آثار مثبت و سازنده - به ويژه در صفاى دل و تهذيب نفس - است، و مى‏توان از آن درس‏هاى فراوان گرفت، در راس اين درس‏ها، سه درس مهم از دعا و به عبارت ديگر، سه بعد دعاست كه براى رسيدن به فيوضات دعا بايد مورد توجه قرار گيرند.

1. دعا براى دفع بلا و روا شدن حاجت‏ها اثر كارساز دارد، لذا اميرالمؤمنين على (عليه السلام) فرمود:

ادفعوا امواج البلاء عنكم بالدعا، قبل ورود البلاء(153)؛

موج‏هاى بلاها را قبل از ورودشان، به وسيله دعا از خود دفع كنيد.

2. در كنار دعا و همراه آن، تضرع و خشوع و راز و نياز است، كه چنين خصالتى غرور انسان را مى‏شكند و دل را آماده پذيرش امور معنوى مى‏سازد و در نتيجه، انسان داراى آرامش نفس، قوت قلب و روحيه عالى مى‏شود؛ چنان كه در قرآن مى‏خوانيم:

ادعوا ربكم تضرعا و خفيه‏(154)؛

پروردگار خود را (آشكار) از روى تضرع و در پنهانى بخوانيد.

3. توجه به محتواى دعاها و معارف بلند آنها، مثل دعاى اول صحيفه سجاديه و خطبه اول نهج البلاغه - كه از نظر معارف و مطلب بلند و عرفانى، همسان هستند - باعث ارتقاى سطح معلومات و معرفت انسان و آشنايى بيشتر او با مفاهيم عالى اسلام مى‏شود و در راس آنها مساله توحيد و خداشناسى است كه نقش مهمى در استجابت دعا و استقاضه از نورانيت دعا دارند، چنان كه در روايت آمده است: گروهى از امام صادق پرسيدند: چرا ما دعا مى‏كنيم ولى مستجاب نمى‏شود؟ در پاسخ فرمود:

لانكم تدعون من لا تعرفونه‏(155)؛

زيرا شما كسى را مى‏خوانيد كه او را نمى‏شناسيد.

به طور كلى دعا، عبادتى است كه بيشترين نقش را در پاك سازى و به سازى روح و روان دارد، براى وصول به اين نقش، بايد شرايط واجب، مستحب كمال دعا را رعايت كرد، چنان كه استجابت دعا بستگى به شرايط دارد كه حفظ آنها، رابطه تنگاتنگ با تهذيب نفس و تكامل انسان دارد و مى‏توان گفت، هر اندازه اثر دعا در انسان بروز كند، به همان اندازه آن دعا به استجابت رسيده است.

پيامبر اكرم (صلى الله عليه آله و سلم) فرمود:

كسى كه دوست دارد، دعايش مستجاب گردد، بايد غذا و محل كسب خود را پاك كند.

و نيز فرمود:

بايد امر معروف و نهى از منكر كنيد وگرنه خدا بدان را بر نيكان شما مسلط مى‏كند و هر چه دعا كنيد مستجاب نخواهد شد(156).

در فرازى از دعاى كميل از زبان اميرمومنان على (عليه السلام) مى‏خوانيم:

اللهم اغفر لى الذنوب التى تحبس الدعاء؛

خدايا بيامرز، گناهانى را كه مانع استجابت دعا شده‏اند.

توجه به كيفيت دعا و پرهيز از دعاهاى بى مورد

در آيه مورد بحث (74 فرقان) تصريح شده كه بندگان خدا در دعاى خويش مى‏گويند: پروردگارا! همسر و فرزندانمان را نور چشم ما قرار بده، اين تعبير (نور چشم) رمز كمال و سعادت است، چرا كه همسر و فرزند نيك موجب آرامش و سعادت انسان شده و روح و روان انسان را شاد نموده و باعث روشنى چشم خواهد شد.

به عبارت روشن‏تر، همسر و فرزندان شايسته، به زندگى انسان نور و صفا مى‏بخشند و باعث آبرو و روسفيدى و سر بلندى در دنيا و آخرت مى‏گردند.

چنين دعايى مفيد و داراى آثار درخشان است، بر خلاف دعاهاى بيهوده و يا كم فايده، كه ارزش چندانى ندارد.

انسان بايد در همه چيز حتى در دعا، داراى همت عالى و نظرى بلند باشد، و در پرتو نورانيت دعا، به مقام‏هاى عالى برسند.

تا آن جا كه دعا كند امام و الگوى مردم شود.

نبايد دعا را در امور مادى منحصر كرد، يا در پيشگاه خدا چيزهاى حقير را درخواست نمود.

ما وقتى كه دعاهاى پيامبران، امامان و اولياى خدا را مورد بررسى قرار مى‏دهيم، مى‏بينيم خواسته‏هاى آنان هنگام دعا، بيشتر بر محور امور بلند معنوى، اجتماعى و سياسى است، مثلا دعاى حضرت ابراهيم (عليه السلام) چنين بود:

ربنا اجعلنى مقيم الصلاه و من ذريتى ربنا و تقبل دعا(157)؛

پروردگار! امر برپا كننده نماز قرار ده و از فرزندانم (نيز چنين فرما) پروردگار! دعاى مرا بپذير.

راسخان در علم (امامان) چنين دعا مى‏كنند:

ربنا لاتزع قلوبنا بعد اذهديتنا و هب لنا من لدنك رحمه انك انت الوهاب‏(158)؛

پروردگار! دل هايمان را بعد از آن كه ما راهدايت كردى (از راه حق) منحرف مگردان و از سوى خود رحمتى بر ما ببخش، زيرا تو بسيار بخشنده‏اى.

دعاى اصحاب كهف چنين بود:

ربنا اتنا من لدنك رحمه و هى‏ء لنا من امرنا رشدا(159)؛

پروردگارا! ما را از سوى خودت رحمتى عطا كن و راه هدايت و نجاتى براى ما فراهم ساز.

توجه به دعاهايى كه ائمه معصومين (عليهم السلام) داشتند - كه در صحيفه سجاديه و مفاتيح الجنان آمده - ما را با كيفيت دعا كردن آشنا مى‏كند، و نشان مى‏دهد كه چگونه دعا مى‏كنيم.

در روايت آمده است: خداوند به يكى از پيامبران بنى اسرائيل وحى كرد كه به فلان عابد بگو سه دعاى تو در نزد ما مستجاب است.

آن پيامبر وحى الهى را به آن عابد ابلاغ كرد، او موضوع را با همسرش در ميان گذاشت‏(160).

همسرش اصرار زياد كرد كه يكى از آن دعاها را براى من قرار بده.

عابد به اين پيشنهاد راضى شد.

همسرش به او گفت: دعا كن خداوند مرا از زيباترين زنان زمان قرار دهد.

عابد همين دعا را كرد و همسرش از زيباترين بانوان جهان گرديد.

زيبايى او باعث شد كه شاهان و جوانان ثروتمند و هوسباز به او دل بندند و برايش پيام بفرستند كه شوهر مفلوك و پير و زاهدت را رها كن با ما محشور باش، تا از انواع لذت‏هاى دنيا، بهره‏مند گردى.

از اين رو، آن زن، فريب خورد و بناى ناسازگارى گذاشت و همواره با شوهرش برخورد مى‏كرد تا سرانجام عابد از دست او عصبانى شد، و از دعاى دوم خود استفاده كرد و گفت: خدايا! همسرم را تبديل به سگ كن.

دعايش مستجاب گرديد و او سگ شد.

برادران و بستگان او نزد عابد آمدند و گفتند: آبروى ما در ميان مردم مى‏رود، به شما التماس مى‏كنيم كه از دعاى سوم استفاده كن تا همسرت به صورت اول برگردد.

آنها بسيار اصرار كردند، سرانجام عابد ناگزير از دعاى سوم خود استفاده نمود و عرض كرد: خدايا! همسرم را به صورت اول بازگردان.

دعا مستجاب شد، و همسرش به صورت اول بازگشت، و به اين ترتيب سه دعاى مورد اجابتش، به هدر رفت و پوچ گرديد(161).

آرى آن زاهد اگر نادان نبود مى‏توانست از اين فرصت طلايى حداكثر استفاده را بكند، و سعادت دنيا و آخرتش را تامين نمايد.

سه خواسته جالب در دعا

در آيه مورد بحث سه درخواست از خدا شده بود كه از خواسته‏هاى بسيار مهم زندگى سعادتمندانه است، براى آن كه به اهميت اين سه خواسته سرنوشت ساز پى ببريم، توضيح كوتاهى لازم است.

همسر شايسته و نقش او

همسر شايسته، معاون بسيار خوبى براى شوهر است، موجب زيبايى و دوام زندگى و سعادت و شادابى است، و نقش به سزايى در بهبودى كانون خانواده دارد، از اين رو، براى گزينش و تربيت چنين همسرى بايد توجه عميق نمود.

روايت شده است كه شخصى درباره انتخاب همسر با رسول خدا (صلى الله عليه آله و سلم) مشورت كرد، آن حضرت فرمود:

انكح و عليك بذات الدين‏(162)؛

ازدواج كن ولى بر تو باد كه زن دين دار ازدواج كنى.

امام صادق (عليه السلام) به ابراهيم كرخى فرمود:

با دخترى ازدواج كن كه از خانواده اصيل و نيك باشد؛ داراى اخلاق خوب باشد؛ در او آمادگى براى فرزنددار شدن باشد؛ شوهرش را در امور دنيا و آخرت يارى كند(163).

فرزندان صالح‏

يكى از ممتازترين اركان سعادت پدران و مادران، داشتن فرزندان شايسته است كه به راستى مهم‏ترين نعمت الهى است.

و به عكس، فرزند ناصالح، بلاى بزرگ خانمان سوز است كه مايه وزر و وبال و بدبختى دو جهان مى‏باشد.

پيامبران و اولياى خدا، هم در دعا و نيايش و هم در عمل، براى داشتن فرزند صالح، تلاش فراوان داشتند و در تربيت و پرورش روح و روان او، از هيچ عامل سازنده‏اى اغماض نمى‏كردند.

امام صادق (عليه السلام) به يكى از شيعيان فرمود:

وقتى كه اراده ازدواج نمود دو ركعت نماز بخوان و پس از حمد و شكر الهى دعا كن و در دعا بگو:... و از براى من از آن همسر، فرزندى طيب و پاك كه خلف (جانشين) صالحى در حيات من و بعد از مرگ من باشد نصيب گردان‏(164).

اميرمومنان على (عليه السلام) در سخن فرمود:

سوگند به خدا! من از درگاه خدا فرزندى زيبا روى، يا خوش اندام درخواست نكردم، بلكه از پروردگارم خواستم، فرزندانى مطيع خدا و خائف در گاهش به من عنايت فرمايد، به گونه‏اى كه هرگاه به او بنگرم كه مطيع خداست، چشم روشن گردد(165).

در شرح حال عالم بزرگ مرحوم ملا محمد تقى مجلسى (پدر علامه محمد باقر مجلسى صاحب بحار الانوار) مى‏نويسند كه گفت: يك شب پس از نماز شب، حالتى برايم رخ داد كه احساس كردم اگر از خداوند درخواستى كنم، اجابت خواهد كرد، در اين فكر بودم كه چه بخواهم، ناگاه صداى فرزندم محمد باقر كه در گهواره بود بلند شد، گفتم: خدايا! به حق محمد و آل محمد (صلى الله عليه آله و سلم) اين كودك را مروج دين و ناشر احكام سيد رسولان محمد مصطفى (صلى الله عليه آله و سلم) قرار ده و توفيقات سرشار به او عنايت فرما(166).

همين دعا باعث شد كه خداوندى همه اسباب توفيق را براى محمد باقر مجلسى فراهم سازد، به طورى كه وقتى بزرگ شد، روز به روز بر رشد و كمال او افزوده مى‏شد و در نشر اسلام و احكام، با بيان و قلم به توفيقات سرشارى نائل گرديد و آثار فراوان و درخشانى به يادگار گذاشت كه يكى از آنها كتاب عظيم بحار الانوار است كه 110 جلد مى‏باشد.

به گفته محدث معروف، حاجى نورى مقام عليه علامه مجلسى و توفيق او در ترويج اسلام به جايى رسيد كه عبدالعزيز ناصبى دهلوى در كتاب تحفه نوشته است: