تكرار در قرآن

يكى ديگر از شيوه‏ها و روشهائى كه قرآن كريم در پيام رسانى خود از آن استفاده كرده تكرار يك كلمه يا جمله يا يك آيه كامل است اين تكرارها چنانكه خواهيم ديد فوائد و آثارى دارد و از محسنات كلام به شمار مى‏رود.

تكرار در قرآن دو گونه است:

1 ـ تكرار لفظى

گاهى يك كلمه تكرار شده مانند:

قوارير قوارير ⁽⁴⁸³⁾

گاهى يك جمله كامل تكرار شده كه گاهى جمله تكرار شده در سوره‏هاى مختلف قرار دارد و در كنار هم نيست مانند:

و ماظلمونا و لكن كانوا انفسهم يظلمون . كه يكبار در سوره بقره آيه 75 آمده و يكبار در سوره اعراف آيه 160 آمده است و مانند: كانوا اشد منهم قوة كه يكبار درسوره روم آيه 9 و يكبار در سوره فاطر آيه 44 و يكبار در سوره غافر آيه 21 تكرار شده است.

وگاهى جمله تكرار شده در كنار هم قرار گرفته است مانند:

اصحاب اليمين مااصحاب اليمين ⁽⁴⁸⁴⁾

الحاقة ما الحاقة و ما ادريك ما الحاقة ⁽⁴⁸⁵⁾

فان مع العسر يسرا ان مع العسر يسرا ⁽⁴⁸⁶⁾

كلا سوف تعلمون ثم كلا سوف تعلمون ⁽⁴⁸⁷⁾

همچنين گاهى يك جمله در فواصل آيات يك سوره تكرار شده كه هدف از آن جلب توجه مخاطب به مضامينى است كه در آن سوره آمده است مانند: «فباى آلاء ربكما تكذبان» كه در سوره رحمن سى ويك مرتبه در فواصل آيات تكرار شده و «ويل يومئذ للمكذبين» كه در سوره مرسلات ده مرتبه تكرار شده؛ اين جمله ها پس از بيان مطالبى كه شبيه يكديگرند به صورت ترجيع بند آمده است .

اينگونه تكرارها براى تاكيد مطلب و تقرير كلام و يانشان دادن عظمت و اهميت موضوع است ودر مجموع هدف اينست كه توجه شنونده به خوبى به سوى موضوع يا مطلب مورد نظر جلب شود. در مواردى هم تكرار يك كلمه براى اينست كه ميان موضوع و محمول يا مبتدا و خبر فاصله زيادى مى‏افتد كه در اينصورت تكرار موضوع يا مبتدا براى يادآورى مفيد است مانند:

ثم ان ربك للذين عملوا السوء بجهالة ثم تابوا من بعد ذلك و اصلحوا ان ربك من بعدها لغفور رحيم ⁽⁴⁸⁸⁾

انى رايت احد عشر كوكبا والشمس والقمر رايتهم لى ساجدين ⁽⁴⁸⁹⁾

2 - تكرار معنوى:

منظور از اين نوع تكرار تكرار يك مضمون يا مفهوم است مانند تكرار داستان ابراهيم ياموسى ومانند آن كه در موارد متعددى با جملات و عبارات متفاوتى تكرار شده و يا از مقاطع مختلف شروع شده است.

در اينجا داستان حضرت موسى راكه حدود سى بار در قرآن تكرار شده در نظر مى‏گيريم با بررسى موارد متعددى كه اين قصه در آنجاها تكرار شده است، ملاحظه مى‏كنيم كه در هر مورد به صورت خاصى آمده و تابع هدف ويژه‏اى است كه قصه براى آن نقل مى‏شود. در اين موارد قصه به طور كامل تكرار نشده بلكه تفاوتهاى اساسى با همديگر دارد.

مثلا در سوره «اعلى» و «نجم» اشاره مختصرى به حضرت موسى عليه‏السلام مى‏شود و خبرى از جريانات او نيست و در سوره «اعراف » داستان به صورت متوسطى ذكر مى‏شود آنهم در كنار قصه‏هاى چند تن از پيامبران مانند نوح وهود ولوط وشعيب كه در همه آنها داستان برانگيخته شدن پيامبر وتكذيب قوم آنها آمده است. داستان حضرت موسى از بعثت او با اين آيه شروع مى‏شود:

ثم بعثنا من بعد هم موسى باياتنا الى فرعون و ملائه فظلموا بها فانظر كيف كان عاقبة المفسدين ⁽⁴⁹⁰⁾

سپس بعد از آنها موسى را با آيات خود به سوى فرعون و قوم او فرستاديم پس به آن آيات ظلم كردند نگاه كن كه عاقبت مفسدان چگونه است.

قصه حضرت موسى در سوره «طه» با تفصيل بيشترى آمده و آغاز آن به قبل از بعثت او مربوط مى‏شود زمانيكه موسى با همسر خود حركت مى‏كرد كه از دور آتشى را ديد و به همسرش گفت: تو اينجا باش من آتشى را ديدم و به سوى آن مى‏روم و بقيه داستان كه در اين سوره بدينگونه آغاز مى‏شود:

و هل اتيك حديث موسى ⁽⁴⁹¹⁾

آيا داستان موسى به تو رسيده است ؟

همچنين در سوره «قصص» داستان حضرت موسى از پيش از بعثت هم فراتر مى‏رود و به زمان تولد موسى مى‏رسد و اينكه چگونه موسى در ميان سختگيرى‏هاى فرعون زاده شد و او را كه نوزادى بيش نبود به روى تخته پاره گذاشته و به دريا انداختند و فرعون او را از آب گرفت و خود بزرگش كرد و دنباله قضايا:

واوحينا الى ام موسى ان ارضعيه فاذا خفت عليه فالقيه فى اليم ولاتخافى ولاتحزنى انا رادوه اليك وجاعلوه من المرسلين ⁽⁴⁹²⁾

و وحى كرديم به مادر موسى كه او را شير بده و چون بر او بيمناك شدى او را در دريا بيانداز و نترس و غمگين مباش ما او را به سوى تو برمى‏گردانيم و او را از پيامبران قرار خواهيم داد.

باتوجه به آيات مربوط به قصه حضرت موسى در سوره‏هاى مختلف، اين حقيقت به وضوح روشن مى‏شود كه قصه حضرت موسى در هيچ سوره بعينه و بدون كم و زياد تكرار نشده بلكه در هر سوره‏اى به نحوى آمده؛ گاهى به اجمال و گاهى به تفصيل و نيز صحنه‏هائى در آيات يك سوره آمده كه در سوره‏هاى ديگر نيامده و همواره قصه به صورتى تكرار شده كه مطلبى اضافى نسبت به سوره‏هاى ديگر دارد و بعضى از صحنه‏ها فقط يك بار آمده و هرگز در سوره‏هاى ديگر تكرار نشده مانند داستان ملاقات حضرت موسى با حضرت خضر كه منحصرا در سوره كهف آمده است ⁽⁴⁹³⁾ .

داستانهاى ديگر قرآن نيز مشابه داستان حضرت موسى است كه اگر چه يك داستان در بعضى از سوره‏ها تكرار شده ولى به نوعى قصه پردازى شده كه با سوره‏هاى ديگر متفاوت است بنابراين تكرار بعضى از قصه‏ها و يا مطالب ديگر در قرآن تكرار معنوى است و در هر جا بر اساس هدفهاى خاصى تكرار شده كه براى تفهيم بهتر مطلب ضرورى بوده است.

بخش هشتم: آشنائى با چند اصطلاح قرآنى

نسخ و انساء

نسخ

در لغت به معناى زائل كردن و برطرف ساختن و هم به معناى جابجا كردن و انتقال دادن است البته به صورت مجازى در معانى ديگرى هم استعمال مى‏شود ⁽⁴⁹⁴⁾ مانند استنساخ كتاب يا تناسخ كه بازگشت همه به دو معنائى است كه گفتيم و در اصطلاح دانشمندان نسخ معناى ويژه‏اى دارد كه در تفاسير و كتب كلامى به تفصيل مورد بحث قرار گرفته است و آن عبارت است از برداشتن و ازاله امرى كه در شرع مقدس ثابت شده است و به عبارت ديگر احكام موقت و يا امور وضعيه‏اى كه مدت آنها سرآمده و وقت آنها به پايان رسيده است.

در اين كه نسخ در شريعت امرى ممكن و جائز است ميان مسلمانان اختلافى وجود ندارد تنها يهود و نصارى در اين مسأله مخالف هستند وبخصوص يهود، كه نسخ در شريعت را امرى محال و غيرممكن مى‏دانند آنها چنين استدلال ميكنند كه تشريع يك حكم، قطعا به خاطر مصلحتى بوده است اكنون كه آن حكم برداشته مى‏شود اگر مصلحت باقى است نسخ حكم، كار عبثى است كه حكيم تعالى آن را انجام نمى‏دهد و اگر باقى نيست چگونه خداوند آن را قبلاً نمى‏دانسته است و اين مستلزم جهل وكشف خلاف است.

اين شبهه پاسخ بسيار روشنى دارد كه در كتب كلامى ما آمده است و آن اين كه مصلحت حكم مزبور، موقتى بوده و به زمان خاصى تعلق داشته و با سرآمدن آن زمان معين، مصلحت حكم نيز از بين مى‏رود و طبعا آن حكم نسخ مى‏شود ⁽⁴⁹⁵⁾ .

گذشته از اين بعضى از حكمها به خاطر امتحان اشخاص ابلاغ مى‏شود و مصلحتى در خود حكم نيست مانند ذبح فرزند، كه حضرت ابراهيم به آن مأمور شد. رفع و نسخ چنين احكامى نه تنها ممكن، بلكه لازم است. جالب اين كه در همين تورات فعلى آيات متعددى وجود دارد كه همديگر را نسخ مى‏كنند مانند آياتى كه سن كسانى را كه بايد در خدمت خيمه اجتماع باشند تعيين مى‏كند كه در جائى 30 سال و در جائى 25 سال ذكر شده است ⁽⁴⁹⁶⁾ .

به هر حال از ديدگاه دانشمندان اسلامى امكان نسخ احكام و آيات قرآنى امر مسلم و پذيرفته شده‏اى است و خود قرآن به طور آشكار از آن خبر داده است:

ماننسخ من آية او نفسها نأت بخير منها او مثلها الم تعلم ان اللّه‏ على كل شى‏ء قدير ⁽⁴⁹⁷⁾

آيه‏اى را نسخ نمى‏كنيم و يا آن را از يادها نمى‏بريم مگر اين كه بهتر از آن و يا مانند آن را مى‏آوريم آيا نمى‏دانى كه خداوند به هر چيزى تواناست؟

واذا بدلنا آية واللّه‏ اعلم بما ينزل قالوا انما انت مفتر بل اكثرهم لايعلمون ⁽⁴⁹⁸⁾

و هنگامى كه آيه‏اى را به جاى آيه‏اى مى‏آوريم - و خدا به آنچه نازل كرده داناتر است - آنها مى‏گويند كه تو افتراء مى‏بندى بلكه بيشتر آنها نمى‏دانند.

از اين آيات نكات گوناگونى به دست مى‏آيد از جمله اين كه:

1 - اين آيات نه تنها به امكان نسخ، بلكه به وقوع آن نيز دلالت دارد بخصوص آيه دوم از وقوع نسخ و عكس‏العمل كفار در مقابل آن خبر مى‏دهد بنابراين سخن بعضى‏ها كه نسخ را فقط در مرحله امكان قبول دارند ولى وقوع آن را انكار مى‏كنند، سخن بى‏موردى است.

2 - نسخ منحصر به احكام نيست، بلكه در تكوينيات هم امكان وقوع دارد زيرا آيه در اصطلاح قرآنى همانگونه كه به آيات قرآن اطلاق مى‏شود به تكوينيات هم به عنوان نشانه‏هاى قدرت خدا اطلاق مى‏شود و قرآن كريم در موارد بسيارى پديده‏هاى آفرينش را هم به عنوان آيات الهى معرفى مى‏كند به عنوان نمونه:

وجعلنا ابن مريم و امه آية ⁽⁴⁹⁹⁾

پسر مريم و مادر او را آيه قرار داديم.

وكاين من آية فى السموات والارض يمرون عليها ⁽⁵⁰⁰⁾

اى بسا آيه‏اى در آسمانها وزمين كه بر آن مرور مى‏كنند.

هذه ناقة‏اللّه‏ لكم آية فذروها تأكل فى ارض‏اللّه‏ ⁽⁵⁰¹⁾

اين ناقه خداست و آيه‏اى براى شماست بگذاريد در زمين خدا بخورد.

وآية لهم الارض الميتة احييناها ⁽⁵⁰²⁾

و آيه‏اى است براى آنها زمين مرده كه آن را زنده كرديم.

به طورى كه ملاحظه مى‏فرمائيد در اين آيات به موجودات و پديده‏هاى خلقت از آن جهت كه نشانه‏هاى خداوند هستند آيه اطلاق شده است و نظائر آن در قرآن بسيار است حال با توجه به اين اصطلاح مى‏گوئيم نسخ آيات كه در دو آيه قبلى آمده، هم شامل آيات قرآنى است و هم شامل تكوينيات است و نسخ در تكوينيات را مى‏توان همان "بداء" دانست كه خود بحث مفصلى دارد و لذا در بعضى از روايات، مرگ يك امام و قيام امام ديگرى در جاى او نوعى نسخ دانسته شده است.

3 - از آيات نسخ استفاده مى‏شود كه هنگامى كه حكم يا موضوعى نسخ مى‏شود حتما حكم يا موضوع ديگرى جايگزين آن مى‏گردد و چنان نيست كه با نسخ چيزى آن چيز از بين مى‏رود و چيز ديگرى جاى آن را نمى‏گيرد.(نأت بخير منها او مثلها).

4 - نسخ يك چيزى به معناى اين است كه ديگر مصلحتى در وجود منسوخ باقى نمانده است و اين ناسخ است كه داراى مصلحت مى‏باشد حال يا به اندازه مصلحتى كه در منسوخ بوده و يا بيشتر از آن.

بايد توجه داشت كه حتى در صورتى كه مصلحت ناسخ با منسوخ برابر باشد باز نسخ آن لازم بوده زيرا منسوخ به مرحله‏اى رسيده كه فاقد مصلحت شده است. بنابراين نسخ چيزى با وجود تساوى و تماثل مصلحت در ناسخ و منسوخ چيز عبث و بيهوده‏اى نيست زيرا كه منسوخ، ديگر داراى مصلحت نبوده است.

5 - دنباله آيه «ما ننسخ من آية...» پاسخ به قول يهود است آنجا كه مى‏فرمايد: «الم تعلم ان اللّه‏ على كل شى‏ء قدير» در اين جمله خداوند از شمول و عموميت قدرت خود سخن مى‏گويد و قول يهود را كه نسخ در احكام و موضوعات را جائز نمى‏دانند و قدرت خداوند را محدود به نظام موجود مى‏انگارند، رد مى‏كند.

يهود مى‏پنداشت كه چون خداوند جهان آفرينش را بر اساس نظام خاص آن آفريده ديگر نمى‏تواند تصرفى بر خلاف آن نظام انجام بدهد و در واقع يهود خداوند را مانند يك حاكم معزول مى‏دانند كه حاكميت خود را از دست داده و قدرت تصرف در جهان آفرينش را ندارد.

و قالت اليهود يداللّه‏ مغلولة غلت ايديهم و لعنوا بما قالوا بل يداه مبسوطتان ينفق كيف يشاء ⁽⁵⁰³⁾

و يهود گفتند كه دست خداوند بسته است دستان خود آنها بسته است و به سبب حرفى كه زده‏اند لعنت شده‏اند بلكه دستان خداوند باز است و هرگونه كه بخواهد انفاق مى‏كند.

در اين آيه و هم در دنباله آيه «ماننسخ من آية...» صحبت از عموميت و گستردگى قدرت خداوند است تا اين معنا روشن شود كه خداوند در اسارت نظامى كه خود ساخته است، نمى‏باشد و همواره قدت بهم زدن آن نظام را دارد.

وقوع نسخ در قرآن امرى مسلم و غير قابل ترديد است و دانشمندان اسلامى در اين باره كتابها نوشته‏اند، و از جمله آنهاست كتاب «الناسخ و المنسوخ» از ابوبكر النحاس كه 138 آيه را به عنوان آيات منسوخه آورده است هر چند كه اكثريت قريب به اتفاق آنها قابل مناقشه است.

مرحوم آيت اللّه‏ العظمى خوئى«قدس سره» 36 مورد از مواردى را كه نحاس آورده به عنوان نمونه‏هاى روشنى از آياتى كه در آنها ادعاى نسخ شده در كتاب «البيان» ذكر كرده و در آنها مناقشه كرده است يكى از آياتى كه منسوخ بودن آن را كسى انكار نكرده آيه «نجوا» است:

يا ايها الذين آمنوا اذا ناجيتم الرسول فقدموا بين يدى نجواكم صدقة ⁽⁵⁰⁴⁾

اى كسانى كه با پيامبر نجوا مى‏كنيد (در گوشى حرف مى‏زنيد) پيش از نجوا صدقه بدهيد.

اين آيه با آيه بعدى نسخ شد و طبق روايات مستفيضه‏اى كه از طريق سنى و شيعه نقل شده وقتى آيه نجوا نازل شد تنها كسى كه به آن عمل نمود، حضرت على بود و هيچكس ديگرى به آن عمل نكرد تا اين كه آيه نسخ شد. ⁽⁵⁰⁵⁾

انسـاء

اين واژه به معناى وادار كردن كسى به فراموش كردن چيزى است اين كلمه با اشتقاقات مختلف خود شش بار در قرآن ذكر شده و آنچه محل نظر است موردى است كه در آيه نسخ آمده است.«ماننسخ من آية او ننسها» منظور از نسخ آيه معلوم شد اكنون بايد ديد منظور از «انساء» آيه چيست؟ منظور اين است كه خداوند كارى مى‏كند كه به طور كلى آيه‏اى از يادها فراموش مى‏شود و اين بالاتر از نسخ است در نسخ خود آيه موجود است و حكم آن از بين رفته ولى در انساء، خود آيه نيز از بين رفته و خداوند آن را از يادها برده است.

صاحب مجمع‏البيان در اين باره مى‏گويد:

اين نوع فراموش كردن بر مردم جائز است به اين صورت كه مأمور به ترك قرائت آيه‏اى بشوند و در طول زمان آن را فراموش كنند اما بر پيامبر جائز نيست. چون منجر به نفرت مردم از او مى‏شود شيخ ابو جعفر در تفسير آيه چنين گفته اما جماعتى از محققان آن را در باره پيامبر نيز جائز دانسته‏اند و گفته‏اند كه منجر به نفرت نمى‏شود چون اين كار به خاطر مصلحتى انجام مى‏گيرد، همچنين جائز است كه خداوند آيه‏اى را حقيقتا از يادها ببرد هر چند كه جماعتى بسيار باشند به اين صورت كه نسيان را در قلبهاى آنان قرار بدهد هر چند كه اين يك نوع خرق عادت است و در واقع معجزه‏اى براى پيامبر شمرده مى‏شود.

كسانى كه آيه را بر نسيان حمل كرده‏اند و شمول آيه را بر شخص پيامبر جائز دانسته‏اند به اين آيه استناد كرده‏اند كه مى‏فرمايد:

«سنقرئك فلا تنسى الا ما شاءاللّه‏» ⁽⁵⁰⁶⁾

يعنى به زودى تو را وادار به خواندن مى‏كنيم پس ديگر فراموش نمى‏كنى مگر آنچه را كه خدا بخواهد

مفهوم آيه اين است كه مگر آنچه را كه خدا بخواهد كه تو آن را فراموش كنى. ⁽⁵⁰⁷⁾

مرحوم علامه طباطبائى رحمه‏اللّه‏ شمول آيه را در حق پيامبر نمى‏پذيرد و معتقد است كه نسيان بر پيامبر جائز نيست و استثناء در آيه «سنقرئك فلا تنسى» تنها براى بيان بقاء قدرت خداوند است نه براى بيان وقوع آن در خارج. ⁽⁵⁰⁸⁾

مطلب ديگر اينكه بعضى‏ها كلمه ننسها را در آيه نسخ از ماده نسأ گرفته‏اند كه به معنى تأخير انداختن است اما سياق آيه، اين احتمال را نفى مى‏كند زيرا آيه با قاطعيت بيان مى‏كند كه وقتى آيه‏اى نسخ يا انساء شد آيه ديگرى جايگزن آن مى‏شود و لازمه جايگزينى، از بين رفتن حكم يا خود آيه قبلى است و اين با تأخير انداختن جور در نمى‏آيد زيرا در تأخير، آيه موجود است و تنها ذكر آن به تأخير افتاده و احتياجى به جايگزينى ندارد (دقت شود).

محكم و متشابه و تأويل

محكم عبارت است از كلامى متقن كه دلالت آن بر معنى مقصود واضح و روشن است و احتمال وجوه ديگرى نمى‏رود و اين كلمه مأخوذ است از «حكم» كه در لغت به معنى منع و سدّ مى‏باشد گويا كلام محكم مانع از آن است كه احتمال معناى ديگرى جز آنچه متكلم اراده كرده است، داده شود.

متشابه عبارت است از كلامى كه مقصود متكلم از آن روشن نيست و احتمال معانى گوناگونى داده مى‏شود و اين كلمه مأخوذ از «تشابه‏الوجوه» است كه به معنى شباهت صورتها به همديگر مى‏باشد گويا در كلمه مأخوذ از متشابه معانى مختلفى كه شبيه يكديگرند، احتمال داده مى‏شود و يا كلام به گونه‏اى است كه شباهت به معانى گوناگونى دارد.

اكنون كه به طور اجمال معناى محكم و متشابه را دانستيم مى‏گوئيم كه آيات قرآنى به يك اعتبار و از يك نظر به دو قسم تقسيم مى‏شود: محكم و متشابه.

محكم آن گروه از آياتى است كه واضح‏الدلالة است و احتمال معناى ديگر نمى‏رود اكثر آيات قرآنى از اين گروه است و متشابه آن دسته از آيات قرآنى است كه قابل تطبيق با وجوه و معانى گوناگونى است اين نوع از آيات قرآنى در مقايسه با آيات محكم اندك هستند. اين تقسيم بندى در خود قرآن كريم به اين بيان آمده است:

هوالذى انزل عليك الكتاب منه آيات محكمات هن ام الكتاب و اخر متشابهات فاماالذين فى قلوبهم زيغ فيتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة وابتغاء تأويله و ما يعلم تأويله الا الله والراسخون فى العلم يقولون آمنا به كل من عند ربنا و ما يذكر الا اولوا الالباب ⁽⁵⁰⁹⁾

او خداوندى است كه براى تو كتاب را نازل كرد برخى از آن، آيات محكمات هستند كه همانها امّ‏الكتاب مى‏باشند و برخى ديگر از آن،آيات متشابهات هستند پس آنها كه در دل آنان مرض است از متشابهات پيروى مى‏كنند تا فتنه‏اى بپا كنند ويا آن را تأويل بنمايند در حالى كه تأويل آن را كسى نمى‏داند جز خدا و راسخان در علم. مى‏گويند ما به آن ايمان آورديم همه آن آيات از جانب خداوند است و متذكرنمى‏شود مگر صاحبان انديشه.

مهمترين سؤالى كه در اينجا مطرح مى‏شود اين است كه وجود آيات متشابه در قرآن كه قابل تأويل و توجيه به معانى مختلف است چه حكمتى دارد؟ و آيا بهتر نبود كه همه آيات قرآنى از نوع محكم بودند تا آنها كه دلهايشان مريض است، آيات متشابه را دستاويز خود قرار ندهند؟

در پاسخ اين پرسش بايد بگوئيم كه اسلام يك دين جاودانى است و قرآن براى عصر معينى نازل نشده است و لذا قرآن كريم بايد طورى نازل مى شد كه در هر عصرى و با هر فرهنگى مفيد فائده باشد و پيامهاى خود را برساند وجود آيات متشابه در قرآن يكى از الطاف الهى براى بشر در تداوم نسل‏ها و قرن هاست و اين آيات رمز جاودانگى قرآن است و در حقيقت مى‏توان گفت كه خداوند مطالبى را كه در هر عصرى و براى هر نوع استعدادى يكسان است به صورت آيات محكم آورده و مطالبى را كه هر قومى به اندازه استعداد خود و مطابق بارشد فكر و جولان انديشه‏اش بايد بفهمد به صورت آيات متشابه آورده و در واقع آيات متشابه رمزهائى براى كشف اسرار و علومى هستند كه هر كسى مطابق استعداد و شايستگى خود مى‏تواند به آن اسرار و علوم دست يابد و كليد رمزهم معرفى شده است و آن همان آيات محكمات هستند كه قرآن از آنها به عنوان امّ‏الكتاب يعنى مادر كتاب ياد مى‏كند.

به عبارت ديگر: مى‏توان گفت كه آدمى با برگشت دادن آيات متشابه به آن محكمات و با كنار هم چيدن چند آيه متشابه و محكم به مطالبى دست پيدا مى‏كند كه شايد ديگران به آنها نرسيده‏اند.

بنابراين، اشتمال قرآن بر آيات متشابه يكى از نعمتهاى بزرگ والطاف خداوند براى بشر تا روز قيامت است و اگر كسانى از آن سوء استفاده مى‏كنند و آيه متشابه رانه براى دريافت معانى عميق، بلكه جهت فتنه‏انگيزى دستاويز خود قرار مى‏دهند، اين ديگر مربوط به قرآن نيست بلكه عامل آن، فتنه‏جوئى افراد فرصت طلب بيمار دل هستند واساسا"سؤ استفاده از يك حقيقت و يا يك ابزاركار باعث نامطلوب بودن آن حقيقت و يا آن ابزار نيست و اين درست به آن مى‏ماند كه از چاقو كه براى استفاده هاى مشروع ساخته شده در شكافتن شكم يك انسان بى گناه استفاده شود.

بعضى ها از جمله مرحوم علاّمه طباطبائى گفته‏اند كه اشتمال قرآن بر آيات متشابه از روى ناچارى بوده و قرآن كه با زبان اهل آن زمان نازل شده ناچار بود كه در بيان معارف بلند خود از الفاظ و اسلوب هاى متداول زمان استفاده كند و آن الفاظ كشش اين معانى را نداشت و براى همين بود كه در بعضى از آيات تشابه به وجود آمد و منظور اصلى در خفاء قرار گرفت.

البته از يك نظر تمام آيات قرآنى محكم و متقن هستند و همه از جانب خداوند حكيم نازل شده‏اند و در آنها سستى و ضعف وفتور راه ندارد.

كتاب احكمت آياته ثم فصلت من لدن حكيم خبير ⁽⁵¹⁰⁾

كتابى است كه آيات آن محكم بوده است سپس تفصيل داده شده و از جانب خداوند حكيم و آگاه است.

اين نوع محكم بودن كه شامل همه آيات قرآنى است در مقابل ضعف و سستى است و ربطى به محكم و متشابه كه مورد بحث ماست، ندارد.

به هر حال علت وجود متشابه در قرآن هر چه باشد، اكنون بايد ديد كه راه استفاده از آيات متشابه چيست؟

پاسخ اين سؤال به روشنى از قرآن استفاده مى‏شود و آن اين كه آيات متشابه را به كمك تأويل مى‏توان درك نمود.

تأويل به معناى توجيه و تبيين لفظ متشابه و يافتن منظور اصلى از آن است و به كمك تأويل مى‏توان به مفهوم درست آيات متشابه پى برد اين كلمه از ماده «اول» است كه به معنى بازگشت مى‏باشد در واقع با تأويل يك آيه آن را به معناى درست آن ارجاع مى‏دهيم.

بايد توجه كنيم كه تأويل منحصر به آيات متشابه نيست بلكه از يك نظر تمام آيات قرآنى تأويل دارند و آن در صورتى است كه براى آيه معنائى بجز معناى ظاهرى آن گفته شود كه در لسان روايات به اين معناى دوم بطن قرآن گفته مى‏شود همانگونه كه به معناى اولى كه ظاهر آيه است ظهر قرآن گفته مى‏شود به اين روايت توجه كنيد:

عن فضيل بن يسار قال: سألت ابا جعفر (ع) عن هذه الرواية:"ما من القرآن آية الاولها ظهرو بطن"؟ فقال:"ظهره تنزيله و بطنه تأويله ⁽⁵¹¹⁾

فضيل مى‏گويد: از امام باقر(ع) معناى اين روايت را پرسيدم كه آيه‏اى از قرآن نيست مگر اين كه ظاهر دارد و باطنى. امام فرمود: ظاهر آن تنزيل آنست و باطن آن تأويل آنست.

و در روايت ديگرى مى‏خوانيم:

قال رسول الله (ص): ان منكم من يقاتل على تأويل القرآن كما قاتلت على تنزليه و هو على بن ابيطالب ⁽⁵¹²⁾

از شما كسى هست كه بنابر تأويل قرآن جنگ خواهد كرد همانگونه كه من بنابر تنزيل قرآن جنگ كردم و او على‏بن‏ابيطالب(ع) است.

بنابراين همه آيات قرآنى حتى محكمات آن، ممكن است تأويل داشته باشد اما تأويل درباره متشابهات قرآن، معناى خاصى دارد و آن پى بردن به معنائى است كه در پشت آن الفاظ متشابه نهفته است.

بايد توجه داشت كه تأويل مخصوص قرآن و يا حتى مخصوص الفاظ نيست بلكه گاهى براى توجيه يك عمل و پيدا كردن محمل صحيح براى كارى كه به ظاهر ناپسند مى‏نمايد نيز تأويل گفته مى‏شود همانگونه كه در داستان خضر و موسى آمده است وقتى خضر دست به كارهائى زد كه به ظاهر كارهاى زشت به نظر مى‏رسيد و مورد سؤال موسى قرار گرفت، خضر در پاسخ موسى گفت:

سانبئك بتاويل ما لم تستطع عليه صبرا ⁽⁵¹³⁾

به زودى از تأويل كارهائى كه نتوانستى بر آنها تحمل كنى تو را خبر خواهم داد.

بدون شك آيات متشابهات قرآن داراى توجيه و تأويلى است كه بيانگر معناى صحيح آيه است و اگر كسى تأويل درست را بداند معناى درست آنها را خواهد دانست حال بايد ديد چه كسى تأويل صحيح آيات متشابه را مى‏داند؟ مسلما خداوند خود از تأويل درست متشابهات آگاه است ولى آيا جز خدا كسى يا كسان ديگرى نيز مى‏توانند به تأويل صحيح متشابهات پى ببرند؟

در آيه‏اى كه مربوط به متشابهات است و كامل آن را پيش از اين آورديم در اين باره چنين آمده است:

ومايعلم تأويله الا الله والرسخون فى العلم يقولون آمنا به كل من عند ربنا

در اين قسمت از آيه دو نظريه وجود دارد:

يكى اينكه «والراسخون فى العلم» عطف برالله است و جمله بعدى جمله حاليه براى راسخون است در اين صورت معنى آيه چنين مى‏شود كه تأويل متشابهات را كسى جز خدا و راسخان در علم نمى‏داند كه مفهوم آن اين است كه راسخان در علم نيز تأويل متشابهات را مى‏دانند.

دوم اينكه «والراسخون فى العلم» عطف بر الله نيست بلكه جمله جديدى است و به تعبير ادبى الراسخون مسندُاليه و مبتدا است و«يقولون آمنا به» خبر و مسند آن است در اين صورت معنى چنين خواهد بود كه تأويل متشابه را فقط خداوند مى‏داند و اما راسخان در علم تنها مى‏گويند كه به آن ايمان داريم و مى‏دانيم كه همه از سوى خداوند است. طبق اين نظريه، از تأويل آيات متشابه تنها خداوند آگاه است.

ما تصور مى‏كنيم كه نظريه نخست صحيح است و با توجه به مجموع آيات و روايات و شواهد و قرائنى كه در دست است، راسخون در علم نيز تأويل درست آيات متشابه را مى‏داند و در عين حال در مقابل خدا سر تعظيم و تسليم فرود مى‏آورند و مى‏گويند همه اين آيات از جانب خداوند است بعضى از شواهد و قرائنى كه درستى اين نظريه را تأييد مى‏كند، عبارت است از:

1- تعبير راسخان در علم با تسليم شدن و اظهار ايمان سازگار نيست زيرا غير راسخان نيز مى‏توانند چنين كنند اين تعبير با دانستن تأويل آيات مناسبتر است.

2- از عهد پيامبر تا كنون ديده نشده است كه كسى از صحابه و تابعين و مفسران بعدى آيه‏اى از قرآن را تفسير و معنى نكنند و بگويند كه اين آيه از متشابهات است و تأويل آن را تنها خدا مى‏داند بلكه آنها درباره تمام آيات قرآنى اظهار كرده‏اند و به هر حال معنائى براى آيه ذكر نموده‏اند.

3- بدون شك همه آيات قرآنى براى هدايت بشر نازل شده در صورتى كه علم به تأويل متشابهات به خداوند اختصاص داشته باشد و جود آيات متشابه در قرآن لغو و بيهوده خواهد بود و يكى از دو محذور لازم خواهد آمد يا اين كه بشر به آيات متشابه هيچگونه احتياجى ندارد و يا خداوند بشر را از دانستن چيزى كه به آن نيازمند است، بازداشته است.

اما اگر بگوئيم كه راسخان در علم نيز تأويل متشابهات را مى‏دانند اين امر، اختصاص دادن بعضى از آيات قرآنى به دانشمندان است و بيان اين نكته است كه بعضى از آيات قرآنى در سطح بالائى است كه تنها علما و دانشمندان را به كار مى‏آيد و هر كسى مطابق فهم خود نصيبى از قرآن دارد.

4- خداوند در مواردى انسان را به تدبر در آيات قرآنى فراخوانده است اگرعلم متشابهات را به خدا اختصاص دهيم، اين فراخوانى بى‏معنا خواهد بود چون آيات محكمات را بدون تدبر هم مى‏توان فهميد.

5- اين كه آيات محكمات را ام‏الكتاب توصيف كرده شايداشاره به اين باشد كه آيات متشابه را به كمك آيات محكم مى‏توان فهميد و با ارجاع متشابه به محكم و چيدن آيات مختلف در كنار هم، تأويل آيات متشابه به دست مى‏آيد و اين همان سخن معروف است كه آيات قرآنى همديگر را تفسير مى‏كنند.

6- از همه اينها گذشته در احاديث مختلفى آيه مورد بحث به همين صورت معنا شده است يعنى اين كه راسخان در علم عطف به الله دانسته شده و آنگاه در اين احاديث راسخان در علم هم معرفى شده‏اند به عنوان نمونه به اين دو حديث توجه فرمائيد:

1 ـ عن ابى جعفر(ع): قال الله: (وما يعلم تأويله الا الله والراسخون فى العلم) نحن نعلمه ⁽⁵¹⁴⁾

امام باقر(ع) فرمود: خداوند فرموده تأويل آن را جز خدا و راسخان در علم كس ديگرى نمى‏داند، ما آن را مى‏دانيم.

2- عن الصادق(ع): نحن الراسخون فى العلم و نحن نعلم تأويله ⁽⁵¹⁵⁾

راسخان در علم ما هستيم و تأويل متشابه را ما مى‏دانيم.

أجـل و مداوله

اجـل:

بحث درباره أجل يك بحث كلامى است و متكلمين درباره آجال بحثهاى متعددى را عنوان كرده‏اند كه وارد آنها نمى‏شويم و تنها اين اصطلاح را از ديد آيات قرآنى بررسى مى‏كنيم.

أجل در لغت به معناى وقت و مدت است اينكه به مرگ، اجل گفته مى‏شود، از اين نظر است كه مدت عمر شخص به پايان مى‏رسد.

اين واژه در قرآن به طور مكرر استعمال شده و در مواردى به معناى لغوى آن كه همان مدت است آمده ⁽⁵¹⁶⁾ ولى در مواردى بيشترى أجل به معناى پايان حيات و سرانجام زندگى يك فرد يا جامعه استعمال شده و از آن «أجل مسمّى» تعبير آورده شده است.

از نظر قرآن همانگونه كه يك فرد، عمر معين و مشخصى دارد و چون مدت تعيين شده أجل مسمّى به سر رسيد به ناچار حيات و زندگى آن شخص خاتمه خواهد يافت، يك جامعه نيز همان سرنوشت را دارد، (آيات مربوطه را به زودى خواهيم خواند).

تشبيه جامعه به فرد در كلام بسيارى از جامعه شناسان و دانشمندان فلسفه تاريخ به خصوص كسانى كه به حركت دوره‏اى تاريخ معتقدند مانند توسيديد، ابن خلدون، هگل، تاين‏بى، و ديگران، آمده است آنها مى‏گويند همانگونه كه يك فرد دوران كودكى و جوانى و پيرى دارد و بالاخره مى‏ميرد، يك جامعه نيز همين حالت را دارد.

قرآن كريم ضمن بيان مراحل زندگى يك فرد، اين حقيقت را خاطر نشان مى‏سازد كه هر انسانى أجل تعيين شده‏اى دارد و از آن به أجل مسمّى تعبير مى‏آورد:

هو الذى خلقكم من تراب ثم من نطفة ثم من علقة ثم يخرجكم طفلاً ثمّ لتبلغوا اشدّكم ثمّ لتكونوا شيوخا و منكم من يتوفّى من قبل ولتبلغوا اجلا مسمّى و لعلّكم تعقلون ⁽⁵¹⁷⁾

اوست خدائى كه شما را از خاك آفريده، سپس از نطفه سپس از خون بسته شده، سپس شما را به صورت طفلى در آورد تا اينكه به رشد و قوت خود برسد و سپس پير شويد، البته بعضى از شما جلوتر، از دنيا مى‏رود و تا به أجل معين خود برسيد و تا انديشه كنيد.

هو الّذى خلقكم من طين ثمّ قضى اجلا و اجل مسمّى عنده ثمّ انتم تمترون ⁽⁵¹⁸⁾

اوست خدائى كه شما را از گل آفريد، سپس مدتى را تعيين نمود و مدت تعيين شده نزد اوست سپس شما شك مى‏كنيد.

در اين آيات، سخن از اجل معين افراد است كه پس از طى مراحل گوناگون زندگى، در وقت معين به زندگى آنها پايان داده خواهد شد.

آيات ديگرى در قرآن مجيد آمده كه در آنها صحبت از أجل معين امت‏ها و جامعه‏هاست و از نظر قرآن، هر جامعه‏اى مانند يك شخص عمر معينى دارد و پس از فرارسيدن مدت تعيين شده به ناچار نابود خواهد شد و جاى خود را به جامعه‏ها و تمدن‏هاى ديگرى خواهد داد. و از اين حقيقت به عنوان مداوله نام مى‏برد كه به زودى درباره آن بحث خواهيم كرد اكنون به آياتى كه براى جامعه‏ها و امتها اجل مشخصى تعيين مى‏كند، توجه فرمائيد:

و لكلّ امة اجل فاذا جاء اجلهم لا يستأخروون ساعة و لا يستقدمون ⁽⁵¹⁹⁾

هر امتى را اجل معينى است كه چون فرارسد لحظه‏اى پس و پيش نمى‏شود.

ثمّ انشأنا من بعدهم قرونا آخرين ما تسبق من امّة اجلها و ما يستأخرون ⁽⁵²⁰⁾

سپس بعد از آنها اقوام ديگرى پديد آورديم اجل هيچ امتى پس و پيش نخواهد شد.

به گونه‏اى كه ملاحظه مى‏فرمائيد قرآن كريم براى جامعه شخصيت مستقلى مانند فرد قائل است و معتقد است كه جامعه نيز زندگى مى‏كند و مى‏ميرد و مرگ و نابودى سرنوشت محتوم هر جامعه است بحث بعدى كه درباره مداوله است، اين بحث را تكميل خواهد كرد.

مداوله:

شكست و پيروزى و پيدايش و زوال جوامع بشرى همواره از يك سلسله قوانين و مقرراتى پيروى مى‏كنند كه آن را سنتهاى خدا در تاريخ مى‏ناميم يك از اين سنتها حقيقتى است كه قرآن از آن به مداوله تعبير مى‏كند كه به معناى انتقال و جابه جا شدن است و منظور از آن اين است كه شكست و پيروزى در ميان اقوام و ملل گوناگون دست به دست مى‏گردد و هر گاهى نوبت به گروهى مى‏رسد.

قرآن كريم با طرح مسأله مداوله فوائد و نتايجى را بر آن مترتب مى‏كند كه بسيار آموزنده است اكنون آياتى را كه در اين زمينه آمده، نقل و سپس قدرى درباره آن گفتگو مى‏كنيم:

ولا تهنوا ولا تحزنوا و انتم الاعلون ان كنتم مؤمنين ان يمسسكم قرح فقد مسّ القوم قرح مثله و تلك الايّام نداولها بين النّاس و ليعلم اللّه‏ الّذين آمنوا و يتّخذ منكم شهداء واللّه‏ لا يحب الظّالمين و ليمحّص اللّه‏ الّذين آمنوا و يمحق الكافرين ⁽⁵²¹⁾

سست نشويد و غمگين نباشيد كه شما برتريد اگر ايمان داشته باشيد اگر شما را جراحتى رسيد به آن جمعيت نيز جراحتى مانند آن رسيده است ما اين روزها را در ميان مردم مى‏گردانيم و تا خداوند افراد با ايمان را مشخص كند و از ميان شما گواهانى برگيرد و خداوند ستمگران را دوست نمى‏دارد و تا خداوند افراد با ايمان را خالص گرداند و كافران را به تدريج نابود سازد.

براى توضيح آيات شريفه به مطالب زير توجه فرمائيد:

1 ـ به گفته مفسران اين آيه پس از جريان جنگ اُحد نازل شد و در حقيقت يك نوع تحليل آموزنده‏اى است از نتائجى كه از جنگ احد به دست آمد.

در اين جنگ چنانكه مى‏دانيم پيروزى اوليه نصيب مسلمانان گشت ولى در اثر عدم اطاعت جمعى از مسلمانان از دستور مقام فرماندهى سرنوشت جنگ عوض شد و مسلمانان شكست خوردند و جمعى از شخصيتهاى برجسته از مسلمانان از جمله حمزه عموى پيامبر شهيد شدند.

در اين آيه ضمن دلدارى و تسلاى خاطر نسبت به مسلمانان كه مبادا روحيه خود را از دست بدهند، به يكى از سنتهاى الهى در كل تاريخ اشاره شده، تا مسلمانان به خود مغرور نباشند و خود را تافته جدابافته از ديگران ندانند و بدانند كه براى رسيدن به پيروزى و ايجاد جامعه برتر بايد تلاش كنند و ايمان داشته باشند.

2 ـ در اين آيه مسأله‏اى تحت عنوان مداوله مطرح شده كه يكى از سنتهاى الهى حاكم برتاريخ است و منظور از آن اين است كه شكست و پيروزى دست به دست مى‏گردد و هر جمعى طعم تلخ شكست را مى‏چشد، منتها بعضى از جوامع در مقابل شكست، خود را مى‏بازند و از بين مى‏روند و بعضى ديگر بر مقاومت خود مى‏افزايند و نه تنها از بين نمى‏روند، بلكه آن شكست را سكوى پرش خود قرار مى‏دهند و با تجربه جديدى وارد ميدان مى‏شوند.

در آيه شريفه از اين موضوع به صورت ايام نام برده شده است يوم علاوه بر معناى متعارف خود به مقدار زمانى گفته مى‏شود كه حادثه‏اى مهم در آن اتفاق افتاده باشد (عربها حادثه مهمى را كه اتفاق افتاده است، يك يوم مى‏نامند يوم فجار، يوم ذى قار، يوم احدو...كه مجموعا به ايام العرب شهرت يافته است) در اين آيه متذكر مى‏شود كه اين يوم‏ها كه با شكستها و پيروزيها همراه مى‏باشد، همواره ميان اقوام و ملل درحال گردش است واين، خود يكى از سنتهاى خدا در تاريخ است.

قرآن كريم با يادآورى اين مطلب به جامعه‏ها اميد و حركت مى‏بخشد و مقرر مى‏دارد كه:

پيروزى در ملك هيچ كس نيست بنابراين دليلى بر يأس وجود ندارد آنان كه اكنون دراوج پيروزى هستند، به زودى حركت ايام آنها را پائين مى‏كشاند، و آنها كه اكنون ضعيف و ناتوان هستند، روزى به پيروزى مى‏رسند، و با اين تذكر به آنها كه پيروزى را در آغوش كشيده‏اند هشدار مى‏دهد كه به خود مغرور نباشند و در مقابل به آنها كه شكست خورده‏اند نويد مى‏دهد كه دچار يأس و نوميدى نشوند.

بنابراين طرح مسأله مداوله، حركت آفرين و اميدساز و در عين حال هشدارى به قدرتمندان است.

3 ـ در دنباله آيه شريفه منافع و آثارمداوله بيان مى‏شود و اين مطلب مورد بحث قرار مى‏گيرد كه هدف از اين كار چيست؟ و چرا هر قومى بايد روزى طعم تلخ شكست را بچشد؟ براى اين موضوع چهار هدف را ذكر مى‏كند، ولى منحصر در آن نمى‏داند زيرا در بيان اين هدفها مطلب با حرف واوشروع مى‏شود (وليعلم) و اين امر را مى‏رساند كه مسأله مداوله آثار و نتائج بسيار دارد كه فهم مردم نمى‏تواند همه آنها را درك كند و از ميان آنها فقط چهار نتيجه بيان مى‏شود:

الف ـ آشكار شدن ايمان مؤمنان: اين شكست باعث مى‏شود كه افراد با ايمان شناخته شوند و از آنها كه ايمان ندارند متمايز گردند، در اينجا تعبير قرآن اين است كه تا خدا بداند كه مؤمنان چه كسانى هستند، ولى بايد توجه داشت كه علم خداوند مانند علم ما نيست بلكه تعلق گرفتن علم او به يك چيزى، عين وقوع آن چيزاست يعنى وقتى علم خداوند به چيزى تعلق گرفت آن چيز بيدرنگ وجود پيدا مى‏كند بنابراين منظور اين نيست كه خداوند قبلاً نمى‏دانست و پس از اين جريان علم پيدا كرد بلكه منظور اين است كه ايمان مؤمنان قبلاً ناشناخته بود واكنون مورد تعلق علم خدا قرار گرفت و ظهور پيدا كرد و براى همه روشن گرديد كه مؤمن كيست.

ب ـ گرفتن گواهان: يكى ديگر از هدفهاى مورد نظر، تربيت افراد نخبه و نمونه است كه وجود آنها الگو براى ديگران باشد كه چگونه در هنگام سختيها و شدائد تاسر حد جان مقاومت نشان مى‏دهند تا ارزشهائى را كه به آن اعتقاد دارند، حفظ كنند چنين افرادى چه كشته شوند و چه در حال حيات باشند، گواهان و حجتهائى براى ساير مردم هستند چنانكه در آيه ديگر مى‏خوانيم:

لتكونوا شهداء على الناس و يكون الرسول عليكم شهيدا ⁽⁵²²⁾

تا شما گواهان بر مردم باشيد و پيامبر نيز گواه شما باشد.

البته بعضى‏ها گفته‏اند كه در آيه مورد بحث آنجا كه مى فرمايد: ويتخد منكم شهداء منظور همان كشته شدگان در راه خدا هستند و معناى آيه اين است كه خداوند مى‏خواهد از شما قربانيانى بگيرد، اما چنين احتمالى بعيد به نظر مى‏رسد زيرا ظاهرا كلمه شهيددر قرآن هيچ كجا به معناى مقتول در راه خدا استعمال نشده است (اگر چه در روايات و دعاها به اين معنا استعمال شده) و از اين گذشته سياق آيه و تعبيرى كه در آن آمده با اين مطلب سازگار نيست زيرا تعبير اتخاذ شهيد تناسبى با اين معنا ندارد، بلكه بيشتر با همان معناى شاهد گرفتن و نمونه ارائه كردن مناسبت دارد.

ج ـ از بين بردن ناخالصى‏هاى مؤمنان: هدف ديگرى كه قرآن براى مداوله مطرح مى‏كند ريختن ناخالصى‏ها است به اين معنا كه مؤمنان با اين شكستها پخته‏تر و دركوره ناكاميها و تلخيها ذوب شوند و اعماق وجودشان از آلودگيها و شائبه‏ها جدا گردد و با بصيرتى جديد و تجربه‏اى جديد به ميدان بيايند.

البته اين امر غير از آشكار شدن ايمان مؤمنان و ظهور گروه با ايمان است منظور اين است كه همان مؤمنانى كه ايمان آنها به مرحله ظهور رسيد از نظر مراحل ايمان به جايگاه والائى برسند و آنچنان باشند كه خدا مى‏خواهد.

د ـ نابودى تدريجى كافران: يكى ديگر از آثار و خواص مداوله اين است كه در اثر همين شكستها و پيروزيها و در طول حركت مداوم تاريخ، به تدريج كافران از بين مى‏روند و بساط كفر برچيده مى‏شود و اين نتيجه نهائى مداوله و شكستها و پيروزيهاى متناوب است زيرا همانگونه كه گفتيم، مداوله سبب قوى تر شدن جبهه ايمان و ريختن ناخالصى‏هاى مؤمنان مى‏شود و اين مساوى است با ضعيف تر شدن جبهه كفر و از بين رفتن تدريجى آن. ⁽⁵²³⁾

املاء و استدراج

بسيارى از نظريه‏هاى موجود در زمينه تفسير تاريخ روى اين مطلب تأكيد دارند كه هر تمدنى محكوم به نابودى است و هر جامعه‏اى مانند يك فرد انسانى پس از طى دورانهاى مختلف از كودكى و جوانى و پيرى سرانجام به مرحله مرگ مى‏رسد و هيچ قدرتى نمى‏تواند جلو آن را بگيرد.

اين مطلب هم در سخنان فلاسفه و متفكران قديم از قبيل: توسيديد و ابن خلدون آمده و هم در سخنان فلاسفه جديد مانند: هگل و ماركس و تاين‏بى. منتها ماركس وقتى به دوران كمونيسم نهائى مى‏رسد اين مرحله را مرحله ثبوت و سكون مى‏داند و از قانون تضاد و تحول استثناء مى‏كند ولى به هر صورت، بيشتر صاحبنظران براى هر جامعه‏اى دوران مشخص و عمر معينى را پيش بينى مى‏كنند و معتقدند كه هر تمدنى پس از طى مراحلى سرانجام از بين رفتنى است.

اكنون ما بر سرآنيم كه نظر قرآن را در اين زمينه مورد بررسى قرار دهيم و در آياتى كه ناظر به اين مسأله است، تدبر كنيم.

قرآن كريم در آيات متعددى، از حتميت سقوط هر تمدنى خبر مى‏دهد و خاطر نشان مى‏سازد كه براى هر امتى دوران مشخصى وجود دارد كه چون آن دوران به سر رسيد، آن جامعه قابليت بقاء و استمرار را از دست مى‏دهد و سرانجام مى‏ميرد اكنون به اين آيات توجه كنيد:

ولكل امّة اجل فاذا جاء اجلهم لا يستاخرون ساعة ولا يستاخرون ⁽⁵²⁴⁾

براى هر امتى وقت معينى است كه چون به سر رسد، نمى‏توانند لحظه‏اى پس و پيش كنند.

وما اهلكنا من قرية الا ولها كتاب معلوم ما تسبق من امّة اجلها و ما يستأخرون ⁽⁵²⁵⁾

و ما هيچ آبادى را نابود نكرديم مگر اينكه براى آن برنامه‏اى معلوم بود، وقت معين هيچ امتى جلو نمى‏افتد و نمى‏توانند آن را به تأخير بيندازند.

وان من قرية الا و نحن مهلكوها قبل يوم القيامة او معذّبوها عذابا شديدا كان ذلك فى الكتاب مسطورا ⁽⁵²⁶⁾

هيچ آبادى نيست مگر اينكه كه ما آن را پيش از روز قيامت نابود مى‏سازيم يا گرفتار عذابى شديد مى‏كنيم اين مطلبى است كه در كتاب نوشته شده است.

چنانكه ملاحظه مى‏فرمائيد، اين آيات به طور صريح و روشن سقوط و نابودى هر جامعه‏اى را در وقت خود بيان مى‏كند، مطابق اين آيات هر جامعه‏اى را پرونده و كتابى است كه در آن، مدت حيات و زمان مرگ آن جامعه ثبت شده است.

در مورد سقوط و نابودى جامعه‏ها قرآن كريم دو واژه را به كار برده كه قابل تدبر و تأمّل است آن دو واژه عبارتند از: املاء و استدراج، منظور از «املاء» مهلتى است كه گاهى خداوند طبق مصالحى به ستمگران و جباران مى‏دهد و منظور از «استدراج» فراهم آوردن تدريجى زمينه‏هاى هلاك و نابودى براى ستمگران در عين قدرت و برخوردارى از آن است.

گاهى در جامعه عوامل سقوط پديد مى‏آيد اما سقوط آن جامعه به تعويق مى‏افتد و مدتى طول مى‏كشد كه به سرنوشت محتوم خود برسد، اين مهلت دادن بدانجهت است كه ظالمان بيشتر گناه كنند و چهره آنها مشخص تر شود تا به عذابى سخت‏تر و دردناكتر گرفتار شوند:

ولا يحسبنّ الّذين كفروا انّما نملى لهم خير لانفسهم انّما نملى لهم ليزدادوا اثما ولهم عذاب مهين ⁽⁵²⁷⁾

كافران گمان نكنند اينكه به آنان مهلت مى‏دهيم به نفع آنهاست، ما به آنان مهلت مى‏دهيم تا به گناهانشان بيفزايند و بر آنهاست عذابى خوار كننده.

مهلت دادن به ستمگران گاهى با استدراج توأم است يعنى خداوند ضمن اينكه مهلت مى‏دهد، زمينه‏هاى هلاك را به تدريج و مرحله به مرحله فراهم مى‏كند اما فرد ظالم و يا جامعه ظالم متوجه نيست و نمى‏داند كه پايه‏هاى قدرت او در حال فرو ريختن است او همچنان مست و سرخوش و مغرور، به طغيانگرى و فتنه انگيزى خود ادامه مى‏دهد و هنگامى به خود مى‏آيد كه همه چيز از هم پاشيده و فرو ريخته است.

و الّذين كذّبوا بآياتنا سنستدرجهم من حيث لا يعلمون. ⁽⁵²⁸⁾

و كسانى را كه آيات مما را تكذيب كردند، به تدريج و از آن راه كه نمى‏دانند مجازاتشان خواهيم كرد.

در باره املاء و استدراج كه مى‏توان آنها را دو سنت از سنتهاى الهى دانست، اميرالمؤمنين على (ع) جملاتى دارد كه درخور تعمق و تدبر است، به عقيده امام، مهلت دادن به ستمگران يك قانون عام در تاريخ است و هيچ ستمگرى هلاك نشد مگر اينكه قبلاً به او مهلت داده شد:

فانّ اللّه‏ لم يقصم جباّرى دهر قطّ الّا بعد تمهيل و رخاء و لم يجبر عظم احد من الامم الّا بعد ازل و بلاء.

خداوند هرگز جباران دنيا را درهم نشكست مگر پس از مهلت دادن و فراخى، و هرگز استخوان شكسته ملتى را ترميم نكرد، مگر پس از آزمايش و شدّت.

همچنين در مورداستدراج جملات روشنگرانه و بيدار كننده‏اى در نهج البلاغه آمده است و امام با تعبيرهاى لطيف و احساس برانگيزى اين مسأله را مطرح مى‏كند و به كسانى كه غرق در نعمت هستند و امكانات بسيارى در اختيار آنهاست، هشدارهاى لازم را مى‏دهد:

كم من مستدرج بالاحسان اليه و مغرور بالسّتر عليه و مفتون بحسن القول فيه و ما ابتلى اللّه‏ احدا بمثل الاملاء له. ⁽⁵²⁹⁾

چه بسا افرادى كه به وسيله نعمت غافلگير مى‏شوند و به خاطر پرده پوشى خدا برگناهانشان مغرور مى‏گردند در اثر تعريف و تمجيد از آنان فريب مى‏خورند وخداوند هيچكس را به چيزى مانند مهلت دادن امتحان نكرده‏است.

مطلبى كه بايد در اينجا به آن توجه كنيم، اينستكه مهلت دادن خداوند هميشه براى افزايش عذاب نيست، بلكه گاهى اين مهلت دادن از باب لطف و عنايت الهى است كه سقوط را به تأخير مى‏اندازد تا جامعه براى اصلاح خود فرصتى ديگر پيدا كند كه اگر اين فرصت را هم به فوت بدهد، ديگر سقوط و نابودى حتميت خواهد يافت. به اين آيه شريفه توجه كنيد:

ولو يؤاخذ اللّه‏ النّاس بما كسبوا ما ترك على ظهرها من دابّة ولكن يؤخّرهم الى اجل مسمّى فاذا جاء اجلهم كان اللّه‏ بعباده بصيرا. ⁽⁵³⁰⁾

اگر خداوند مردم را در مقابل آنچه كه انجام داده‏اند، مؤاخذه مى‏كرد، به روى زمين هيچ جنبنده‏اى باقى نمى‏ماند ولى آنان را براى زمان معينى به تأخير مى‏اندازد و چون زمانشان فرارسيد، خداوند بر بندگان خود بيناست.