سنتهاى الهى

در تعيين عامل محرك تاريخ و توجيه تغييرات و دگرگونيهاى اساسى در جامعه و تاريخ بشرى، نظريه‏هاى گوناگونى ابراز شده است. اينك نظر قرآن را درباره اين مسأله مهم و اساسى جويا شويم.

اگر بخواهيم نظر قرآن را در يك جمله بيان كنيم بايد بگوئيم مهمترين انگيزه حركت تاريخ و جامعه، «سنّتهاى الهى» است؛ ولى اينكه منظور از اين «سنّتها» چيست و كار برد آن تا كجا است، مطلبى است كه بايستى مورد بحث و بررسى قرارگيرد.

قبلاً بگوئيم كه قرآن كريم هرگونه تغيير و تحولى را كه در جوامع بشرى بوجود مى‏آيد به سنّتهاى الهى نسبت مى‏دهد و متذكر مى‏شود كه هيچگونه تحولى در خارج از اين سنّتها اتفاق نمى‏افتد. همچنين خاطرنشان مى‏سازد كه سنّتهاى الهى تغيير ناپذير است و اين سنّتها بر كل تاريخ بشرى در گذشته و حال و آينده حاكميت دارد.

سنّة اللّه‏ فى الّذين خلوا من قبل ولن تجد لسنّة اللّه‏ تبديلا ⁽⁵³¹⁾

اين سنت خدا است در مورد گذشتگان و درسنت خدا هيچگونه تغييرى نخواهى يافت.

فهل ينظرون الا سنة الاولين فلن تجد لسنّة اللّه‏ تبديلاً ولن تجد لسنة اللّه‏ تحويلاً ⁽⁵³²⁾

آيا آنان جز سنتى را كه حاكم بر پيشينيان بود انتظار دارند؟ پس در سنّت خدا هيچگونه تغييرى نخواهى يافت و در سنّت خدا هيچگونه دگرگونى نخواهى يافت.

به طورى كه از آيات بالا و آيات ديگرى كه مشابه آنها است به دست مى‏آيد، پيدايش و زوال تمدنها و به طور كلى هرگونه تغيير و تبديل در جوامع بشرى نمى‏تواند خارج از چهار چوب سنّتها و نواميس و قوانين جارى الهى اتفاق بيفتد.

حال بايد ديد كه اين سنّتها چيست؟

سنّتهاى مورد نظر قرآن عبارت است از قوانينى كه از تركيب غرائز و عواطف و فكر و انديشه و عملكرد انسان و نحوه ارتباط او با جهانى كه در آن زندگى مى‏كند، به دست مى‏آيد كه طبعا همه عوامل اجتماعى و اقتصادى و جغرافيائى موجود در روابط انسانها را در بر مى‏گيرد.

به عبارت ديگر سنتهاى الهى يك سلسله قضاياى شرطى هستند كه در صورت وجود شرط و يا سبب وجود جزا و يا مسبب نيز حاصل خواهدشد. اين قضاياى شرطى از طبيعت زندگى انسان و ارتباط او با جهان پيرامونش استخراج مى‏شود.

بعنوان مثال: وجود ظلم و تجاوز در هيأت حاكمه يك جامعه سقوط آن را به دنبال خواهد داشت و يا گسترش راحت طلبى و رفاه در زندگى و خو گرفتن مردم به عيش و نوش ، قدرت دفاعى آنها را در مقابل دشمن ضعيف خواهد كرد ودر صورت تهاجم دشمن ،تاب مقاومت نخواهند داشت و يا اختلاف طبقاتى فاحش در يك جامعه كه باعث قويتر شدن ثروتمندان و گرسنه تر شدن محرومان باشد ، يك انقلاب داخلى را در پى خواهد داشت.

اينها نمونه‏هائى است از سنّتها و نواميس الهى كه غير قابل تغيير هستند و بدون ترديد در صورت وقوع شرط يا « مقدم» جزا يا « تالى» نيز واقع خواهد شد.

يا مثلا زير پا گذاشتن ارزشهاى معنوى و تكذيب انبياء و تعاليم آنان در ميان يك قوم ، هلاكت نهائى آن قوم و پيروزى حتمى پيروان حقّ را به دنبال خواهد داشت. اين سنّتى است كه قرآن كريم روى آن تاكيد فراوان دارد. به اين آيات توجه كنيد:

و لو قاتلكم الّذين كفروا لو لوالا دبار ثّم لا يجدون وليّاً و لا نصيراً سنّة الله الّتى قد خلت من قبل و لن تجد لسنّة اللّه تبديلاً ⁽⁵³³⁾

و اگر كافران با شما بجنگند عقب نشينى خواهند كرد و آنگاه هيچگونه دوست و كمكى پيدا نخواهند كرد. اين سنت خدا است كه در گذشته جريان داشته است و در سنّت خدا هيچگونه تبديلى نخواهى يافت.

افلم يسيروا فى الارض فينظروا كيف كان عاقبة الّذين من قبلهم دمّرالله عليهم و للكافرين امثالها. ⁽⁵³⁴⁾

آيا در روى زمين سير نكرديد تا سر انجام كسانى را كه پيش از آنان بودند ببينيد كه خداوند آنان را كوبيد؟ و براى كافران مانند آن اتفاق خواهد افتاد.

بطور كلى مى‏توان سنتهاى الهى را به يك اصل كلّى و يك قاعده عمومى برگشت داد و آن اينكه هر گاه جامعه امكانات و توانائيهاى خود را در مسيرى كه از جانب خدا و بوسيله پيامبران تعيين شده است ، قرار دهد و خود را با عالم هستى كه خواه ناخواه در برابر خدا خضوع دارد منطبق سازد و بين خود و اراده الهى رابطه ايجابى برقرار كند و بالاخره مسؤوليت خود را در برابر حقّ بشناسد، چنين جامعه‏اى صعود مى‏كند و قابليّت بقا مى‏يابد. در مقابل، اگر جامعه‏اى با اراده الهى رابطه سلبى داشته باشد و امكانات خود را نه در راه رسيدن به تكامل انسانى، بلكه در راه هوسهاى زود گذر قرار بدهد، چنين جامعه‏اى ديريا زود تاوان اين انحراف از مسير حقّ را خواهد داد و دچار سرنوشت شومى خواهد شد.

قرآن كريم با ترسيم صحنه‏هاى مهيّج و نمونه‏هاى عينى از آنچه كه برپيشينيان گذشته است، سنّتها و نواميس الهى را آويزه گوش انسانها مى‏سازد و تذكر مى‏دهد كه تاريخ آئينه‏اى است كه عينيت يافتن وحتمى بودن سنّتهاى الهى را به خوبى مى‏نماياند.

نكته مهم اينكه قرآن با بيان اين مطلب و ارائه نمونه‏هاى عينى آن از اين سنّتها يك انگيزه ديناميكى مى‏سازد و از انسان مى‏خواهد كه با توجه به اين سنن، جامعه خود را اصلاح كند و سرنوشت خوبى براى خود رقم بزند؛ درست مثل قوانين طبيعى كه با كشف آن و آگاهى از خواص اشياء مى‏توان نيروهاى عظيمى را به خدمت گرفت و از آن در جهت بهبود زندگى و ايجاد رفاه و آسايش بهره گيرى نمود.مثلاً نيروى آب و سيل اگر به صورت صحيحى در پشت سدها مهار شود مى‏توان از آن در جهت بهبود زندگى استفاده كرد و توربينهاى بزرگى را به حركت در آورد و از نيروى برق آن استفاده نمود و همچنين آب را به نقاط مرتفع رسانيد و به كشاورزى رونق داد؛ اما اگر اين نيروها مهار نشود، نه تنها نفعى به حال بشر نخواهد داشت بلكه چه بسا باعث خرابيهاى بسيار نيز گردد.

براى استفاده از اين نيرو بايستى اول آن را شناخت و كشف كرد و سپس راههاى استفاده از آن را به دست آورد و همينطور است نيروى اتم و نيروى الكتريسيته و... همچنين با كشف خواص اشياء و تركيب صحيح آنها با يكديگر مى‏توان در معالجه امراض خود و در آسان كردن بسيارى از سختيها و حل بسيارى از مشكلات از آن بهره گيرى نمود. انسان امروز با كشف قسمتهائى از قوانين حاكم بر طبيعت توانسته است بسيارى از غيرممكنها را ممكن سازد: در هوا پرواز كند، ساعتها زير آب بماند، همديگر را از فاصله‏هاى بسيار دور ببينند و سخن يكديگر را بشنوند و هزاران مثال ديگر.

همه اينها از بركت كشف قوانين طبيعت است. قوانين حاكم بر جامعه نيز (كه قرآن از آن به عنوان سنن ياد مى‏كند) به همان نحو است. اگر انسان بتواند آن قوانين را كشف كند و زندگى خود را با آن هماهنگ سازد به نتايج مطلوب و مثبتى خواهد رسيد و زندگى خوب و استوار و جامعه‏اى متمدن و پيشرو خواهد داشت و مشكلات اجتماعى را به خوبى و آسانى حل خواهد كرد.

اين است كه قرآن همواره ما را به ياد اين قوانين مى‏اندازد و خاطرنشان مى‏سازد كه جامعه مانيز مانند طبيعت براى خود قوانين و سنّتهائى دارد كه با كشف آن مى‏توان به نتايج درخشانى نائل شد.

بنابراين، قرآن كريم تاريخ را نه به عنوان يك سرگرمى و يا قصه‏گوئى، بلكه به عنوان الگوئى براى حركت انسان معاصر به سوى آينده‏اى بهتر مطرح مى‏سازد و به اين طريق سنّتهاى تغيير ناپذير الهى را در كل تاريخ به انسان گوشزد مى‏كند تا راههاى پيروزى و رسيدن به يك زندگى ايده‏آل انسانى را بيابد و از چيزهائى كه طبق سنّت الهى موجب فساد و تباهى و سقوط جامعه‏ها مى‏شود پرهيز كند.

تخلف ناپذيرى سنتها

يكى از ويژگيهاى خاص سنّتهاى الهى كه همواره بايد مورد توجه باشد، تخلف ناپذيرى اين سنّتها و حتميت وقوع آنها است. همانگونه كه قوانين طبيعى استثناء بردار نيست و در حوزه حكومت خود با جزميت تمام و بدون كوچكترين تخلفى جارى است، سنّتهاى حاكم بر تاريخ و جوامع بشرى نيز دقيقا همين حكم را دارد و همانگونه كه مثلاً جاذبه زمين و يا قوانين مربوط به نور و يا خواص فيزيكى و شيميائى و حتى مكانيكى اشياء در محدوده زمان و مكان خاصى قرار نمى‏گيرد و هميشه و همه جا حضورى آشكار دارد، سنّتهاى الهى نيز از چنين خاصيتى برخوردار است و اساسا اين سنّتها از مقوله علّت و معلول است و قانون عليّت به هيچوجه استثناء بردار نيست و هر كجا علّت پديد آمد به ناچار معلول نيز به دنبال آن پديدار خواهد شد.

قرآن كريم روى اين مطلب اصرار و تأكيد فراوان دارد و چنانكه خواهيم ديد در آيات متعددى تخلف ناپذيرى سنّتها را گوشزد مى‏كند و اين بدان سبب است كه مبادا قومى و يا ملتى خود را نسبت به اقوام ديگر تافته جدابافته‏اى بدانند و چنين بپندارند كه آنان از كاربرد سنّتهاى الهى در امانند و از كارهاى بدشان چشم پوشى خواهد شد، چون آنان قومى برترند، همچنانكه قوم يهود به همين پندار نادرست مبتلا بودند و خود را نژادى برتر مى‏انگاشتند كه با خدا رابطه ويژه‏اى دارند و در سايه همين رابطه گناهانشان به حساب نمى‏آيد و اگر گناه هم بكنند به آتش دوزخ نخواهند رفت و اگر هم بروند، چند روزى بيش در آن نخواهند ماند:

وقالوا لن تمسّنا النّار الاّ ايّاما معدودة قل اتّخذتم عنداللّه‏ عهدا فلن يخلف اللّه‏ عهده ام تقولون على اللّه‏ ما لا تعلمون. ⁽⁵³⁵⁾

و گفتند كه آتش ما را نخواهد رسيد مگر چند روزى اندك. بگو: آيا از خدا پيمانى گرفته‏ايد كه او نتواند پيمان خود را بشكند يا به خدا چيزى را مى‏گوئيد كه نمى‏دانيد؟

آرى، براى نژاد پرستانى مانند يهود خداوند هشدار مى‏دهد كه سنّتهاى خداوند در جامعه بشرى تخلف ناپذير است واستثناء بردار نيست و هيچ قومى نبايد خود را ملتى شكست ناپذير بداند، بلكه بايد خود را در گرو اعمال خود و مقهور سنن الهى ببيند.

به هر حال، خداوند پرده‏هاى غفلت و فراموشى را از ديدگاه انسان كنار مى‏زند و با مطرح ساختن تجربه‏هاى مكرر تاريخى، فكر و انديشه انسان را به اين حقيقت بزرگ رهنمون مى‏شود كه او نمى‏تواند بيرون از سنتهاى الهى زندگى كند و اين سنت به هيچ عنوانى تغيير نمى‏يابد. اين موضوع در آيه «فهل ينظرون الاّ سنّة الاوّلين فلن تجد لسنّة اللّه‏ تبديلا ولن تجد لسنة اللّه‏ تحويلا» كه قبلاً ترجمه آن گذشت، با قاطعيت هر چه تمامتر بيان شده است.

همچنين در آيه زير ضمن بيان يكى از سنّتهاى حاكم بر تاريخ، خلل ناپذيرى آن را گوشزد مى‏نمايد:

و لقد كذّبت رسل من قبلك فصبروا على ما كذّبوا و اوذوا حتّى اتاهم نصرنا و لا مبدّل لكلمات اللّه‏ ولقد جاءك من نباء المرسلين. ⁽⁵³⁶⁾

همانا پيامبرانى پيش از تو مورد تكذيب قرار گرفتند. پس آنان بر اين تكذيبها صبر كردند و اذيت شدند تا اينكه پيروزيمان به آنان رسيد. و هيچ چيزى نمى‏تواند كلمات خدا را دچار تبديل و تغيير سازد. و همانا خبر پيامبران برتو آمده است.

در بعضى از آيات قرآنى مطلب از تاريخ و تجربه‏هاى بشرى فراتر مى‏رود و به ابتداى خلقت جهان كشانيده مى‏شود و انسان را به تفكر درباره ابتداى خلقت و اعاده آن فرا مى‏خواند كه اين خود يك نوع سنت تخلف ناپذير الهى است:

اولم يروا كيف يبدء اللّه‏ الخلق ثم يعيده انّ ذلك على اللّه‏ يسير. ⁽⁵³⁷⁾

آيا نديدند كه چگونه خداوند آفرينش را شروع كرد و سپس آن را برمى‏گرداند؟ همانا كه اين كار براى خدا آسان است.

براى فهم و درك درست مسأله «سنن» و تخلف ناپذيرى و حتمى بودن آن، قرآن همواره به مطالعه دقيق نمونه‏هاى تاريخى آن دعوت مى‏كند و از انسان مى‏خواهد كه با چشمى باز و بصيرتى نافذ و گوشى شنوا مطلب را بررسى كند و تمام خواص و امكانات خود را بكار گيرد تا به حقيقتى كه در پشت اين نمونه‏هاى تاريخى وجود دارد پى ببرد و جريان و حكومت سنتهاى تخلف ناپذير الهى را درجاى‏جاى تاريخ بشرى ملاحظه كند و از آن براى امروز و فرداى خود توشه‏اى بسازد:

انّا لمّا طغى حملناكم فى الجارية لنجعلها لكم تذكرة وتعيها اذن واعية. ⁽⁵³⁸⁾

ما هنگامى كه آب طغيان كرد شما را به «رونده» سوار كرديم تا آن را براى شما مايه تذكر و ياد آورى قرار بدهيم و گوشهاى شنوا آن را بشنوند.

فتلك بيوتهم خاوية بما ظلموا انّ فى ذلك لاية لقوم يعلمون. ⁽⁵³⁹⁾

پس اين خانه‏هاى آنان است كه به خاطر ظلمى كه كردند كوبيده شده است. همانا در آن نشانه‏اى است براى مردمى كه علم دارند.

مقهور بودن همه عوامل قدرت در برابر سنتها

معمولاً براى بقاى يك نظام و يك جامعه روى عوامل قدرت حساب مى‏شود؛ مثلاً داشتن قدرت نظامى و يا شكوفا بودن اقتصاد و يا پيشرفتهاى علمى و يا آبادانى شهرها و عواملى از اين قبيل نشانه ثبات و پايدارى نظام و جامعه تلقى مى‏شود. اما گاهى در پشت اين مظاهر قدرت، عوامل سقوط و نابودى در آن جامعه رخنه مى‏كند و در بطن آن پرورش مى‏يابد و در نتيجه طبق سنت الهى محكوم به نابودى مى‏شود. در چنين حالتى است كه هيچيك از عوامل قدرت نمى‏تواند در مقابل سنتهاى الهى مقاومت كند و نظام را از سقوط نجات دهد.

قرآن كريم اين موضوع را در آيات متعددى مطرح كرده و به طغيانگرانى كه به قدرت خود مغرورند و خود را شكست ناپذير مى‏دانند خاطرنشان مى‏سازد كه سنتهاى الهى آنچنان قوى و تخلف ناپذيراست كه هيچ عاملى نمى‏تواند در برابر آن ايستادگى كند و حتى ممكن است همان چيزى كه به عنوان عامل بقاى آن نظام شناخته مى‏شود به يك عامل سقوط و نابودى بدل شود.

در اين زمينه در آيات قرآنى از چندين نوع مظاهر قدرت نام برده شده است كه ستمگران در جهت ادامه حكومت و سلطه خود به آن مغرور بودند و قرآن سستى و بى پايگى همه آنها را در مقابل سنتهاى الهى بيان مى‏كند:

قدرت نظامى و آثار تمدن:

او لم يسيروا فى الارض فينظروا كيف كان عاقبة الذين كانوا من قبلهم كانوا هم اشد منهم قوة و آثارا فى الارض فاخذهم‏اللّه‏ بذنوبهم ⁽⁵⁴⁰⁾

آيا در روى زمين سير نمى‏كنند تا ببينند سرانجام گذشتگان چگونه بود؟ آنها از لحاظ قدرت و نيرو وهم از لحاظ داشتن آثار در روى زمين از اينان قوى‏تربودند. پس خداوند آنان را به خاطر گناهانشان مؤاخذه و هلاك نمود.

مغرور بودن به علم و دانش:

فلما جائتهم رسلهم بالبينات فرحوا بما عندهم من العلم وحاق بهم ما كانوا به يستهزئون ⁽⁵⁴¹⁾

پس هنگامى كه پيامبرانشان با بينه‏ها به سوى آنان آمدند به علمى كه نزد آنان بود مغرور و فرحناك شدند و فرود آمد بر ايشان آنچه كه به آنان مسخره مى‏كردند.

نيرومندى و كثرت جمعيت:

او لم يعلم ان‏اللّه‏ قد اهلك من قبله من القرون من هو اشد منه قوة واكثر جمعاً ⁽⁵⁴²⁾

آيا نمى‏داند كه خداوند پيش از او از قرون گذشته كسى را هلاك نمود كه از لحاظ قدرت و كثرت جمعيت از او نيرومندتر بود؟

كثرت مال و فرزند:

ولعنهم اللّه‏ و لهم عذاب مقيم كالذين من قبلكم كانوا اشد منكم قوة واكثر اموالا واولاداً ⁽⁵⁴³⁾

و خداوند آنان (كفار و منافقان) را لعنت كرد و براى آنهاست عذابى پايدار، مانند كسانى كه پيش از شما بودند و از لحاظ قدرت و كثرت اموال و فرزندان از شما نيرومندتر بودند.

جنگجوئى و خشونت:

و كم أهلكنا قبلهم من قرن هم اشد منهم بطشا ⁽⁵⁴⁴⁾

و چه بسا هلاك نموديم پيش از آنها از قرنهائى كه از لحاظ خشونت و صلابت قوى‏تر از آنها بودند.

آبادانى شهرها:

او لم يسيروا فى الارض فينظروا كيف كان عاقبة الذين من قبلهم كانوا اشد منهم قوة و اثاروا الارض و عمروها اكثر مما عمروها... ⁽⁵⁴⁵⁾ .

آيا در روى زمين سير نمى‏كنند تا ببينند كه سرانجام پيشينان چگونه بوده است؟ از لحاظ قدرت از آنان قوى‏تر بودند و زمين را كاويدند و آن را آباد ساختند بيشتر از آنكه آنان آباد كردند...

داشتن وسائل رفاه و زندگى لوكس:

و كم أهلكنا قبلهم من قرن هم احسن اثاثاً ورأيا ⁽⁵⁴⁶⁾

و چه بسا هلاك نموديم پيش از آنها از قرنهائى كه از لحاظ كالاها و از لحاظ منظر از آنها زيباتر بودند.

با تتبع در اين آيات و آيات مشابه آنها روشن مى‏شود كه وقتى در جامعه‏اى عوامل سقوط و نابودى رخنه كرد و طبق سنتهاى الهى محكوم به سقوط شد، ديگر هيچيك از مظاهر قدرت نمى‏تواند آن جامعه را نجات دهد.

نكته ديگرى كه از اين آيات استفاده مى‏شود اين است كه از ديرباز داشتن قدرت و ثروت و كثرت جمعيت و آبادانى شهرها مقياس پيشرفت و ثبات جامعه شناخته شده است؛ اما قرآن در وراى اين مظاهر فريبنده از عامل ديگرى خبر مى‏دهد كه در صورت اقتضاء و پيدا شدن زمينه، جامعه را به سقوط مى‏كشاند.

بسيار بودند كسانى كه دل خود را به همين مظاهر قدرت خوش كرده بودند و خود را شكست‏ناپذير مى‏دانستند؛ اما در اثر عملكرد ناشايست، به نابودى كشيده شدند و كارى از دست آنها بر نيامد. آرى همه چيز مقهور سنتهاى الهى است.

توبه و استغفار

اين دو واژه و مشتقات آنها در قرآن كريم به طور مكرر آمده و به گونه‏اى كه خواهيم گفت توبه با استغفار يكى نيست، بلكه تفاوتهائى ميان آن دو موجود است.

توبه از ماده تاب يتوب توباً مشتق شده و به معنى بازگشت مى‏باشد كسى كه توبه مى‏كند در واقع به سوى خداوند باز مى‏گردد. در قرآن كريم توبه هم به خدا نسبت داده شده و هم به بنده و در هر دو مورد به معناى رجوع و بازگشت مى‏باشد.

توبه عبارت است از بازگشت انسان به سوى خداوند با حالت پشيمانى از گناهى كه كرده با اين قصد كه ديگر آن گناه را تكرار نكند. توبه كردن از گناه واجب است و خداوند در قرآن كريم بندگان خود را به آن امر كرده است:

و توبوا الى اللّه‏ جميعاً ايه المؤمنون لعلكم تفلحون ⁽⁵⁴⁷⁾ .

همگى به خداوند توبه كنيد اى گروه اهل ايمان تا رستگار شويد.

يا ايها الذين امنوا توبوا الى اللّه‏ توبة نصوحا عسى ربكم ان يكفر عنكم سيئاتكم ⁽⁵⁴⁸⁾

اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد به خداوند توبه كنيد توبه‏اى خالص و بادوام، شايد كه پروردگارتان بدى شما را ناديده بگيرد.

از ديدگاه قرآن توبه كسى قبول است كه داراى شرائط ويژه‏اى باشد:

انما التوبة على اللّه‏ للذين يعملون السوء بجهالة ثم يتوبون من قريب فاولئك يتوب‏اللّه‏ عليهم و كان‏اللّه‏ عليماً حكيماً، وليست التوبة للذين يعملون السيئات حتى اذا حضر احدهم الموت قال انى تبت الان و لا الذين يموتون و هم كفار اعتدنا لهم عذاباً اليماً ⁽⁵⁴⁹⁾

همانا بر خداست توبه كسانى را بپذيرد كه از روى نادانى كار بد كنند آنگاه به زودى توبه نمايند پس خدا توبه آنها را مى‏پذيرد و خدا عليم و حكيم است و قبول نيست توبه كسانى كه كارهاى بد مى‏كنند تا وقتى كه مرگ يكى از آنها فرا رسد و بگويد اكنون توبه كردم، همچنين قبول نيست توبه كسانى كه مى‏ميرند در حالى كه كافرند، براى آنها عذاب دردناكى آماده كرده‏ايم.

طبق اين آيات شريفه قبولى توبه شرائط خاصى دارد كه عبارتند از:

1ـ توبه بايد از گناهى باشد كه از روى جهالت و نادانى انجام گرفته است و البته منظور از جهالت در اينجا اين نيست كه گناه بودن آن عمل را نمى‏دانست بلكه منظور اين است كه بر سبيل عناد با خدا و در مقام معارضه با حقتعالى آن عمل را انجام نداده باشد ممكن است انسان گناهى را مرتكب شود اما نه به عنوان عناد با خدا بلكه از روى هوى و هوس كه خود نوعى جهالت است در چنين صورتى است كه اگر واقعاً توبه كند توبه او پذيرفته مى‏شود اما اگر گناه را در مقام معارضه با خدا و با انگيزه عناد ولجاجت مرتكب شد، معلوم نيست كه خداوند توبه از چنين گناهى را قبول كند.

2ـ توبه بايد زود انجام بگيرد و انسان حق ندارد توبه را به تأخير بياندازد البته در بعضى از روايات عبارت (من قريبٍ) به زودتر از مرگ تفسير شده است و گويا منظور اين است كه تا پيش از مرگ توبه كند و اگر با رسيدن نشانه‏هاى مرگ توبه كرد قبول نيست. اگر منظور اين باشد جمله بعدى (وليست التوبة) توضيح آن خواهد بود.

3ـ توبه بايد هنگامى باشد كه انسان قدرت انتخاب و اختيار و آزادى عمل داشته باشد اما اگر انسان به مرحله‏اى رسيد كه با مرگ دست به گريبان شد و آثار آن را معاينه و مشاهد كرد، ديگر فرصتى براى توبه نيست و توبه در اين دم آخر مقبول درگاه الهى نخواهد بود.

4ـ توبه كسانى كه كافر از دنيا مى‏روند قبول نيست بنابر اين پشيمانى كفار در عالم برزخ و يا در روز قيامت سودى به حال آنها نخواهد داشت.

شبيه آياتى كه خوانديم آيه ياد شده در زير است:

انه من عمل منكم سوء بجهالة ثم تاب من بعده و اصلح فانه غفور رحيم ⁽⁵⁵⁰⁾

همانا اگر كسى از شما از روى جهالت كار بدى كند آنگاه توبه نمايد و خود را اصلاح سازد، به درستى كه خداوند آمرزنده و بخشنده است.

در اين آيه شرط ديگرى براى قبولى توبه آمده است و آن عبارت است از اصلاح حال شخص كه بايد بعد از توبه انجام گيرد و شايد اين شرط اشاره باشد به اين كه توبه كننده بايد تصميم قطعى بگيرد كه ديگر به سوى گناهى كه از آن توبه كرده باز نگردد و آن را تكرار نكند. البته قيد اصلاح بعد از توبه در آيات ديگرى نيز آمده است كه ما آنها را نياورديم.

از بعضى از آيات چنين استفاده مى‏شود كه اگر توبه با شرائط لازم انجام بگيرد، قبولى آن از سوى خداوند حتمى است زيرا در اين آيات، خداوند به طور قطعى وعده قبول توبه را مى‏دهد:

فمن تاب من بعد ظلمه واصلح فان‏اللّه‏ يتوب عليه ⁽⁵⁵¹⁾

پس هر كس توبه كند پس از آن كه ظلم كرده، واصلاح نمايد، پس خداوند توبه او را قبول مى‏كند.

وانى لغفار لمن تاب و آمن و عمل صالحا ثم اهتدى ⁽⁵⁵²⁾

همانا من آمرزنده هستم براى كسى كه توبه كند و ايمان داشته باشد و عمل صالح انجام دهد و آنگاه هدايت شود.

به طورى كه از اين آيات و آيات ديگر استفاده مى‏شود، بخشيده شدن گناهان كسى كه توبه مى‏كند حتمى است و خداوند آن را وعده داده است گاهى ممكن است حتى بدون توبه هم عفو الهى شامل حال كسى بشود به گونه‏اى كه گويا توبه كرده است خداوند كريم در قرآن اين مژده را به بندگان خود داده ولى آن را حتمى والزامى نكرده است:

ثم انزل‏اللّه‏ سكينته على رسوله و على المؤمنين وانزل جنوداً لم تروها و عذب الذين كفروا و ذلك جزاء الكافرين، ثم يتوب اللّه‏ من بعد ذلك على من يشاء واللّه‏ غفور رحيم ⁽⁵⁵³⁾

سپس خداوند آرامش خود را بر پيامبرش و مؤمنان نازل كرد ولشكرى فرستاد كه آن را نمى‏ديديد و كافران را عذاب نمود و اين است جزاى كافران، سپس خداوند بعد از اين هر كس را كه بخواهد مى‏بخشد، خدا آمرزنده و بخشنده است.

ليجزى‏اللّه‏ الصادقين بصدقهم و يعذب المنافقين ان شاء او يتوب عليهم ان‏اللّه‏ كان غفوراً رحيماً ⁽⁵⁵⁴⁾

تا خداوند راستگويان را به سبب راستگوئى شان پاداش دهد و منافقان را عذاب كند اگر بخواهد ويا آنها را بيامرزد كه خدا آمرزنده و بخشنده است.

البته عفو ابتدائى خداوند كه گاهى شامل حال بنده‏اى مى‏شود كه هنوز توبه نكرده، امرى مسلم است و آيات بسيارى به آن دلالت دارد منتهى در دو آيه‏اى كه آورديم لفظ توبه به كار رفته و منظور همان عفو ابتدائى است. بديهى است كه عفو ابتدائى خداوند كه گاهى شامل حال بعضى از بندگان مى‏شود، براى خود حساب و كتابى دارد و شامل همه نمى‏شود، بلكه كسانى از آن برخوردار مى‏شوند كه در خود شايستگى و اهليت آن را ايجاد كنند اگر چه از گناه بخصوصى توبه نكرده‏اند.

مطلب ديگرى كه در اينجا متذكر مى‏شويم اين است كه گاهى بنده خالصى از اين كه لحظه‏اى از ياد الهى غافل شده و يا ترك اولائى از او سرزده و يا انتخاب احسن نكرده است خود را گناهكار مى‏داند و از اين نقيصه به درگاه خداوند توبه مى‏كند. توبه‏اى كه در قرآن كريم به بعضى از انبياء عليهم‏السلام نسبت داده شده، از اين نوع است:

فتلقى آدم به ربه كلمات فتاب عليه انه هو التواب الرحيم ⁽⁵⁵⁵⁾

پس آدم از پروردگار خود كلماتى را دريافت نمود پس به او توبه كرد همانا او بسيار توبه‏پذير و بخشنده است.»

و خر موسى صعقا فلما افاق قال سبحانك تبت اليك و انا اول المؤمنين ⁽⁵⁵⁶⁾

موسى بيهوش افتاد و چون به هوش آمد، گفت: منزهى خدايا به سوى تو توبه كردم و من از نخستين مؤمنان هستم.

استغفار:

اين واژه از ماده غفران است كه در لغت به معناى پوشانيدن و ستركردن آمده و بامعناى اصطلاحى آن كه همان آمرزيدن است، تناسب روشنى دارد. در واقع خداوند با آمرزيدن گناه كسى بر روى عمل زشت او پرده مى‏كشد استغفار به معناى درخواست و عفو و طلب آمرزش است.

درست است كه دو واژه توبه و استغفار در نهايت به يك مفهوم بازگشت مى‏كنند اما از ظاهر آيات و روايات چنين استفاده مى‏شود كه اين دو با هم فرق دارند.

در قرآن كريم در چند آيه توبه و استغفار به گونه‏اى در كنار هم ذكر شده كه دلالت بر دوگانگى مفهوم آنها دارد:

واستغفروا ربكم ثم توبوا اليه ان ربى رحيم ودود ⁽⁵⁵⁷⁾

و به پروردگارتان استغفار كنيد سپس به او توبه نمائيد همانا پروردگار بخشنده و دوستدار است.

شبيه اين تعبير كه ميان استغفار و توبه با لفظ ثم فاصله انداخته در چهار مورد از قرآن آمده كه دلالت بر تفاوت ميان اين دو مفهوم دارد همچنين در حديث مشهورى كه لشكريان عقل و جهل را مى‏شمارد، توبه كه ضد آن اصرار است و استغفار كه ضد آن اغترار است به عنوان دومفهوم جداگانه به حساب آمده است ⁽⁵⁵⁸⁾ .

ميان توبه و استغفار تفاوتهائى چند وجود دارد كه از جمله آنها مى‏توان تفاوتهاى زير را ياد كرد:

1ـ انسان فقط درباره خودش مى‏تواند توبه بكند و از طرف كس ديگرى نمى‏توان توبه كرد اما استغفار اعم است و انسان هم مى‏تواند براى خودش و هم براى كس ديگر استغفار كند. دراين باره آيات و روايات بسيارى داريم:

و لو انهم اذا ظلموا انفسهم جاؤوك فاستغفروااللّه‏ واستغفرلهم الرسول لوجدوااللّه‏ تواباً رحيماً ⁽⁵⁵⁹⁾

اگر آنها هنگامى كه به نفسهاى خود ظلم كردند پيش تو بيايند و از خدا طلب آمرزش كنند و پيامبر هم براى آن‏ها طلب آمرزش كند (استغفار كند) خدا را توبه‏پذير و بخشنده مى‏يابند.

قال سوف استغفر لكم ربى انه هو الغفور الرحيم ⁽⁵⁶⁰⁾

گفت: به زودى براى شما از خدا طلب آمرزش (استغفار) مى‏كنم كه او آمرزنده و مهربان است.

همچنين در روايات بسيارى درباره استغفار كردن براى پدرومادر و مؤمنين ويا استغفاركردن فرشتگان براى افراد بخصوص سخنان گوناگونى آمده است.

2ـ در توبه عدد و مقدار مطرح نيست ولى در استغفار گاهى عددهاى بخصوصى عنوان شده است در قرآن عدد هفتاد و در روايات عددهاى صد، هفتاد، بيست و پنج ومانند آنها آمده است:

ان تستغفر لهم سبعين مرة فلن يغفر اللّه‏ لهم ⁽⁵⁶¹⁾

اگر براى آنها هفتاد بار استغفار كنى خداوند آنها را نمى‏بخشد.

عن ابى عبداللّه‏(ع) ان رسول‏اللّه‏(ص) كان لا يقوم من مجلس وان خف حتى يستغفر اللّه‏ خمساً و عشرين مرةً ⁽⁵⁶²⁾

امام صادق(ع) مى‏فرمايد: پيامبر خدا از هيچ مجلسى بلند نمى‏شد اگر چه كوتاه بود، مگر اين كه بيست وپنج مرتبه استغفار مى‏گفت.

در روايات عددهاى خاص ديگرى هم بخصوص در بعضى از نمازهاى مستحبى آمده كه به آن تعداد استغفار گفته شود.

3ـ توبه بايد در حال حيات و زندگى باشد توبه پس از مرگ معنى ندارد ولى از آنجا كه استغفار به طورى است كه كسى براى كسى ديگر مى‏تواند انجام دهد بنابر اين پس از مرگ او نيز مى‏تواند براى او استغفار كند به اين روايت توجه كنيد:

عن ابى عبداللّه‏(ع) اىّ مؤمن عاد مؤمناً فى اللّه‏ عزوجل فى مرضه وكل اللّه‏

به ملكاً من العواد يعوده فى قبره و يستغفر له الى يوم القيامة ⁽⁵⁶³⁾

امام صادق(ع) فرمود: هر مؤمنى براى خدا مؤمن ديگرى را در بيماريش عيادت كند خداوند براى او فرشته‏اى موكل مى‏كند كه در قبرش از او عيادت مى‏كند و تا روز قيامت بر او استغفار مى‏كند.

4ـ حقيقت توبه همان بازگشت به خدا و پشيمانى از گناه است و همين پشيمانى موجب آمرزش گناه است ديگر در حقيقت آن تقاضاى آمرزش گناه نيست ولى در حقيقت استغفار تقاضاى آمرزش هم وجود دارد.

5ـ توبه فقط موجب بخشيده شدن گناه مورد نظر مى‏شود ولى استغفار علاوه بر بخشيده شدن گناه، موجب گشايشى در زندگى مادى و وفور نعمتها و دورى از بلاها و كيفرهاى اين دنيائى است.

با توجه به آيات و روايات مربوط به استغفار، به خوبى روشن مى‏شود كه استغفار از نزول بلا براى شخص و جامعه جلوگيرى مى‏كند و فراوانى نعمت و فراخى روزى را به دنبال خود دارد.

و ما كان‏اللّه‏ ليعذبهم و انت فيهم و ما كان‏اللّه‏ معذبهم و هم يستغفرون ⁽⁵⁶⁴⁾

خداوند مادامى كه تو در ميان آنها هستى آن‏ها را عذاب نمى‏كند و خدا عذاب كننده آنها نيست مادامى كه آنها استغفار مى‏كنند.

اميرالمؤمنين على عليه‏السلام در تفسير اين آيه بيان زيبائى دارد به اين شرح:

كان فى الارض امانان من عذاب‏اللّه‏ و قد رفع احدهما فدونكم الآخر فتمسكوا به امّا الامان الذى رفع فهو رسول‏اللّه‏(ص) و اما الامان الباقى فالاستغفار قال اللّه‏ تعالى و ما كان‏اللّه‏ ليعذبهم و انت فيهم و ما كان‏اللّه‏ معذبهم و هم يستغفرون.

بر روى زمين دو تا امان از عذاب خدا وجود داشت كه يكى از آنها برداشته شده و بر شما باد به ديگرى پس به آن چنگ بزنيد. امانى كه برداشته شده، وجود پيامبرخدا بود و امانى كه هنوز باقى است عبارت است از استغفار.

خداوند مى‏فرمايد: و ما كان‏اللّه‏ معذبهم.

استغفروا ربكم انه كان غفاراً يرسل السماء عليكم مدراراً و يمددكم باموال و بنين و يجعل لكم جنات و يجعل لكم انهاراً ⁽⁵⁶⁵⁾

(از زبان حضرت نوح) به پروردگارتان استغفار كنيد كه او بسيار آمرزنده است تا از آسمان باران فراوان به شما بفرستد و شما را با اموال واولاد كمك كند و براى شما بهشتها و نهرهائى قرار دهد.

و ان استغفروا ربكم ثم توبوا اليه يمتعكم متاعاً حسنا الى اجل مسمى و يؤت كل ذى فضل فضله ⁽⁵⁶⁶⁾

و اين كه به پروردگارتان استغفار كنيد سپس به او توبه نمائيد تا اين كه شما را بهره‏مند سازد بهره‏اى نيكو تا وقت معين و به هر صاحب فضلى فضلش را بدهد.

و يا قوم استغفروا ربكم ثم توبوا اليه يرسل السماء عليكم مداراً و يزدكم قوة الى قوتكم ولا تتولوا مجرمين ⁽⁵⁶⁷⁾

واى قوم به پروردگارتان استغفار كنيد سپس به او توبه نمائيد تا از آسمان باران فراوان به شما بفرستد و نيروئى بر نيروى شما بيفزايد وپشت نكنيد در حالى كه گنهكاريد.

به طورى كه ملاحظه مى‏فرمائيد، در اين آيات استغفار عامل برخوردارى از نعمتهاى دنيا و به كمال رسيدن استعدادها و نزول بركات آسمانى و افزايش نيرو و توان شخص و يا جامعه معرفى شده است. درست است كه در دو آيه اخيرپس از استغفار از توبه هم ياد شده ولى به قرينه اين كه در آياتى كه توبه به تنهائى آمده چنين نتائجى بر آن مترتب نشده و هم به قرينه دو آيه ايكه در بالا خوانديم مى‏توان گفت كه اين آثار و نتائج مربوط به استغفار است.

غير از آياتى كه در بالا آورديم در احاديث معصومين نيز براى استغفار آثار مادى از قبيل دفع بلاهاى آسمانى و برخوردارى از نعمتهاى اين جهانى ذكر شده است كه قابل مطالعه و تأمل و دقت است به عنوان نمونه به چند حديث توجه فرمائيد:

قال على(ع): و قد جعل‏اللّه‏ سبحانه الاستغفار سبباً لدور الرزق و رحمة الخلق ⁽⁵⁶⁸⁾

على(ع) فرمود: همانا خداوند استغفار را موجب فراوانى روزى و رحمت بر خلق قرار داده است.

قال على(ع): ان اللّه‏ اذا اراد ان يصيب اهل الارض بعذاب قال لولا الذين يتحابُّون بجلالى و يعمرون مساجدى و يستغفرون بالاسحار لا نزلت عذابى ⁽⁵⁶⁹⁾

على(ع) فرمود: همانا وقتى خداوند اراده كند كه به اهل زمين عذابى برساند مى‏گويد: اگر نبودند كسانى كه جلال مرا دوست مى‏دارند و مساجد مرا آباد مى‏كنند و سحرگاهان استغفار مى‏كنند، هر آينه عذاب خود را نازل مى‏كردم.

عن عمر الجمّال قال شكوت الى ابى الحسن قلة الولد فقال لي: استغفراللّه‏ وكُلِ البيض بالبصل ⁽⁵⁷⁰⁾

از عمر جمال نقل شده كه گفت: به امام موسى بن جعفر از كمى فرزند شكايت كردم فرمود: خدا را استغفار كن وتخم‏مرغ را با پياز بخور.

عن الربيع بن صبيح ان رجلاً اتى الحسن(عليه السلام) فشكى اليه الجدوبة فقال له الحسن استغفراللّه‏ واتاه آخرفشكى اليه الفقر فقال له: استغفراللّه‏ و آتاه آخر فقال له: ادع‏اللّه‏ ان يرزقنى ابنا فقال استغفراللّه‏ فقلنا له: اتاك رجال يشكون ابوابا و يسئلون انواعاً فامرت كلهم بالاستغفار فقال: ما قلت ذلك من ذات نفسى انما اعتبرت فيه قول‏اللّه‏: استغفروا ربكم انه كان غفاراً ⁽⁵⁷¹⁾

ربيع بن صبيح مى‏گويد: مردى پيش امام حسن(ع) آمد واز قحطى و گرسنگى پيش او شكايت كرد امام حسن به او فرمود: خدا را استغفار كن مرد ديگرى آمد و از فقر شكايت كرد پس به او نيز فرمود: خدا را استغفار كن مرد ديگرى آمد و گفت: براى من دعا كن كه خداوند پسرى به من بدهد و به او نيز فرمود: خدا را استغفار كن. پس ما به امام حسن گفتيم: مردانى پيش تو آمدند و از ابواب مختلف شكايت كردند و انواع گوناگونى درخواست نمودند و تو همه آنها را امر به استغفار كردى. پس فرمود: اينها را از پيش خودم نگفتم بلكه در اين سخن قول خداوند را در نظر گرفتم كه مى‏فرمايد: استغفروا ربكم...

از مجموع آيات و رواياتى كه آورديم چنين نتيجه مى‏گيريم كه استغفار يك نوع اثر وضعى در زندگى دنيا دارد و موجب فراخى روزى و فراوانى مال واولاد و نيز مانع از نزول بلاهاى آسمانى است.