د. تقسيم به هفت حزب‏

به اين ترتيب كه سه سوره بقره، آل عمران و نساء، حزب اول؛ پنج سوره بعدى، حزب دوم؛ هفت سوره بعدى، حزب سوم؛ نه سوره بعدى، حزب چهارم؛ يازده سوره بعدى، حزب پنجم؛ سيزده سوره بعدى، حزب ششم؛ و شصت و پنج سوره بعدى؛ يعنى از ق تا ناس حزب هفتم (حزب مفصل) قرآن است‏⁽³⁷⁶⁾. سوره حمد با عنوان فاتحة الكتاب سرآغاز مصحف و خارج از اين دسته بندى سور قرآنى است.

سازماندهى و تقسيم قرآن به فراز، آيه، سوره، واحدهاى موضوعى و حزب بندى آن،

اولا: در راستاى آسان سازى آموزش و تسهيل در روند فراگيرى و حمل و تثبيت قرآن در قلبهاست؛ چرا كه آموزش، يادگيرى و ترويج مطالب سازمان يافته و درجه بندى شده كه در يك ساخت سلسله مراتبى، به يكديگر پيوند خورده و يك كل معنى دار را به وجود آورند، بسيار آسان‏تر انجام مى‏پذيرد و به فراگير، در يادآورى و يازيابى آموخته‏ها و فهم و درك و كاربرد آن‏ها كمك شايانى مى‏كند.

ثانيا: فراگيرى مرحله به مرحله، آيه به آيه و سوره به سوره و مهارت يافتن بر آن، انگيزه و تمايل قرآن‏آموز را بر يادگيرى ساير واحدهاى آموزشى مى‏افزايد⁽³⁷⁷⁾.

ثالثا: اين سازماندهى و تقسيم قرآن را مى‏توان نوعى تحليل محتواى قرآن و استخراج اجزاى شناختى آن براى نيل به قرآن‏شناسى تفصيلى و شناخت نظام حاكم بر قرآن براى دست يابى به يك نظام آموزشى روشمند و بهره‏ورى شايسته و بايسته از قرآن دانست‏⁽³⁷⁸⁾.

رابعا: چون توانايى، گرايش و علايق هر فرد يا ديگرى متفاوت است، اين تقسيم، فرصت انتخاب متنوع 6236 آيه‏اى، 555 واحدى، 114 سوره‏اى و هفت حزبى را در اختيار قرار مى‏دهد؛ به طورى كه هركس مى‏تواند بر ميزان توانايى و گرايش و علاقه خود، يكى از اين دسته بندى را انتخاب كند تا در پرتو آموزش صحيح و انس اصولى با آن، حضور و كارآيى قرآن را در زندگى فردى و اجتماعى خود ببيند و تجربه كند؛ چنان كه برخى از صحابه و تازه مسلمانان، آيه يا سوره يا واحد موضوعى يا حزب مفصل را انتخاب مى‏كردند و همان را فرا مى‏گرفتند و با آن مأنوس بودند.

عبدالله بن عمرو مى‏گويد:

فردى نزد رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) آمد و از ايشان خواست كه سوره‏اى را براى او اقرا كند. آن حضرت سوره اذا زلزلت الأرض را براى او اقرا كرد. آن مرد گفت: سوگند به آن‏كس كه تو را به حق مبعوث كرد، همين مقدار مرا بس است و بيش از آن نمى‏خواهم و با گفتن اين سخن، به دنبال كار خود رفت. پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: آن مرد به رستگارى رسيد و اين جمله را دو مرتبه تكرار فرمود⁽³⁷⁹⁾.

2. عنوان بندى و نام گذارى‏

قرآن: خداوند رحمان، كلام خود را در مرحله قبل از نزول و در مرحله نزول و بعد از نزول، قرآن ناميده است‏⁽³⁸⁰⁾: بل هو قرآن مجيد * فى لوح محفوظ⁽³⁸¹⁾؛ انا أنزلناه قرآنا عربيا لعلكم تعقلون‏⁽³⁸²⁾؛ و اذا قرى‏ء عليهم القرآن لا يسجدون‏⁽³⁸³⁾. در قرآن كريم هفتاد بار كلمه قرآن به كار رفته است: پنجاه بار به صورت القرآن، هجده بار به صورت قرآن و دو بار به صورت قرآنه كه دست كم 64 مورد از هفتاد بار كاربرد اين كلمه به كلام الله يا قسمتى از آن اشاره دارد ⁽³⁸⁴⁾.

بنابراين خاتم الكتب فقط يك اسم دارد و آنچه غير از آن به عنوان اسامى قرآن مشهور شده، اوصاف و تعاريفى است كه مى‏تواند مبنا و پايه مهمى در حوزه قرآن‏شناسى قرار گيرد⁽³⁸⁵⁾.

پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) و مسلمانان نيز از همان صدر اسلام، نام قرآن را براى آيات و سوره‏هايى كه به تدريج نازل و ابلاغ مى‏شد، به كار مى‏بردند.

نام گذارى سوره‏ها:

براى آموزش و ترويج بهتر سوره‏هاى قرآن و تثبيت منظم آن‏ها در قلوب قرآن‏آموزان و تشخص و تعين آن‏ها، با نزول و ابلاغ هر يك از سوره‏هاى قرآن، نامى نيز بر آن‏ها نهاده مى‏شد. مطالعه روايات نشان مى‏دهد كه قاعده كلى نام گذارى سور به اين ترتيب بوده است كه با نزول و ابلاغ هر سوره (يا صدر آن)، ابتدا آيه آغازين يا قسمتى از آن، نام سوره قرار مى‏گرفته است و به تدريج، عين يك كلمه از كلمات آيه آغازين يا كلمه‏اى هم ريشه با يكى از آنها جايگزين آن مى‏شد؛ مثلا با نزول سوره انسان، ابتدا اين سوره را هل أتى على الانسان حين من الدهر مى‏ناميدند. سپس نام آن به سوره انسان يا سوره دهر خلاصه شد.

سوره‏هايى كه نام مشهورشان از اين قاعده كلى خارج است، در روايت نام‏هاى ديگرى برايشان ذكر شده است كه از همين اصل كلى پيروى مى‏كند؛ چنان كه سوره‏هاى فاتحة الكتاب، انبياء و اخلاص كه به اين نام‏ها مشهورند، در روايات به ترتيب: حمد، اقتربت للناس حسابهم و صمد هم ناميده شده‏اند⁽³⁸⁶⁾.

به اعتقاد علامه طباطبائى:

تسميه سوره را گاهى با اسمى كه در آن سوره يا موضوعى كه از آن بحث كرده انجام مى‏دهند؛ چنان كه گفته مى‏شود: سوره بقره، سوره آل عمران، سوره اسراء و گاهى جمله‏اى از اول سوره ذكر كردع و معرف آن سوره قرار مى‏دهند؛ چنان كه گفته مى‏شود: سوره اقرأ باسم ربك و سوره انا أنزلناه و نظاير اين‏ها و گاهى با وصفى كه سوره دارد، به معرفى آن مى‏پردازند؛ چنان كه گفته مى‏شود: سوره فاتحة الكتاب (يا سوره‏ام الكتاب يا سبع مثانى)، سوره اخلاص و نظاير اين‏ها.

اين روش‏ها به شهادت آثارى كه در دست است، در صدر اسلام نيز داير بوده است و حتى در اخبار نبويه در زبان پيغمبر (صلى الله عليه و آله و سلم) تسميه سوره قرآن مانند بقره و سوره آل عمران و سوره هود و سوره واقعه بسيار ديده مى‏شود و از اين روى مى‏توان گفت كه بسيارى از اين نام‏ها در عصر پيغمبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) بر اثر كثرت استعمال تعين پيدا كرده و هيچ گونه جنبه توقيف شرعى ندارد⁽³⁸⁷⁾ و ⁽³⁸⁸⁾.

نظام گروهى سوره‏ها:

سوره سوره شدن قرآن حكيم كه از سوى خداوند عزيز حكيم انجام گرفته است، حكمت‏هاى والايى دارد.

پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) از آغاز، توجه قرآن‏آموزان را به استقلال، تشخص و كارآيى سوره‏ها و انس و مجالست با يكا يك آن‏ها معطوف مى‏كردند. با اين كه هر يك از سوره‏هاى قرآن، استقلال خود را دارند، ميان آن‏ها پيوندها و ارتباطهايى برقرار است. در تعاليم پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) گروه‏بندى و خويشاوندى سوره‏ها مطرح است و آن حضرت قرآن‏آموزان را به اين نسبت‏ها توجه مى‏دادند تا با كشف نظام‏هاى موجود در قرآن، از آن‏ها براى شناخت و تثبيت هر چه بهتر سوره‏هاى قرآن يارى بگيرند⁽³⁸⁹⁾.

معوذات:

اين عنوان را پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) به سه سوره آخر قرآن؛ يعنى سوره‏هاى ناس و فلق و اخلاص (صمد) داده‏اند⁽³⁹⁰⁾.

مسبحات:

منظور از اين عنوان، مجموعه هفت سوره‏اى است كه با مشتقات تسبيح آغاز شده‏اند: اسراء، حديد، حشر، صف، جمعه، تغابن، اعلى‏⁽³⁹¹⁾.

حواميم (آل حم):

مجموعه هفت سوره‏اى كه با سرآغاز مشترك حم شروع مى‏شوند و در ترتيب جاودانه مصحف شريف، شماره‏هاى 40 تا 46 را به خود اختصاص داده‏اند و در پى هم قرار گرفته‏اند از: مؤمن (غافر)، فصلت، شورى، زخرف، دخان، جاثيه و احقاف كه در بيشتر ترتيب نزول‏هاى مستند، به همين ترتيب مصحف متواتر، پشت سر هم آمده‏اند و اين خود گواهى بر نزول پياپى آن‏هاست‏⁽³⁹²⁾.

بنابراين مى‏توان سرآغاز مشترك سوره‏ها را ملاك تشخيص سوره‏هاى هم گروه دانست؛ مثلا گروه حامدات شامل پنج سوره: فاطر (ملائكه)، سبأ، كهف، انعام و حمد است كه با الحمدلله آغاز مى‏شوند.

نظام زوجى سوره‏ها:

بر پايه روايات و محتواى سوره‏ها مى‏توان گفت كه سوره‏هاى قرآن دو به دو، زوج يكديگرند، به جز سوره ق و حمد كه زوجى ندارند.

معوذتين:

پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) به دو سوره ناس و فلق عنوان مشترك معوذتين دادند⁽³⁹³⁾. اين نام گذارى، چنين القاى مهمى دارد كه كارآيى اين دو سوره با هم مشترك است. در عين اين كه هر يك، سوره‏اى مستقل هستند، كارشان تعويذ است. تعويذ از ريشه عوذ به معناى پناه بردن است؛ يعنى هر يك از اين دو سوره كارى مى‏كند كه انسان بتواند خود را در پناه خدا قرار دهد.

زهراوين:

زهرا يعنى درخشنده و تابان. اين عنوان مشترك را پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) به دو سوره بقره و آل عمران داده‏اند⁽³⁹⁴⁾.

3. آسان سازى آموزش‏

هدف غايى نظام آموزش قرآن، آسان‏سازى فرآيند يادگيرى است: و لقد يسرنا القرآن للذكر⁽³⁹⁵⁾ به طورى كه همه انسان‏ها مى‏توانند آموزشى موفقيت‏آميز، تشويق كننده و موثر داشته باشند و به هر قرآن‏آموزى كمك مى‏شود تا هر يك از واحدهاى يادگيرى را تا سطح تلاوت فرا گيرد و بر آن تبحر و تسلط يابد و آن را ذكر قلب و زبان خود كند.

بر همين اساس، اولا: معنا دار بودن و نحوه چينش تك تك حروف و كلمات و اجزاى كلام الله، سازمان دهى و نظم و ترتيب حكيمانه آن در قالب آيه، فراز، سوره، ركوع و حزب بندى آن: ورتلناه ترتيلا⁽³⁹⁶⁾، تنزيل و ابلاغ تدريجى و مرحله به مرحله و در عين حال، پيوسته آيات و سور قرآن: و نزلناه تنزيلا ⁽³⁹⁷⁾، همراهى و مقارنت آن با مصالح، نيازها، مسائل و علائق فورى مخاطبان و فراگيران اوليه آن و به طور كلى، با سير تحول و تطور زندگى فردى و اجتماعى آنان‏⁽³⁹⁸⁾، تنوع تناسب و ارتباط و پيوند آيات و سوره‏هاى قرآن با يكديگر (هماهنگى و انسجام واحدهاى آموزشى)، تعيين نوع خط و نحوه نگارش قرآن، همگى در راستاى آسان سازى آموزش و فرآيند يادگيرى، طراحى و برنامه ريزى شده است تا قرآن‏آموزان به آسانى بتوانند آن را فرا گيرند و بر تثبيت قرائت قرآن نائل آيند.

ثانيا: همه سختى‏ها و دشوارى‏ها در فرآيند يادگيرى از پيش پاى قرآن‏آموز برداشته مى‏شود و بار مسئوليت اوليه براى پيشرفت قرآن‏آموز، از او به نظام آموزشى منتقل مى‏شود و همين امر، همگان را به ايجاد شرايط تعليم و تعلم عمومى و آسان و روان كه تحت آن تقريبا همه قرآن‏آموزان مى‏توانند به خوبى ياد بگيرند و به ديگران، ياد بدهند، متعهد مى‏نمايد و تعليم و تعلم قرآن، نه بر مبناى رقابت‏هاى منفى و بازدارنده، بلكه براساس اصل همكارى و هميارى فزاينده براى نيل به اهداف مشترك شكل مى‏گيرد و معلمان، خود به خود تشويق مى‏گردند كه همه نيرو و توان‏شان را به طور مؤثر و مفيدى به منظور انجام تعهد خود به كار گيرند و در اين محيط آموزشى پويا و زايا، تعامل بين معلمان و قرآن‏آموزان به حداكثر مى‏رسد.

قرآن‏آموزان نيز در قبال اين همه آسان‏گيرى و توجه نظام آموزشى به نيازها، علايق، توانايى‏ها و رعايت تفاوت‏هاى فردى، متقاعد مى‏شوند كه مى‏توانند بياموزند و بر هرگونه احساس ناتوانى يا شكست، غلبه كنند. همين عوامل سبب مى‏شود كه علاقه و گرايش قرآن‏آموزان به آموخته‏هايشان، بسيار افزايش يابد و تمايل، انگيزه و نياز آنان را براى يادگيرى ساير مواد آموزشى (واحدهاى يادگيرى) برانگيزد.

ثالثا: نظام آموزشى قرآن از چنان انعطاف و انطباقى برخوردار است كه براى مشكلات و مسائل پيش آمده در جريان يادگيرى و پيشرفت هر يك از قرآن‏آموزان، راه حل‏هاى عملى مناسب ارائه مى‏كند تا روند رو به پيشرفت يادگيرى يكايك قرآن‏آموزان كند يا متوقف نشود.

4. تكرار و مداومت (به كارگيرى آموخته‏ها):

مهارت و دانشى كه به كار گرفته نشود، به تدريج فراموش خواهد شد. بنابراين معلم و نظام آموزشى بايد موقعيت‏هايى را تدارك بينند تا دانش‏آموزان بتوانند آموخته‏هاى خود را به كار گيرند⁽³⁹⁹⁾.

بر اين اساس، آيات و سوره‏هاى قرآن به تدريج نازل مى‏شد تا ابلاغ و آموزش تدريجى و مسير يادگيرى و حمل آن در قلب و تدبر و شناخت و عمل و كاربرد قرآن تسهيل و هموار گردد.

مرورى بر سير تحولات زبانى، اعتقادى، فرهنگى و اجتماعى مسلمانان در عصر بعثت نشان مى‏دهد كه صحنه زندگى آنان را مى‏توان به مثابه يك دانشگاه و كارگاه فعال و پويا دانست كه قرآن‏آموزان در آن جا به كار و كوشش ذهنى (اقرا، قرائت، مقارئه و مدارسه قرآن) و عملى (كاربرد آن در عرصه‏هاى گوناگون زندگى) مشغول بودند و قرآن، محور اصلى همه فعاليت‏هاى آنان بود؛ به طورى كه زبان گفت و گو و تفكرشان بر مبناى قرآن و برآمده از آيات و سور آن بود.

به طور كلى ماهيت قرآن و اجراى نظام آموزشى آن كه منجر به حمل قرآن در قلب و ذكر زبانى قرآن‏آموز مى‏گردد، مسير انديشيدن، تدبر، به كارگيرى آموخته‏ها و عمل به آن را در زندگى، آسان مى‏كند و حتى زمانى كه قرآن‏آموز به ظاهر در كلاس درس و صحنه يادگيرى حضور ندارد يا در حال استراحت است، عملا در اختيار درس، معلم و نظام آموزشى است و آيات و سور قرآن در قلب او به كار و فعاليت مشغول‏اند. تعاليم پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در قالب تمثيلات زير، گواهى بر اين مدعاست:

تعلموا القرآن فان مثل حامل القرآن كمثل رجل حمل جرابا مملوا مسكا ان فتحه فتح طيبا، و ان أوعاه أوعاه طيبا⁽⁴⁰⁰⁾؛ قرآن را بياموزيد همانا حامل قرآن مانند فردى است كه ظرفى پر از عطر را حمل مى‏كند كه اگر آن را بگشايد، فضا را عطر آگين و دل‏پذير مى‏كند و در غير آن نيز حقيقتى سرشار از پاكى و سلامت را حفظ و نگه‏دارى مى‏كند.

تعلموا القرآن فاقرأوه، و أقرئوا فان مثل القرآن لمن تعلمه فقرأه و قام به كمثل جراب محشو مسكا يفوح بريحه كل مكان. و مثل من تعلمه فيرقد و هو فى جوفه كمثل جراب أوكى‏ء على مسك‏⁽⁴⁰¹⁾؛ قرآن را فرا گيريد و آن را بخوانيد و به ديگران بياموزيد همانا مثل قرآن براى كسى كه آن را فرا بگيرد و بخواند و به دستورات آن عمل كند، مانند انبانى است پر از عطر و مشك كه هر مكانى را عطر افشانى مى‏كند و هنگامى كه در حال استراحت است، بر انبوهى از عطر تكيه كرده است.

حملة (قرآن) آخر فسر له جوفه و ألهمه قلبه فاتخذ قلبه محرابا منه فى عافية⁽⁴⁰²⁾؛ حامل حقيقى قرآن كسى است كه قرآن را صميمانه و با خرسندى به درون خويش منتقل و حمل مى‏كند و قرآن، معانى، مقاصد و هدايت خود را به قلب او الهام مى‏كند. در نتيجه، قلب از قرآن محرابى اتخاذ مى‏كند كه همواره در پناه آن، پاك و سالم مى‏ماند.

حامل القرآن يرقى‏⁽⁴⁰³⁾ حامل قرآن در حال رشد و تكامل است.

با اين حال، نظام آموزشى قرآن براى كمك به فراگيرى كامل و تثبيت قرائت قرآن و افزايش دقت و تمركز قرآن‏آموزان نسبت به آموخته‏هايشان، از راهكارهاى زير بهره برده است:

الف: در نماز

تعليم قرآن و نماز به تازه مسلمانان از اولين تعاليم پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) بود⁽⁴⁰⁴⁾؛ به طورى كه هر مسلمان با فراگرفتن مقدارى از قرآن، آن را در نمازهاى واجب و نافله به كار مى‏برد⁽⁴⁰⁵⁾.

عقبة بن عامر مى‏گويد:

در سفرى پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) دو سوره قل أعوذ برب الفلق و قل أعوذ برب الناس را به من تعليم داد. با فراگرفتن اين دو سوره، آن قدر خوشحال شدم كه كسى مرا شادمان‏تر از آن لحظه نيافته بود. در نماز جماعت صبح، رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) اين دو سوره را دوباره در نماز خواند و چون شور و شعف مرا از يادگيرى اين دو سوره مى‏دانست، در پايان نماز رو به من كرد و فرمود: يا عقبه! چگونه بود⁽⁴⁰⁶⁾، سپس به من سفارش كرد كه اين دو سوره را دست كم هنگام رفتن به بستر خواب و بيدار شدن بخوانم‏⁽⁴⁰⁷⁾.

قطبة بن مالك مى‏گويد:

نمازم را خوانده بودم كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) به اقامه نماز صبح پرداخت و در ركعت اول، شروع به قرائت سوره ق والقرآن المجيد كرد تا به آيه ده: و النحل باسقات... رسيد. از اين آيه به بعد، شروع به تكرار آيات به همراه رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) كردم، ولى دقيقا ندانستم تا كدام آيه، قرائت اين سوره را ادامه داد ⁽⁴⁰⁸⁾.

عبدالله بن سائب نيز مى‏گويد:

در مكه نماز صبح را به امامت پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) برگزار كرديم. آن حضرت سوره مؤمنون را تا آيه‏اى كه در آن ذكر موسى و هارون (آيه 45) يا ذكر عيسى (آيه 50) آمده است، قراوت كرد، سپس به ركوع رفت‏⁽⁴⁰⁹⁾.

براء ابن عازب نيز بدون مشخص كردن حدود آيات قرائت شده توسط پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در نماز، مى‏گويد: پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در نماز ظهر آياتى از سوره لقمان و ذاريات را بر ما قرائت كرد⁽⁴¹⁰⁾.

ابن عباس نيز مى‏گويد: چه بسيار پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در دو ركعت نماز نافله صبح قولوا آمنا بالله و ما أنزل الينا ⁽⁴¹¹⁾ و تعالوا الى كلمة سواء بيننا و بينكم‏⁽⁴¹²⁾ يا آمنا و اشهد بأننا مسلمون‏⁽⁴¹³⁾ را قرائت مى‏كرد ⁽⁴¹⁴⁾.

با توجه به ساير قراين، به نظر مى‏رسد كه نام ركوعات قرآنى از همين جا نشأت گرفته است؛ يعنى دأب پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در نماز بر اين بود كه بعد از قرائت سوره حمد، با توجه به وضعيت قرآن‏آموزان (مأمومين) يك يا دو واحد موضوعى از سوره‏هاى تازه نازل شده را قرائت مى‏كردند و سپس به ركوع مى‏رفتند و از اين فرصت نيز براى ابلاغ و آموزش آيات و تثبيت واحدهاى موضوعى سوره‏ها بهره مى‏بردند.

با وجود اين، مطابق فتواى مشهور فقهاى اماميه، در ركعت اول و دوم نمازهاى واجب، بعد از حمد بايد يك سوره كامل از قرآن قرائت شود⁽⁴¹⁵⁾. مبنا اين فتوا، تعاليم ائمه طاهرين (عليهما السلام) است؛ همراه با تأكيد بر قرائت سوره‏هاى قصار: صدر، اخلاص و كافرون‏⁽⁴¹⁶⁾؛ زيرا برخى در نمازهاى واجب، سوره‏هاى طوال و متوسط را قرائت مى‏كردند و نماز را بر مأمومين سخت مى‏گرفتند و در واقع نماز را از حالت والصلاة الوسطى ⁽⁴¹⁷⁾ خارج مى‏كردند.

قرائت قرآن در نماز، آن قدر رواج يافته بود كه گاهى صداها در نماز شدت مى‏گرفت و آن حضرت توصيه مى‏كرد كه آهسته‏تر بخوانند:

عن البياضى: أن رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم) خرج على الناس و هم يصلون و قد علت أصواتهم بالقراءة فقال: ان المصلى يناجى ربه فلينظر بما يناجيه به، ولا يجهر بعضكم على بعض بالقرآن‏⁽⁴¹⁸⁾.

برخى در ركوع نماز به قرائت قرآن مى‏پرداختند و ركوع خود را طولانى به جا مى‏آوردند؛ رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) از اين كار نيز نهى فرمود؛ حضرت امام على (عليه السلام) مى‏فرمايد:

ان رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم) نهى عن قراءة القرآن فى الركوع‏⁽⁴¹⁹⁾.

در غزوه ذات الرقاع، عباد بن بشر و عمار بن ياسر، داوطلب پاسدارى از پيامبر و سربازان مسلمين در شب شدند. نيمه‏هاى شب، هنگامى كه مسلمانان مشغول قرائت قرآن در نماز شب بودند، يكى از مشركان، خود را به نزديكى مسلمانان رساند و تيرهايى به سوى عباد كه مشغول نماز بود، پرتاب كرد. او عمار را از خواب بيدار كرد و عمار او را زخمى يافت و از او پرسيد: چرا با پرتاب اولين تير مرا بيدار نكردى؟ عباد گفت: در نماز مشغول قرائت سوره كهف بودم؛ ناپسند داشتم آن را قطع كنم، قبل از اين كه به پايان برسانم، ولى وقتى ديدم تيرها پى در پى مى‏آيد، به ركوع رفتم و نماز را تمام كردم و به خدا سوگند! اگر ترس اين نبود كه در انجام دستور رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) كوتاهى كرده باشم و دشمن دستبردى بزند، به هيچ قيمتى حاضر نبودم نماز را قطع كنم؛ گرچه نفسم قطع شود و جان بر سر اين كار بگذارم‏⁽⁴²⁰⁾.

هنگامى كه بيشتر سوره‏هاى قرآن نازل و ابلاغ شده و ترويج همگانى يافته بود، پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در نمازهاى واجب (يوميه، جمعه، عيدين) كه به صورت جماعت برپا مى‏شد و از خردسال تا كهنسال و مسلمان قديمى و تازه مسلمان در آن شركت مى‏كردند، نبابر اصل آسان‏گيرى، يكى از سوره‏هاى قصار و متوسط حزب مفصل را كه از حجم كمترى برخوردار بودند، قرائت مى‏كرد.

عبدالله بن شفيق از عايشه پرسيد: آيا رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) در هر ركعت يك سوره كامل قرائت مى‏كرد؟ عايشه در پاسخ به او گفت: المفصل؛ يعنى پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) يكى از سوره‏هاى حزب مفصل را كامل قرائت مى‏كرد⁽⁴²¹⁾. ابو سعيد خدرى مى‏گويد:

معمولا رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) در نماز صبح از سوره‏هاى آغازين حزب مفصل قرائت مى‏كردند، ولى يك روز از سوره‏هاى قصار مفصل را خواندند: علت را جويا شدند؛ فرمودند: صداى گريه كودكى را شنيدم، خواستم مادرش زودتر از نماز فارغ شود و به او رسيدگى كند⁽⁴²²⁾.

بر همين اساس، پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) به معاذ بن جبل كه در نماز جماعت سوره‏اى از سور طوال را خوانده و نماز را طولانى كرده بود، گفتند:

معاذ! آيا شكنجه‏گر شده‏اى؟! مردم را در نماز، اسير خود نكن! از اين پس در نمازهاى جماعت، سوره‏هايى مانند: والليل اذا يغشى و اذا السماء انفطرت را بخوان. پشت سر تو افراد كهنسال و ضعيف و كسانى كه گرفتارند و به زمان نياز دارند، نماز مى‏خوانند. بايد وقت و حال همه آن‏ها را رعايت كنى‏⁽⁴²³⁾.

علاوه بر اين نكته، با چنين شيوه‏اى، عملا مسلمانان را به جايگاه مهم يادگيرى و قرائت مكرر سوره‏هاى حزب مفصل، قبل از ديگر سوره‏ها و پايه بودن اين حزب در تبيين و شناخت اصولى قرآن و دست يابى به مبانى فرهنگ آن آگاهى مى‏دادند تا حتى از فرصت نماز نيز براى تعليم سوره‏هاى حزب مفصل به تازه مسلمانان و تكرار آن‏ها براى تثبيتشان بهره لازم را ببرند.

جابر بن سمره مى‏گويد: پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) معمولا در نماز ظهر و عصر سوره‏هاى والسماء ذات البروج و والسماء و الطارق و مانند اين دو را مى‏خواند. همو گفته است: پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در نماز ظهر سوره‏هايى مانند والليل اذا يغشى و والعصر را قرائت مى‏كرد ⁽⁴²⁴⁾ و در نمازهاى نافله صبح، هنگام طلوع فجر اول، واقعه و سوره‏هايى مانند آن را قرائت مى‏كرد⁽⁴²⁵⁾.

عبدالله بن بريده از پدرش نقل مى‏كند كه رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) معمولا در نماز عشاء سوره والشمس و ضحاها و مانند آن را قرات مى‏كرد ⁽⁴²⁶⁾.

ابن عباس و ابوهريره مى‏گويند: در نافله صبح روز جمعه، پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) سوره‏هاى الم * تنزيل و هل أتى على الانسان حين من الدهر را مى‏خواند⁽⁴²⁷⁾.

ام الفضل مى‏گويد: آخرين سوره‏اى را كه من از زبان رسول‏خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) شنيدم، سوره والمرسلات عرفا بود كه آن را در نماز مغرب قرائت كرد⁽⁴²⁸⁾.

پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در نمازهاى جمعه و عيدين معمولا سوره‏هاى سبح اسم ربك الأعلى و هل أتاك حديث الغاشية⁽⁴²⁹⁾ يا جمعه و منافقون‏⁽⁴³⁰⁾ يا ق والقرآن المجيد و اقتربت الساعة و انشق القمر⁽⁴³¹⁾ و مانند آن را قرائت مى‏فرمود.

عمرو بن شعيب نيز از پدرش و او از جدش روايت مى‏كند كه گفت: پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) به تناوب هر يك از سوره‏هاى حزب مفصل را در نمازهاى جماعت قرائت مى‏كرد⁽⁴³²⁾.

بنابراين منظور از عبارات نحوها و نحوهما يا شبههما يا ذواتها كه در روايات فوق ذكر شده است، سوره‏هاى حزب مفصل است كه پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) معمولا آن‏ها را در نمازهاى جماعت قرائت مى‏كرد.

ابن مسعود مى‏گويد: پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) در هر ركعت از نمازها(ى نافله) يك زوج از آن‏ها (سور حزب مفصل) را مانند مدثر و مزمل يا عم يتساءلون و والمرسلات يا طور و ذاريات يا هل أتى على الانسان و لا أقسم بيوم القيامة را با هم مى‏خواند. ابن مسعود اين سوره‏ها را نظائر يا قرائن مى‏نامد⁽⁴³³⁾.

ابوقتاده، حارث بن ربعى انصارى نيز مى‏گويد: گاهى رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) در نماز ظهر و عصر، بعد از سوره فاتحة الكتاب دو سوره را با هم مى‏خواند⁽⁴³⁴⁾. نيز روايت شده است كه در نمازهاى نافله، گاهى سه سوره مانند قل يا أيها الكافرون و تبت و قل هو الله أحد يا ألهاكم التكاثر و انا أنزلناه و اذا زلزلت را در يك ركعت مى‏خواند⁽⁴³⁵⁾.

عمر بن خطاب به ابوموسى اشعرى نوشت: اقرأ فى المغرب بقصار المفصل، و فى العشاء بوسط المفصل، و فى الفجر بطوال المفصل ⁽⁴³⁶⁾؛ در نماز مغرب، سوره‏هاى كوتاه حزب مفصل، در عشاء سوره‏هاى متوسط و در صبح سوره‏هاى طولانى آن را بخوان.

امام صادق (عليه السلام) نيز مى‏فرمايند: پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) معمولا در نماز صبح سوره‏هاى عم يتساءلون و لا أقسم بيوم القيامة و مانند آن دو را مى‏خواند و در نماز ظهر و عشاء آخر سوره‏هايى مانند سبح اسم ربك الأعلى و والشمس و ضحاها و در عصر و مغرب، سوره‏هايى مانند قل هو الله أحد و اذا زلزلت را مى‏خواند⁽⁴³⁷⁾.

بنابر روايتى ديگر مى‏فرمايند: ايرادى وارد نيست كه انسان در نماز صبح، سوره‏هاى طوال حزب مفصل، در نماز ظهر، عشاء آخر اوساط حزب مفصل و در نماز عصر و مغرب سور قصار آن را قرائت كند⁽⁴³⁸⁾.

چون نمازهاى واجب به صورت جماعت برپا مى‏شد و قرائت آن در نمازهاى جماعت، حكم آموزش عمومى، يادآورى، ترويج، تثبيت و تصحيح قرائت قرآن را دارا بود، پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) به مسلمانان تعلميم دادند كه كسانى كه امامت جماعت را بر عهده بگيرند كه از همه، قرآن‏خوان‏تر و قرآن‏دان‏ترند؛ يعنى كسانى كه سوره‏هاى بيشترى را به طور متقن و مستحكم فرا گرفته‏اند و بر قلب و زبانشان تثبيت شده است: يتقدم القوم أقرأهم للقرآن‏⁽⁴³⁹⁾، يومكم أقرأكم‏⁽⁴⁴⁰⁾، يوم القوم أقرأهم لكتاب الله‏⁽⁴⁴¹⁾، أكثركم جمعا للقرآن أو أخذا (للقرآن)⁽⁴⁴²⁾؛ يوم القوم أكثرهم قرآنا⁽⁴⁴³⁾.

ب. آموزش به ديگران‏

هنگامى كه كسى در حال تعليم آموخته‏هاى خود به ديگران است، ضريب دقت و توجه او به مطالب چنان افزايش مى‏يابد كه تنها موجب حفظ دقيق آموخته‏هايش مى‏شود، بلكه در حين تعليم، به نقاط ضعف و قوت آنها پى مى‏برد و با اصلاح آن، بر دانايى خويش مى‏افزايد⁽⁴⁴⁴⁾.

به طور كلى، روايات نبوى: بلغوا عنى ولو آية⁽⁴⁴⁵⁾، ليبلغ الشاهد الغائب ⁽⁴⁴⁶⁾، خيركم (أفضلكم، أبراركم) من تعلم القرآن و علمه‏⁽⁴⁴⁷⁾، خيركم من قرأ القرآن و اقرأه‏⁽⁴⁴⁸⁾، تعلموا القرآن و علموه الناس ⁽⁴⁴⁹⁾، تعلموا القرآن و اقرأوه‏⁽⁴⁵⁰⁾، علموا أولادكم القرآن فانه أول ما ينبغى أن يتعلم من علم الله هو ⁽⁴⁵¹⁾، حق الولد على والده... أن يستحسن اسمه، و يعلمه كتاب الله‏⁽⁴⁵²⁾، عليكم بتعليم القرآن و كثرة تلاوته‏⁽⁴⁵³⁾، علموا نساءكم‏⁽⁴⁵⁴⁾، معلم القرآن و متعلمه يستغفر له كل شى‏ء ⁽⁴⁵⁵⁾ همگى براى بالا بردن انگيزه و مشاركت فعالانه قرآن‏آموزان در امر تعليم و تعلم قرآن و ترويج و تثبيت آن است؛ يعنى بيشترين كوشش پيامبراكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) بر اين اصل استوار بود كه به روش‏هاى مختلف و در موقعيت‏هاى گوناگون، يكايك قرآن‏آموزان را در صحنه و فعاليت‏هاى آموزشى و يادگيرى قرآن و كاربرد آن مشاركت دهند تا قرآن‏آموزان بتوانند به طور فعال و خلاق، نقش اصلى را به عنوان فراگيران و عاملان قرآن بر عهده گيرند. همين امر موجب استحكام و تثبيت يادگيرى آنان مى‏شد و آنان را به ادامه يادگيرى و استقامت در راه آن ترغيب و تشويق مى‏كرد.

در واقع با اين روش، قرآن‏آموز با يادگيرى، تفكر و مطابقت، بخشى از نقش معلم را به عهده مى‏گرفت و به اين ترتيب، محدوديت‏هاى زمانى و مكانى برداشته مى‏شد و فرد، خود را همواره در كلاس درس و مشغول به كارگيرى آن مى‏ديد.