فصل دوم:حديث سبعة احرف و بررسى آن

مبحث اوّل: حديث سبعة احرف در جوامع حديثى اهل سنت

نزد علماى اهل سنت، كلماتى با تعبير سبعة احرف امّا از پيامبر(ص) روايت شده است كه گرچه در ساختار الفاظ با يكديگر متفاوتند، امّا از جهت محتوا ظاهراً متحد و متفقند كه قرآن داراى هفت حرف است. علماى اهل سنت مدّعى تواتر حديث يادشده درجوامع حديثى خود شده‏اند. زيرا معتقدند كه 21 صحابى از پيامبر(ص)روايت‏نموده‏اند كه قرآن بر هفت حرف نازل شده است.(1) رواياتى كه در مورد سبعة احرف از جوامع حديثى اهل سنت نقل شده است، در نخستين نظر، به دو دسته قابل تقسيم است:

الف) برخى سخن پيامبر(ص) را نقل مى‏كند كه آنها، روايات نبوى ناميده مى‏شود. عمده احاديث در مورد نزول قرآن بر سبعة احرف را اين‏گونه روايات تشكيل مى‏دهند.

ب) برخى سخن صحابى را نقل مى‏كنند كه در اصطلاح <اثر» ناميده مى‏شوند.

آمار دسته اول، يعنى روايات نبوى بدين قرار است:

1. صحيح بخارى شش مورد.

2. صحيح مسلم چهار مورد.

3. سنن ترمذى دو مورد.

4. سنن نسائى شش مورد.

5. سنن ابى‏داود سه مورد.

6. مسند احمد 35 مورد.

7. موطأ يك مورد.

با تفحص و جست‏وجويى كه در جوامع حديثى اهل سنت، انجام شد، در سنن دارمى و ابن ماجه چنين روايتى يافت نشد. مجموع روايات مذكور، 57 مورد مى‏باشد كه برخى از آنها تكرارى و در تمام كتب اهل سنت نقل شده است. گاه نيز در ابتدا، يك‏روايت بوده كه در يك كتاب، چندين مرتبه با راويان متعدد نقل شده است.

نخستين و معتبرترين كتابى كه در آن همه احاديث مذكور در كنار هم جمع‏آورى شده است، تفسير طبرى، جامع البيان عن تأويل آى القرآن، است. او در مقدمه تفسير خود، تحت عنوان <القول فى اللغة الّتى نزل بها القرآن من لغات العرب» به بيان حديث سبعة احرف مى‏پردازد كه 64 مورد روايت، با اسناد متفاوت نقل مى‏نمايد، كه 38 مورد آن روايت نبوى و بقيه از صحابه است. روايات نبوى نيز خود به دو دسته قابل تقسيم‏است:

الف) رواياتى كه با تعبير <نزول قرآن» بر هفت حرف است.

ب) رواياتى كه با تعبير <قرائت قرآن» بر هفت حرف است.

شمار روايات نبوى كه با تعبير <نزول قرآن بر هفت حرف» هست، به شرح زير مى‏باشد:

1. صحيح بخارى چهار مورد؛ شماره‏هاى 2241 و 4608 و 4653 و 6995.

2. صحيح مسلم يك مورد؛ شماره 1354.

3. سنن ترمذى دو مورد؛ شماره‏هاى 2943 و 2944.

4. سنن نسائى چهار مورد؛ شماره‏هاى 927 و 928 و 929 و 931.

5. سنن ابى‏داود يك مورد؛ شماره 1261.

6. موطأ يك مورد؛ شماره 423.

7. مسند احمد هفده مورد؛ شماره‏هاى 153 و 266 و 280 و 4031 و 7648 و 8040 و 9301 و 17152 و 17154 و 19319 و 20178 و 20223 و 22237 و 22308 و 22350 و 26172 و 26340.

8. تفسير طبرى پانزده مورد؛ شماره‏هاى 7 و 8 و 9 و 10 و 11 و 15 و 17 و 20 و 24 و 28 و 41 و 42 و 45 و 67 و 68.

مهم‏ترين و گوياترين روايات نبوى در مورد سبعة احرف با تعبير <نزول قرآن» بر هفت حرف به شرح ذيل است:

1. حدثنا سعيد بن عفير، قال: حدثنى الليث، قال: حدثنى عقيل عن ابن‏شهاب، قال: حدثنى عروة بن الزبير، إن المسور بن مخرمة و عبدالرحمن بن عبدالقارى حدثاه إنهما سمعا عمربن الخطاب يقول: سمعت هشام بن حكيم يقرأ سورة الفرقان فى حياة رسول‏اللَّه(ص) فاستمعت لقراءته فإذا هو يقرأ على حروف كثيرة لم يقرئنيها رسول‏اللَّه(ص) فكدت أساوره فى الصلاة فتصبرت حتى سلم، فلبّبته بردائه فقلت: من قرأك هذه السورة التى سمعتك تقرأ؟ قال: أقرأئنيها رسول‏اللَّه(ص) فقلت: كذبت؛ فان رسول‏اللَّه(ص) قد أقرأنيها على غير ما قرأت، فانطلقت به أقوده إلى رسول‏اللَّه(ص) فقلت : إنى سمعتُ هذا يقرأ بسورة الفرقان على حروفٍ لم‏تقرئنيها. فقال رسول‏اللَّه(ص): أرسله. اقرء يا هشام، فقرأ عليه القراءة التى سمعته يقرأ. فقال رسول‏اللَّه(ص): كذلك أنزلت ثم قال: إقرأ يا عمر فقرأت القراءة التّى أقرانى فقال رسول‏اللَّه(ص): كذلك أنزلت. إن هذا القرآن أنزل على سبعة أحرف. فاقرؤوا ما تيسر منه؛

سعيد بن عفير، روايت كرده است: ليث از عقيل از ابن‏شهاب كه وى نيز از عروة بن زبير نقل مى‏نمايد كه مسور بن مخرمه و عبدالرحمن بن عبدالقارى وى را گفته‏اند كه آن دو شنيدند كه عمربن خطاب مى‏گويد: هشام بن حكيم سوره فرقان را در زمان حيات رسول‏خدا در نماز قرائت مى‏كرد. به قرائت وى گوش دادم متوجه شدم كه سوره فرقان را با وجوه متعددى قرائت مى‏نمايد كه با وجهى كه رسول‏خدا(ص) به من تعليم داده بود، تفاوت دارد. نزديك بود كه در حال نماز با وى درآويزم. ولى منتظر شدم تا نمازش را به پايان رساند؛ عبايش را بر او پيچيدم و او را در هم فشردم و گفتم: چه كسى قرائت اين سوره را به تو ياد داده است؟ گفت: رسول‏خدا(ص). گفتم: دروغ مى‏گويى. به خدا سوگند رسول‏خدا(ص) همين سوره‏اى كه تو مى‏خوانى، طور ديگرى به من آموخته است.

او را به نزد رسول‏خدا(ص) بردم و گفتم: يا رسول‏اللَّه(ص) من شنيدم كه اين مرد سوره فرقان را با وجوه متعددى مى‏خواند كه با ترتيبى كه شما به من تعليم فرموده‏اى تفاوت دارد. رسول‏خدا(ص) فرمود: عمر رهايش كن تا بخواند. هشام همان قرائتى را كه از او شنيده بودم، دوباره خواند. آن‏گاه رسول‏خدا(ص) فرمود: هكذا أنزلت؛ سوره همين‏طور كه هشام مى‏خواند از جانب خداوند نازل شده است. سپس فرمود: عمر، تو بخوان. و من همان‏طور كه آن حضرت به من ياد داده بود، خواندم. باز هم رسول‏خدا(ص)فرمود: هكذا أنزلت؛ سوره همين‏طور كه تو خواندى نازل شده است. آن‏گاه رسول‏خدا(ص)فرمود: إن هذا القرآن أنزل على سبعة احرف؛ يعنى قرآن بر هفت حرف نازل شده به هر يك از آنها كه برايتان ميسر است، قرآن را قرائت نماييد.(2)

2. حدثنا خلاد بن أسلم، قال: حدثنا أنس بن عياض، عن أبى حازم، عن أبي‏سلمة، قال: لا أعلمه الّا عن أبي‏هريرة: أن رسول‏اللَّه(ص) قال: أنزل القرآن على سبعة أحرف، فالمراء فى القرآن كفر، ثلاث مرّات؛(3)

ابى‏هريره: پيامبر(ص) فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است و سه مرتبه فرمودند: مراء در قرآن موجب كفر است.

3. حدثنى عبيد بن أسباط بن محمد، قال: حدثنا أبي، عن محمد بن عمرو، عن أبى سلمة، عن أبي‏هريرة، قال: قال رسول(ص): أنزل القرآن على سبعة أحرف. عليمٌ حكيمٌ، غفور رحيم؛(4)

ابى‏هريرة: پيامبر(ص) فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است. عليم است و حكيم، غفور است و رحيم.

4. عن ابيّ بن كعب، أن رسول‏اللَّه(ص) لقى جبريل فقال له: إنى بعثت الى أمة أميين، منهم العجوز و الشيخ الكبير و الغلام و الجارية و الرجل الذى لم‏يقرأ كتاباً قط، قال: يا محمد، إنّ القرآن أنزل على سبعة احرف؛(5)

ابىّ‏بن‏كعب: پيامبر(ص) جبرئيل را ملاقات كرد و براى وى گفت: من براى امّتى مبعوث شده‏ام كه امّى هستند. در ميان آنان ناتوان و پير و غلام و كنيز هست و كسانى كه قادر به خواندن نيستند. جبرئيل گفت: يا محمد، قرآن بر هفت حرف نازل شده است.

5. حدثنا محمد بن مرزوق، قال: حدثنا أبو الوليد، قال: حدثنا حماد بن سلمة، عن حميد، عن أنس بن مالك، عن عبادة الصامت، عن أبىّ بن‏كعب، قال: قال رسول‏اللَّه(ص) أنزل القرآن على سبعة أحرف؛(6)

أبىّ بن كعب: پيامبر(ص) فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است.

6. حدثنا عمروبن عثمان العثماني، قال: حدثنا ابن‏أبي‏أويس، قال: حدثنا أخي، عن سليمان بن بلال، عن محمد بن عجلان، عن المقبري، عن أبي‏هريرة: إنّ رسول‏اللَّه(ص) قال: إن هذا القرآن أنزل على سبعة أحرف فاقرأوا و لاحرج ولكن لاتختموا ذكر رحمة بعذاب و لا ذكر عذاب برحمة؛(7)

ابى‏هريرة: پيامبر(ص) فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است آن را بخوانيد و در آن قراآت، بر شما گناهى نيست؛ لكن آيه رحمت را با عذاب و عذاب را با رحمت، دگرگون نسازيد.

7. حدثنا الربيع، قال: حدثنا أسد، قال: حدثنا ابو الربيع السمان، قال: حدثنى عبيداللَّه بن أبى يزيد، عن أبيه، عن أم أيّوب أنها سمعت النبي(ص) يقول: نزل القرآن على سبعة أحرف فما قرأت أصبت؛(8)

امّ ايوب: پيامبر(ص) فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است، هر كدام را كه بخوانيد، به صواب رفته‏ايد.

8. حدثنا يونس، قال: أخبرنا سفيان عن عمربن دينار قال: قال النبى(ص): أنزل القرآن على سبعة أحرف كلّها شاف كاف؛(9)

عمربن دينار: پيامبر(ص) فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است كه همه آنها شافى و كافى است.

شمار روايات نبوى با تعبير قرائت بر هفت حرف - مانند: فليقرؤا القرآن على سبعة أحرف -و فأمرنى اَن أقرأه على سبعة احرف - به شرح زير است:

1. صحيح بخارى دو مورد؛ شماره‏هاى 2980 و 4607.

2. صحيح مسلم سه مورد؛ شماره‏هاى 1355 و 1356 و 1357.

3. سنن نسائى دو مورد؛ شماره‏هاى 930 و 932.

4. سنن ابى‏داود دو مورد؛ شماره‏هاى 1262 و 1263.

5. مسند احمد حنبل هيجده مورد؛ شماره‏هاى 2255 و 2582 و 2713 و16884 و 19529 و 19609 و 20179 و 20210 و 20222 و 20224 و 20234 و 20235 و 20238 و 20239 و 20240 و 20242 و 20259 و 22186.

6. تفسير طبرى 23 مورد؛ شماره‏هاى 19 و 21 و 22 و 25 و 16 و 27 و 29 و 30 و 31 و 32 و 33 و 34 و 35 و 36و 37 و 38و 39و 40و 43و 46و 47و 55 و 69.

مهم‏ترين و گوياترين روايات نبوى در مورد سبعة احرف با تعبير <قرائت بر هفت حرف» به شرح زير است:

1. حدثنا إسماعيل، قال: حدثنى سليمان، عن يونس، عن أبى شهاب، عن عبيداللَّه بن عبداللَّه بن عتبة بن مسعود، عن ابن عباس عنهما أن رسول‏اللَّه(ص)قال: أقرأنى جبريل على حرف فلم أزل استزيده حتى أنتهى إلى سبعة أحرف؛(10)

عبيداللَّه و ابن عباس: پيامبر(ص) فرمود: جبرئيل بر من بر يك حرف اقرا نمود. همواره من خواستار افزايش شدم تا به هفت حرف منتهى شد.

2. حدثنا سعيدبن عفير قال حدثنّى الليث قال حدثنى عقيل عن ابن‏شهاب قال حدثنى عبيداللَّه بن عبداللَّه، أنّ عبداللَّه‏بن عباس حدثه أن رسول‏اللَّه(ص)قال أقرأنى جبريل على حرف فراجعته فلم أزل أستزيده و يزيدنى حتّى أنتهى الى سبعة احرف؛(11)

عبداللَّه بن عباس: پيامبر(ص) فرمود: جبرئيل مرا بر يك حرف اقرا نمود. براو مراجعه نمودم و همواره طالب افزايش آن بودم و او نيز مى‏افزود تا به هفت حرف منتهى شد.

3. حدثنا أبوبكر أبي‏شيبة، حدثنا غندر، عن شعبة و حدثنا ابن المثنى و ابن‏بشار، قال ابن المثنى: حدثنا محمد بن جعفر، حدثنا شعبة عن الحكم، عن مجاهد، عن أبن أبى ليلي، عن أبيّ كعب: أنّ النبي(ص) كان عند أضاءة(12) بنى‏غفّار، قال: فأتاه جبريل(ع) فقال: إن اللَّه يأمرك أن تقرأ أمتك القرآن على حرف. فقال: أسال اللَّه معافاته و مغفرته، و أن اُمتى لا تطيق ذلك، ثم اتاه الثانية، فقال: إن اللَّه يأمرك أن تقرأ أمتك القرآن على حرفين فقال: أسأل اللَّه معافاته و مغفرته، و أن امّتى لا تطيق ذلك. ثم جاءه الثالثة فقال: إنّ اللَّه يأمرك أن تقرأ أمتك على ثلاثة أحرف، فقال: أسأل اللَّه معافاته و مغفرته، و ان امّتى لا تطيق ذلك. ثم جاءه الرابعة فقال: إن اللَّه يأمرك أن تقرأ أمتك القرآن على سبعة أحرف، فأيّما حرف قرؤوا عليه فقد أصابوا؛(13)

ابىّ‏بن‏كعب مى‏گويد: پيامبر(ص) در كنار چشمه آب بنى غفار بود كه جبرئيل(ع) بر او نازل شد و گفت: خدا امر مى‏كند كه قرآن را بر امتت بر يك حرف بخوانى. پيامبر(ص) فرمود: خداوندا، طلب عفو و مغفرت براى امتم خواهانم، زيرا آنها طاقت يك حرف را ندارند. جبرئيل(ع) براى مرتبه دوم نازل شد و گفت: خدا امر مى‏كند كه قرآن را بر امتت بر دو حرف بخوانى. پيامبر(ص) مجدداً درخواست عفو و مغفرت نمود و جبرئيل براى مرتبه سوم نازل شد و گفت: خدا امر مى‏كند كه قرآن را بر امتّت بر سه حرف بخوانى. پيامبر(ص) مجدداً درخواست عفو و مغفرت نمود جبرئيل براى مرتبه چهارم نازل شد و گفت: خدا امر مى‏كند كه قرآن را بر امتّت بر هفت حرف بخوانى. هر كدام از آن حروف را كه قرائت نموديد، قرآن خوانده‏ايد.

4. عن أبىّ بن كعب، قال: قال رسول‏اللَّه(ص): يا اُبيّ انّى أقرأت القرآن على حرف و حرفين و ثلاث، حتى بلغت سبعة أحرف. ثم قال: ليس منها إلّا شاف كاف، ان قلت: سميعاً، عليماً عزيراً، حكيماً ما لم يختم آية عذاب برحمة او آية رحمة بعذاب؛(14)

اُبىّ بن كعب: پيامبر(ص) فرمود: اى اُبىّ، قرآن بر من بر يك حرف و دو حرف و سه حرف، قرائت شد تا آن كه به هفت حرف رسيد. سپس پيامبر(ص)فرمود: تمام آن هفت حرف كافى و شافى است؛ گرچه سميعاً به‏جاى عليماً وعزيزاً به‏جاى حكيماً، گفتى. مادام كه آيه عذاب به آيه رحمت و آيه رحمت به آيه عذاب مبدل نشود.

5. عن ابىّ‏بن‏كعب: قال النبى(ص): ارسل اليّ انّ القرآن على حرف فرددت إليه أنْ هوّن على أمتى فردّ إليّ الثانية أقرأه على حرفين، فرددت إليه أن هوّن على اُمّتى فردّ إليّ الثالثة أقرأه على سبعة أحرف؛(15)

ابيّ‏بن‏كعب: پيامبر(ص) فرمود: جبرئيل، قرآن را بر من بر يك حرف فرستاد. بر او مراجعه نمودم كه بر امت من آسان بگيرد. او بر من بازگشت و قرآن را بر دو حرف قرائت نمود. بر او مراجعه نمودم كه بر امت من آسان بگيرد او بر من بازگشت و قرآن را بر من بر هفت‏گونه قرائت نمود.

روايت متواتر، روايتى است كه در تمامى طبقات آن، ناقلان به تعدادى باشند كه توافق آنها بر كذب به طور عادى محال باشد و موجب علم گردد.(16)

علماى اهل سنت، مدعى تواتر روايت مذكور هستند و معتقدند كه در طبقه صحابه، بيش از 21 صحابى، آن را نقل نموده‏اند و در طبقات بعدى هم از چنين تواترى برخوردار است. براى بررسى ادعاى تواتر روايت مذكور، نخست اقسام روايت متواتر، بيان مى‏شود:

الف) تواتر لفظى: تمام راويان، حديثى را در تمامى طبقات، با الفاظ واحدى به طور متواتر نقل نمايند.

ب) تواتر معنوى: تمام راويان، محتوا و معناى واحدى را با الفاظ متفاوت نقل‏نمايند.

به‏حتم، روايت نبوى <سبعة احرف» تواتر لفظى ندارد. زيرا همان طور كه گذشت، برخى با <تعبير نزول بر هفت حرف» و تعدادى با تعبير <اجازه قرائت بر هفت حرف» است و هر كدام نيز با تعابير متفاوت مى‏باشند.

اما تواتر معنوى و اجمالى نيز -كه حتماً مورد ادعاى اهل سنت هم، اين چنين تواترى مى‏باشد- در مورد روايت نزول قرآن بر احرف سبعه، قابل اثبات نيست؛ چه در طبقه صحابه و چه در طبقات بعدى. نخستين مدعى تواتر ابو عبيد قاسم بن سلّام است كه ديگران در پى او و به نقل از او، چنين ادعايى را ذكر كرده‏اند.

ابن جزرى: ابو عبيدقاسم بن سلام، پيشواى بزرگ مى‏گويد: اين حديث (احرف سبعه) از پيامبر(ص) متواتر نقل شده است. من هم مى‏گويم كه طرق اين حديث را در رساله مجزايى كه جمع كرده مورد بررسى قرار دادم و آن‏را از افراد ذيل (صحابى پيامبر(ص)) روايت نمودم: عمربن خطاب، هشام‏بن حكيم بن حزام، عبدالرحمن بن عوف و ابيّ بن كعب، عبداللَّه بن مسعود، معاذ بن جبل، ابى‏هريره و عبداللَّه بن عباس، ابى‏سعيد خدرى، حذيفة بن يمان، ابى‏بكرة، عمرو بن عاص، زيد بن أرقم، انس بن مالك، سمرة بن جندب، عمر بن ابى‏سلمة، ابى‏جهم، ابى‏طلحه انصارى و اُمّ‏ايوب انصارى.(17)

شهاب الدين عبدالرحمن نيز پس از ذكر روايات احرف سبعه مى‏گويد:

ابو عبيد گفته است: اين احاديث متواترند، مگر حديثى كه سمرة بن جندب از پيامبر(ص) روايت كرده است، كه حضرت فرموده‏اند: قرآن بر سه حرف نازل شده است.(18)

دكتر حسن ضياء الدين عترهم مى‏گويد:

استفاضه حديث احرف سبعه و تعدد اسانيد و انتشار شهرت و كثرت روات آن به حدى كه توافق آنها بر كذب محال است، موجب حكم نمودن بر تواتر آن است و ابو عبيد قاسم بن سلّام هم بر آن تصريح نموده است. مانيز همان مطلب را تأييد و قطع به تواتر آن داريم... زيرا از حدود بيست‏وچند صحابى روايت شده است و بعد از صحابه هم در طبقات‏بعدى راويان در حدّ زيادى هستند كه از توافق آنها بر كذب، ايمن‏هستيم. و بخارى و مسلم از جمع زيادى از آنها روايت نموده‏اند. همان طور كه ترمذى و نسائى و ابو داود و حاكم و طبرانى و طبرى چنين روايت نموده‏اند. لذا بر اين باوريم كه حديث <أنزل القرآن على سبعة أحرف»، حديثى متواتر و قطعى الثبوت است. اگر گفته شود كه ما به‏تواتر حديث سبعة احرف، اطمينان نداريم و لذا صدور آن قطعى نيست، خواهيم گفت كه در اين صورت، تواتر قراآت كه بر اساس احرف سبعه است خود اقوا دليل است بر قطع به صحت حديث سبعة احرف و تواتر آن. واللَّه اعلم.(19)

آن‏چه در كتب اهل سنت بر آن ادعا شده، تواتر روايت سبعة احرف است؛ لكن با مطالعه و بررسى مجدّد متن و محتواى روايات سبعة احرف، مى‏توان در تواتر آنها ترديد نمود. زيرا تواتر لفظى آن، كه اثباتش ممكن نيست و تواتر معنوى هم بر نزول قرآن، قابل قبول نيست. سخن دكتر عتر نيز كه مى‏گفت در صورت ترديد در تواتر حديث سبعة احرف، مى‏بايد آن را به جهت تواتر قراآت، متواتر دانست، غير قابل قبول است. زيرا تواتر قراآت نيز ثابت نشده و سلسله سند راويان در رتبه خود قرّا، آن را به خبر واحد تبديل نموده است. از سويى براى توجيه تواتر قراآت، بر سبعة احرف تمسك شده است. پس چگونه ممكن است كه كسى براى تواتر سبعة احرف به تواتر قراآت، استناد نمايد؟ زرقانى مى‏گويد:

اين مقدار از روايات كه سبب مصونيت از توافق بركذب است، موجب‏شده ابو عبيد بن سلام، قائل به تواتر آن حديث (سبعة احرف) شود ليكن بايد توجه داشت كه شرط فراوانى نقل كنندگان در سلسله سند -كه سبب مصونيت از توافق بر كذب است- بايد در تمامى طبقات راويان وجود داشته باشد. چنين شرطى اگر در طبقه صحابه باشد، ليكن در طبقات بعدى، نيست.(20)

از سخن زرقانى روشن مى‏شود كه همه علماى اهل سنت اعتقاد به تواتر حديث سبعة احرف ندارند؛ زيرا وى تواتر تمام طبقات راويان حديث سبعة احرف پس از صحابه را قبول ندارد. لذا تواتر معنوى روايت نزول قرآن بر هفت حرف نيز به دلايل ذيل قابل اثبات نيست:

1. عدم اثبات تواتر در تمامى طبقات

راويان در تمامى طبقات روايت سبعة احرف، به حدى نيستند كه امكان توافق آنها بر كذب محال باشد. لذا زرقانى، تواتر در طبقه بعد از صحابه را نپذيرفت.(21) حتى در طبقه صحابه هم تواتر قابل اثبات نيست، چنان كه دكتر عتر به آن اشاره داشت.(22)

2. اختلاف در مضامين روايت مذكور

روايت مذكور حتى در طبقه صحابه كه نخستين طبقه هستند، با تعابير و مضامين متفاوت ذكر شده. به عنوان مثال:

برخى روايات مى‏گويد: نزول قرآن بر هفت حرف است، مانند <إنَّ القرآنَ أُنزلَ على سبعةِ احرف» و تعبير برخى روايات امر پيامبر(ص) به‏قرائت قرآن بر هفت حرف است، مانند <و لِيقرؤُا القرآنَ على سبعةِ اَحرف» و در برخى، زيادى بر حرف واحد، به‏تدريج بوده؛ مانند: <أَقرأَنى جبريلُ على حرفٍ فراجَعتُه فَلم أَزلْ أَستزيدُه فَيزيدُنى حتى انتهى إلى سبعةِ احرف»(23) و در برخى، زيادى بر حرف واحد در يك دفعه بوده‏است، مانند:

لَقى رسولُ اللَّه(ص) جبريلَ عِند أحجارِ المراءِ فقال: إنّى بعثتُ إلى أمة أميين منهم الغلامُ و الخادمُ و منهم الشيخُ العاسى و العجوزُ. فقال جبريل: فليقرؤا القرآنَ على سبعةِ احرف»؛

پيامبر(ص) جبرئيل را نزد احجار مراء ملاقات كرد و فرمود: من مبعوث بر امتى امّى شده‏ام كه در ميان آنها، غلام، خادم، افراد مسن، كم حوصله ناتوان هست. سپس جبرئيل بيان داشت كه قرآن را بر هفت حرف بخوانيد.(24)

در برخى از روايات تدريجِ نزول قرآن بر هفت حرف، زيادى در دفعه سوم بود چنانچه پيامبر(ص) مى‏فرمايد:

يا أبيّ! أُرسلَ الىّ أن أقرء القرآنَ على حرفٍ. فَرَددتُ عليه أَنْ هوّن على اُمّتى. فردّ عليَّ فِى الثانيةِ أَنْ اقرء القرآنَ على حرفٍ. فرددتُ عليه أَنْ هوّن على اُمّتي، فردَّ عليَّ فى الثالثةِ أَنْ أقرء القرآنَ على سبعةِ أحرف؛(25)

اى اُبيّ، من مأمور شدم كه قرآن را بر يك حرف بخوانم. به جبرئيل مراجعه نمودم و خواستار شدم كه بر امت من آسان بگيرد. جبرئيل در مرتبه دوم بازگشت و گفت: قرآن را بر يك حرف بخوان. من به جبرئيل مراجعه نمودم و خواستم كه بر امت من آسان بگيرد. جبرئيل در مرتبه سوم بازگشت و گفت: قرآن را بر هفت حرف بخوان.

در برخى از روايات تدريجِ نزول قرآن بر هفت حرف، زيادى در دفعه چهارم بوده است. مانند:

عن أبيّ بن كعب: إنَّ النبيَّ كان عند أضاءة بنى غفار. قال: فأتاه جبريل، فقال: إنّ اللَّه يَأمُرُكَ أن تقرأ أمتك على حرف. قال: أسألُ اللَّهَ معافاتَه و مغفرتَه و أنّ امَّتى لا تطيق ذلكَ. قال: ثم أتاه الثانية... ثم جاءه الثالثة... ثم جاءه الرابعة. فقال: إن اللَّهَ يأمركَ أن تقرأ امتكَ القرآنَ على سبعةِ احرف؛(26)

ابى بن كعب مى‏گويد: پيامبر(ص) در كنار چشمه بنى غفار بود و گفت: جبرئيل بر او وارد شد و گفت: خدا دستور مى‏دهد كه قرآن را بر يك حرف بخواند. پيامبر(ص) فرمود: عفو وغفران را مى‏خواهم؛ امّت من طاقت آن را ندارد. پيامبر(ص) فرمود: جبرئيل دوباره نازل شد... سپس براى مرتبه چهارم نازل شد و گفت: خداوند به‏تو دستور مى‏دهد كه قرآن را بر هفت حرف بخوانى.

در برخى از روايات، زيادى بر يك حرف با وساطت ميكائيل بوده است، مانند

قال رسولُ اللَّهِ(ص) قالَ جبريلُ: اقرءِ القرآنَ على حرفٍ. فقال ميكائيل: استزده. فقال: على حرفين حتى بلغ ستة او سبعة احرف؛(27)

پيامبر(ص) فرمود: جبرئيل گفت: قرآن را بر يك حرف بخوان. ميكائيل گفت: آن را افزايش بده. سپس جبرئيل گفت: بر دو حرف تا به شش يا هفت حرف رسيد.

در برخى از روايات، جبرئيل خود واسطه بوده است، مانند:

عن النبى(ص): أَقرأَنى جبريل على حرف؛ فراجَعتُه. فلم أزل أَستزيدُه فيزيدُنى حتى انتهى إلى سبعةِ أحرف؛(28)

پيامبر(ص) فرمود: جبرئيل براى من بر يك حرف، قرائت نمود. به او مراجعه نمودم و همواره از او افزايش خواستم تا اين كه به هفت حرف منتهى شد.

اختلاف در مضامين روايات احرف سبعه، تا حدى است كه دانشمندان اهل سنت در معناى روايت دچار ابهام و تفاوت آراى فراوانى شده‏اند؛ تا آنجا كه ابن حبان بُستى 35 قول در معناى روايت ذكر كرده است و همه آنها را مستند به روايات سبعة احرف مى‏داند. بخشى از اختلاف اقوال در معناى روايات سبعة احرف به‏خاطر اختلاف تفاوت مضامين آنها در سبعة احرف است و الّا اگر روايت سبعة احرف از متن و معناى واحدى بر خوردار بود و به شكل متواتر نقل شده بود، اين همه اختلاف آرا در معناى آن حاصل نمى‏شد!

3. روايات نافى احرف سبعه

رواياتى مبتنى بر نزول قرآن بر سه حرف، چهار حرف، پنج حرف و حتى ده حرف، وجود دارد كه با روايت سبعة احرف و نزول قرآن بر هفت حرف، متضاد و معناى آن را نفى مى‏كند؛ در نتيجه تواتر روايت سبعة احرف را مخدوش مى‏سازد. زيرا در صورت تواتر <سبعة احرف» و قطعيت صدور آن از پيامبر(ص) امكان ندارد كه حضرت رسول‏اكرم(ص) در سخنى ديگر، نزول قرآن را بر سه حرف يا چهار حرف و ... بيان نمايد. روايات مذكور چنين است:

الف) عن سمرة بن جندب، عن النبي(ص) قال: اُنزل القرآنُ على ثلاثةِ احرفٍ فلا تختلِفوا فيه فإنّه مباركٌ كله، فاقرأوه كالذى أُقرِئْتموه؛(29)

سمرة بن جندب مى‏گويد: پيامبر(ص) فرمود: قرآن بر سه حرف نازل شده است؛ در آن اختلاف ننماييد. قرآن تمامش (سه حرف) مبارك است. آن را آن‏گونه بخوانيد كه بر شما قرائت شده است.

حديث مذكور از اعتبار خاصى نزد اهل سنت برخوردار است. حاكم مى‏گويد: اين حديث صحيح است و بخارى به روايت حسن از سمره استناد نموده و مسلم به احاديث حمادبن سلمه اعتماد كرده است.(30)

ب) إن رسول‏اللَّه(ص) قال: أنزل القرآن على أربعة احرف: حلال و حرام. لايعذر أحدٌ بالجهالة به و تفسيرٌ تفسّرهُ العرب و تفسيرٌ تفسّره العلماء و متشابه لا يعلمه إلّا اللَّه و من ادّعى علمه سوى اللَّه فهو كاذب؛(31)

پيامبر(ص) فرمود: قرآن بر چهار حرف نازل شده است: بيان حلال و حرام، كسى به خاطر جهل به آن، معذور شناخته نمى‏شود. و تفسيرى است كه عرب آن را مى‏داند و تفسيرى كه علما مى‏دانند و متشابهى است كه كسى غير از خداوند متعال نمى‏داند و هر كسى غير از خدا، ادعاى فهم آن بنمايد، دروغگو است.

ج) عن عبداللَّه بن مسعود: قال أنزل القرآنُ على خمسةِ أحرُفٍ: حلال و حرام و محكم و متشابه و أمثال؛(32)

عبداللَّه بن مسعود: پيامبر(ص) فرمود: قرآن بر پنج حرف نازل شده است: حلال، حرام، محكم، متشابه و امثال.

د) عن علي(ع) : أنها عشرةُ أحرف: بشيرٍ و نذيرٍ و ناسخٍ و منسوخٍ و عظةٍ و مثلٍ و محكمٍ و متشابهٍ و حلالٍ و حرامٍ؛(33)

على(ع): قرآن، ده حرف است: بشير، نذير، ناسخ، منسوخ، پند، مثل، محكمات، متشابهات، حلال و حرام.

ه') أتانى جبريل فقال: أقرء القرآن على حرف واحد؛(34)

جبرئيل بر من وارد شد و گفت، قرآن را بر يك حرف بخوان.

غير از روايات مذكور كه در مورد نزول قرآن بر يك حرف و سه حرف و چهار حرف و پنج حرف و ده حرف بود، از صحابه هم در تفسير طبرى موارد ديگرى نيز ذكر شده است؛ مانند:

و) حدثنا ابن حميد، قال: حدثنا جرير، عن مغيرة، قال: كان يزيد بن الوليد يقرأ القرآن على ثلاثةٍ أحرُف؛(35)

مغيره گفته است: يزيد بن وليد قرآن را بر سه حرف مى‏خوانده است.

ز) حدَّثنى محمد بن حميد الرازى قال: حدثنا حكام، عن عنسبة، عن ليث، عن مجاهد إنّه كان يقرأُ القرآنَ على خمسةِ أحرُفٍ؛

او (پيامبر(ص)) قرآن را برپنج حرف قرائت مى‏نمود.(36)

ح) حدثنا بن أحمد، قال: حدثنا حكام، عن عنسبة، عن سالم إنّ سعيد بن جبير كان يقرأ القرآن على حرفين؛(37)

سعيد بن جبير قرآن را بر دو حرف مى‏خواند.

برخى از روايات و اخبار مذكور از اعتبار كافى نزد اهل سنت برخوردارند، مانند حديث ثلاثة احرف كه با سبعة احرف به شدت ناسازگار است.

4. خبر واحد بودن سبعة احرف نزد شيعه

روايت سبعة احرف در منابع حديثى شيعه به ندرت نقل شده و آن هم در رتبه خبر واحد كه داراى ضعف سندى و دلالتى است. اگر اين روايت متواتر مى‏بود، چگونه است كه در منابع حديثى شيعه از تواتر و كثرت ناقلان آن خبرى نيست؟ قابل ذكر است كه روايت سبعة احرف در كتب اربعه شيعه، اصلاً موجود نيست؛ تنها در برخى از كتب حديثى شيعه، آن هم در ساختار وقالب يك خبر واحد ضعيف آمده است.

اگر روايت سبعة احرف، روايت متواترى است، چرا صحابى بزرگوار پيامبر، مانند حضرت على(ع) آن را از پيامبر(ص) روايت ننموده است. حضرت على كه بيشترين روايات مربوط به قرآن را حتى در كتب اهل سنت از پيامبر(ص) روايت نموده است، چرا نام او در سند روايت سبعة احرف، كنار ديگر صحابه نيست؟ چطور ديگر ائمه معصومين(ع) نزول قرآن بر هفت حرف را از پيامبر(ص) روايت نكرده‏اند؟ چگونه حتى ابابكر از پيامبر(ص) چنين سخنى را نقل ننموده است؟

علماى شيعه معتقدند روايت سبعة احرف، نه تنها متواتر نيست، بلكه در رتبه استفاضه هم قرار ندارد و در نزد برخى، خبر واحد شمرده شده و در نزد برخى از دانشمندان شيعه، در اصل صدور آن از پيامبر(ص) ترديده شده است.(38) زيرا در فصل پنجم اشاره خواهد شد كه در روايت صحيحه از امام صادق(ع) نقل شده است كه قرآن بر يك حرف نازل شده است.

بنابراين روايت سبعة احرف متواتر نيست و توهم تواتر اين روايت در نزد اهل سنت، آنان را از بررسى سندى آن باز داشته است.

بررسى سند حديث سبعة احرف

نزد غالب دانشمندان اهل سنت كه حديث سبعة احرف، متواتر به حساب آمده است، بررسى و نقد سندى آن مورد توجه واقع نشده است. البته بررسى سندى هر روايتى كه متواتر باشد، ضرورتى نخواهد داشت. امّا با توجه به اين كه تواتر روايت سبعة احرف، ادعايى بيش نيست و روايت مذكور نه تنها متواتر، كه خبر مستفيض هم نمى‏باشد، بررسى و نقد سندى در مورد آن ضرورى به نظر مى‏رسد.

از اين جهت تعدادى از روايات سبعة احرف، از سوى برخى از دانشمندان اهل سنت مورد نقد واقع شده و اِسناد آنها بى اعتبار به حساب آمده است كه به مواردى از آنها با توجه به ترتيب ذكر و جمع روايات در تفسير طبرى كه مجموعه كاملى است، پرداخته مى‏شود:

1. ممّا حدثنا به خلاد بن أسلم، قال: حدثنا أنس بن عياض، عن أبي‏حازم عن أبي‏سلمة قال: لا أعلمه إلّا عن أبي‏هريرة، إنّ رسول‏اللَّه قال: أنزلَ القرآنُ على‏ سبعةِ أحرُف فالمراءُ فِى القرآنِ كفر ثلاث مرات. فما عرفتُم منه فاعْمَلوا به و ما جهلْتُم منهُ فرُدُّوه إلى عالِمِه؛(39)

... پيامبر(ص) فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است. ترديد در آن كفراست، سه مرتبه [اين گفته را تكرار كرد]. هر آنچه را از آن درك كرديد بر آن عمل نماييد و هر آنچه را كه نسبت به آن جاهل بوديد، از داناى آن بپرسيد.

روايت مذكور كه يكى از مهم‏ترين روايات در باب نزول قرآن بر هفت حرف است، سلسله سند آن در نهايت به ابى‏هريره منتهى مى‏شود كه از او با همين معنا و محتوا روايات ديگرى نيز نقل شده است، مانند:

عن ابى‏هريرة: قال رسول‏اللَّه: أنزل القرآن على سبعة أحرف.(40)

و مانند:

عن أبى‏هريرة: انّ رسولَ اللَّه قال: إنّ هذا القرآنَ أنزلَ على سبعةِ أحرفٍ فَاقْرؤا و لا حرج....(41)

از ابى‏هريره در باب احرف سبعة، چهار روايت ذكر شده است كه طبرى در جمع‏آورى احاديث احرف سبعه آنها را در ذيل احاديث شماره‏هاى 7 و 8 و 9 و 45 آورده است. اين روايات همگى حكايت از يك حديث مى‏نمايند كه به نقل‏ها و در قالب‏هاى متعدد است. شخصيت ابى‏هريره از نظر وثاقت مورد تأييد همه اهل سنت نيست. از نظر برخى از دانشمندان اهل سنت -كه صحيح هم به نظر مى‏رسد- او حديث جعل مى‏نموده است. محمود ابوريه در مورد وى مى‏گويد:

ابوهريره كسى است كه يك‏سال و نه ماه مصاحب پيامبر(ص) بوده است. گرچه كمترين زمان مصاحبت را با پيامبر(ص) دارد، ليكن بيشترين حديث را نقل نموده است. وى 5374 حديث را از پيامبر(ص) نقل مى‏نمايد! كثرت احاديث وى موجب شد كه عمر خليفه دوم، او را دو بار تازيانه بزند و او را به تبعيد تهديد بنمايد. او در احاديث تدليس مى‏نموده است و متهم به كذب است.(42)

ابوهريره مشهور به دروغگويى بوده و نزد برخى از علماى اهل سنت متهم به كذب شده است. محمود ابوريه او را تحت عنوان: <اوّلُ راويةٍ اتهم فى الإسلام؛ نخستين راوى كه متهم به كذب شده است»، آورده و مى‏گويد:

رأى على(ع) درمورد ابوهريره، حكايت از ضعف ابوهريره و پستى او مى‏كرد. على(ع) در مورد وى فرمود: <آگاه باشيد ابوهريره دروغگوترين مردم است....» و هنگامى كه على(ع) شنيد ابوهريره از پيامبر(ص) تعبير به <خليل من» مى‏كند، گفت: پيامبر چه زمانى خليل و دوست تو بوده است؟ و... و هنگامى كه زبير احاديث ابوهريره را شنيد، گفت: چه بسا صادق و درست است و چه بسا مواردى دروغ و كاذب است... ابن مسعود كلام او را مورد انكار قرار داد كه او مى‏گفت: هر كس ميّتى را غسل نمايد و يا كسى او را حمل نمايد، بر او وضو واجب است. ابن مسعود در مورد او به تندى سخن گفت و سپس گفت: اى مردم، از مردگان خود نجس نمى‏شويد.(43)

وى از كسانى است كه عليه حضرت على(ع) رواياتى را جعل كرد. ابوريه مى‏گويد:

ابو جعفر اسكافى مى‏گويد: معاويه، جمعى از صحابه و تابعين را براى روايت نمودن اخبار ناپسندى در مورد حضرت على(ع) گرد آورد؛ رواياتى كه در آن طعن بر على(ع) و برائت از وى باشد و براى كار آنها زمينه‏هايى را فراهم نمود. آنان نيز آنچه را مورد رضاى معاويه بود، در مورد حضرت على(ع) جعل نمودند. در آن مجموعه، ابوهريره و عمروبن العاص و مغيرة بن شعبه بودند.(44)

اكثر احاديثى را كه ابوهريره روايت نموده، از پيامبر(ص) نشنيده است، بلكه آنها را از صحابه و تابعين شنيده است. و اگر هم جميع صحابه -آن چنان كه جمهور محدثين گفته‏اند- در روايت عادل باشند، تابعين چنين نيستند.(45)

ابوهريره نه تنها در سند، بلكه در معنا و محتواى روايت نيز دست مى‏برد. از نقل به معنا در احاديث هراسى نداشت و آنها را به پيامبر(ص) نسبت مى‏داده است. لذا حديث سبعة احرف از ابوهريره، قابل اعتماد نيست. به همين جهت احاديث وى در مورد سبعة احرف در كتاب صحيح بخارى و مسلم وجود ندارد!

2. حدثنا محمد حميد الرازي، قال: حدثنا جريربن عبدالحميد، عن مغيرة، عن واصل بن حيان، عمن ذكره، عن أبى الأحوص، عن عبداللَّه بن مسعود، قال: قال رسول‏اللَّه(ص): أنزل القرآن على سبعة أحرف.(46)

حديث مذكور با تعبير <عمن ذكره» از انقطاع سند برخوردار است و لذا اعتبار كافى را ندارد. زيرا راوى قبل از واصل بن حيان شناخته شده نيست، و مجهول بودن راوى، موجب ضعف سند است.

3. حدثنا عبيداللَّه بن محمد الفرياني، قال: حدثنا عبداللَّه بن ميمون، قال: حدثنا عبيداللَّه، يعنى ابن عمر، عن نافع، عن ابن عمر، قال: سمع عمربن‏الخطاب رضى اللَّه عنه، رجلاً يقرأ القرآن فسمع آية على غير ما سمع من النبى(ص) فأتى به عمر إلى النبي(ص). فقال: يا رسول‏اللَّه(ص) إنّ هذا قرأآية كذا، كذا. فقال رسول‏اللَّه(ص): أنزل القرآنُ على‏ سبعةِ أحرفٍ كلُّها شافٍ‏كافٍ؛(47)

عمربن خطاب قرائت شخصى را شنيد كه قرآن را بر روشى غير از آنچه از پيامبر(ص) شنيده بود، مى‏خواند. عمر او را نزد پيامبر(ص) برد و گفت: يارسول‏اللَّه، او اين چنين قرائت مى‏نمايد. پيامبر(ص) فرمود: قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است؛ همه آنها شافى و كافى است.

سند حديث مذكور به جهت عبداللَّه بن ميمون، ضعيف است. ذهبى در مورد او مى‏گويد:

ابو حاتم او را متروك خوانده و بخارى او را ذاهب الحديث، يعنى كسى كه احاديث از ياد او مى‏رود، خوانده است. ابوحيان مى‏گويد: در روايت منفرد او سزاوار نيست كه بر او اعتماد شود! ابوزرعه او را واهى‏الحديث خوانده است؛ يعنى احاديث او سست و ضعيف است.(48)

4. حدثنى يونس بن عبدالعلي، قال: أنبأنا ابن وهب، قال: أخبرنى يونس و حدثنا أبو كريب، قال: حدثنا رشدين بن سعد، عن عقيل بن خالد جميعاً، عن ابن شهاب، قال: حدثنى عبيداللَّه بن عبداللَّه بن عتبة إنّ ابن‏عباس حدّثه: أنّ رسول‏اللَّه(ص) قال: أقرانى جبريل على حرف فراجعته...؛(49)

ابن عباس: پيامبر(ص) فرمود: جبرئيل مرا بر يك حرف اقرا نمود، بر او مراجعه نمودم....

در سلسله سند روايت مذكور، رشدين بن سعد، وجود دارد كه تضعيف شده است. شمس‏الدين ذهبى مى‏گويد:

او انسان صالح و عابدى است، ولى از بهره هوش و حافظه كمى برخوردار است و مورد اعتماد نيست، نسائى او را متروك و ابوزرعه او را ضعيف دانسته است. احمد مى‏گويد: براى او مهم نيست كه از چه كسى روايت‏كند.(50)

5. حدثنا الربيع، قال حدثنا أبوالربيع السمان، قال: حدثنى عبيداللَّه بن ابي‏يزيد، عن أبيه، عن اُمّ أيوب إنها سمعت النبي(ص) يقول: نزل القرآن على سبعة احرف ...؛(51)

ام ايوب مى‏گويد: شنيدم پيامبر مى‏فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده‏است.

روايت مذكور به جهت ابوالربيع السمان (اشعث بن سعيد البصرى) ضعيف شمرده شده است. به‏گفته ذهبى حديث او مضطرب است و متن و سند را مختلف نقل‏مى‏نمايد. نسائى مى‏گويد: <حديث او نوشته نمى‏شود؛ يعنى اعتبارى ندارد». دارقطنى و ابن معين او را متروك الحديث و ضعيف خوانده‏اند. هشيم مى‏نويسد: اودروغگوست. بخارى مى‏گويد: <اشعث بن سعيد نزد اهل حديث حافظ نيست».(52)

6. حدثنا يونس، أخبرنا سفيان، عن عمروبن دينار، قال: قالَ النبيُّ(ص): أُنزل القرآنُ على سبعةِ أحرفٍ كلُّها شافٍ كافٍ.(53)

حديث مذكور مرسل است. زيرا عمرو بن دينار كه از تابعين بود، اين حديث را از پيامبر(ص) نقل مى‏نمايد.

7. حدثنى يعقوب بن إبراهيم، قال: حدثنا ابن علية، قال: حدثنا أيوب، عن محمد، قال: نبئت أن جبريلَ و ميكائيلَ أتيا النّبي(ص) فقالَ لَه جبريلُ: إقرءِ القرآنَ على حرفينِ. فقال لَه ميكائيلُ: أستزده. فقال: إقرء القرآن على ثلاثةِ أحرف. فقال له ميكائيل: أستزده. قال: حتّى بَلَغَ سبعةَ أحرُفٍ....(54)

حديث مذكور نيز برخوردار از ارسال است. زيرا محمد (ابن سيرين) تابعى است و ابن مسعود را درك نكرده است.

8. حدثنى حرملة بن يحيى، أخبرنا ابن وهب، أخبرنى يونس، عن ابن‏شهاب، حدثنى عبيداللَّه بن عبداللَّه بن عتبة، أن ابن عباس حدثه: إنّ رسولَ اللَّه(ص) قال: أقرأنى على‏ حرفٍ فراجَعتُه فلَمْ أزل أستزيده فَيزِيدنى حتى انتهى إلى سبعةِ أحرُفٍ.(55)

در روايت مذكور، حرملة بن يحيى،در سلسله راويان قرار گرفته است كه تضعيف شده است. به عقيده ذهبى، روايت او قابل احتجاج نيست.

ابن عدى مى‏گويد: <از محمد فرهادانى درخواست نمودم كه براى من از حرمله چيزى بنويسيد. در پاسخ گفت: او ضعيف است»(56). ابن جوزى نيز او را از ضعفا شمرده است.(57)

از مجموع بررسى‏هايى كه در سند روايت سبعة أحرف شد، روشن مى‏گردد كه روايت سبعة احرف، از نظر سند، داراى ضعف مى‏باشد و راويانى به نقل آن پرداخته‏اند كه در كتب رجال اهل سنت، تضعيف شده‏اند. برخى از علماى اهل سنت كه به سند حديث سبعة احرف، توجه نموده‏اند، آن را روايتى قوى ندانسته‏اند. ديگر علماى اهل سنت هم كه به جهت توهم تواتر روايت سبعة احرف، سند آن را مورد مداقّه قرار نداده‏اند، اگر در سند حديث دقت نمايند، ضعف سند براى آنها روشن مى‏شود.

تناقض در محتواى حديث سبعة احرف

حديث سبعة احرف از جهت معنا و محتوا يك‏سو و در يك جهت نيست. در مقايسه متن هر كدام با ديگرى مى‏توان دريافت كه متن هر كدام با ديگرى داراى تفاوت‏هايى است و هر كدام موضوع خاصى را بيان مى‏دارد. برخى از آنها درباره بطن و محتواى آيات است؛ يعنى قرآن داراى هفت بطن و هفت معنا مى‏باشد. برخى بدين معناست كه قرآن بر لهجه‏هاى متفاوت نازل شده است. برخى در مورد لغات فصيحه يا در مورد قراآت متفاوتى است كه براى تسهيل امت پيامبر(ص) نازل شده است. در برخى از آنها سخن از ابواب سبعه و يا در مورد جايگزينى كلمات مترادف در جاى يكديگر مى‏باشد. پاره‏اى نيز در مورد هفت وجه در پايان آيات است؛ يعنى مى‏توان ختم آيه را بر هفت وجه ترسيم نمود.

مشخص نيست كه آيا واقعاً حديث سبعة احرف، اساساً مربوط به لفظ است يا معنا، و اگر مربوط به معناست، آيا براى هر آيه هفت معنا قابل ترسيم است؟ يا براى برخى از آيات چنين خواهد بود؟ اگر مربوط به لفظ است، آيا مربوط به تمامى الفاظ است؟ يا به الفاظ آخر كلمه اختصاص دارد؟ و اگر مربوط به تمامى الفاظ است، آيا بر اساس لغات است يا لهجه‏ها؟ آيا اگر بر اساس لغات يا لهجه‏هاست، كدام لغت و كدام لهجه مورد نظر بوده است و آيا الفاظ هر آيه را مى‏توان بر هفت لغت يا هفت لهجه خواند؟ اگر منحصر به موارد خاصى است، آن موارد خاص كدام است؟ لذا روايت احرف سبعه در صورت ثبوت تواتر آن و برخوردارى از صحت سند -كه محل ترديد بود- سرشار از تناقض‏هاى محتوايى است. لذا در معناى روايت بيش از 35 قول از اهل سنت نقل شده و معركه آرا گشته است.

آيا مى‏تواند همه اين اقوال، مورد نظر روايت سبعة احرف باشد؟ آيا جمع اين اقوال امكان دارد؟ آيا تضاد و تناقض در بين اين اقوال چگونه قابل توجيه است؟ به‏اختصار مى‏توان با مطالعه مجدّد در تمامى روايات سبعة احرف، محورهاى مختلف ذيل را در معناى روايت مشاهده نمود:

َّ 1 . هفت بطن و معنا در قرآن؛

2 . هفت قرائت (لهجه‏ها و لغات)؛

3 . جواز تبديل كلمات به يكديگر؛

4 . ابواب سبعه.

1 . هفت بطن و معنا در قرآن

موضوع برخى از احاديث سبعة احرف، بطن و معناى آيات قرآن است؛ بدين‏معنا كه قرآن از هفت معنا و بطن برخوردار است. به مواردى از آنها اشاره مى‏شود:

الف) عن عبداللَّه بن مسعود، قال: قال رسول‏اللَّه(ص): أنزلَ القرآنُ على‏ سبعةِ أحرفٍ لكلِّ حرفٍ منها ظهرٌ و بطنٌ و لِكُلّ حرفٍ حدٌّ و لكلِّ حدٍّ مطلعٌ؛(58)

... پيامبر(ص) فرمود: قرآن بر هفت حرف، نازل شده است. براى هر حرفى ازآنها ظاهرى است و باطنى و براى هر حرفى حدى و هر حدى را مطلعى‏است.

ب) عن أبي‏هريرة: إن رسول‏اللَّه(ص) قال: أنزل القرآنُ على سبعةِ أحرفٍ، فالمِراءُ فِى القرآنِ كفرٌ ثلاثَ مرّاتٍ. فماعرفتم به منه فاعمَلوا به، فما جهلتُم منه فرُدُّوه إلى عالِمِه؛(59)

پيامبر(ص) فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است و سه مرتبه فرمودند، ترديد در آن كفر است. هر آنچه از آن را دانستيد بر آن عمل نماييد و بر هر مقدار از معناى آن آگاه نشديد، از عالمش بپرسيد.

ج) عن بسر بن سعيد، أن أبا جهيم الأنصارى أخبره: أن رجلين اختلفا فى آية من القرآن، فقال: هذا تلقيتها مِن رسول‏اللَّه(ص) و قال الآخر: تلقيتها من رسول‏اللَّه(ص). فسَألا رسول‏اللَّه(ص) عنها، فقال رسولُ‏اللَّه(ص): إن القرآنَ أنزلَ على‏ سبعةِ أحرُفٍ فلاتُمارُوا فِى القرآنِ، فإنّ المِراءَ فيه كفرٌ؛(60)

دو نفر در آيه‏اى از آيات قرآن، اختلاف نمودند و هر كدام مى‏گفت من از پيامبر چنين دريافت نموده‏ام. هر دو نزد پيامبر(ص) رفتند و از حضرت در مورد اختلافى كه داشتند، سؤال نمودند. پيامبر(ص) فرمود: قرآن بر هفت‏حرف نازل شده است. لذا در مورد قرآن با يكديگر جدال ننماييد؛ زيرا مِراء در قرآن كفر است.

روايات مذكور و مشابه آن دلالت دارد بر اين كه حديث سبعة احرف مربوط به معنا و محتواى قرآن است، نه الفاظ آن. بعيد نيست كه سخن پيامبر نخست به همين شكل بوده است و اگر چنين است، چطور با درخواست پيامبر(ص) مبنى بر تسهيل و توسعه بر امت خويش در الفاظ، سازگارى دارد؟زيرا در برخى از روايات بر تسهيل در الفاظ، تصريح شده است.

2 . هفت قرائت (لهجه‏ها و لغات)

برخى از روايات سبعة احرف، به مجاز شمردن قراآت سبعه باز مى‏گردد؛ بدين‏معنا كه پيامبر(ص) براى تسهيل و توسعه بر امت خويش هفت قرائت را اجازه داده است. در مواردى از آنها، منظور لهجه‏ها و در مواردى، لغات مورد نظر بوده است و مهم‏ترين روايت اين بخش حديث مربوط به اختلاف عمر و هشام بن حكيم است كه در قرائت آيه‏اى از سوره فرقان اختلاف داشتند. اما آيا اختلاف آنها در لهجه يا لغت بوده است؟ يا اين كه آنها از قريش بودند و اختلافى در آن دو نداشتند؟ و اگر هفت حرف، با هدف تسهيل بر لهجه و لغات بوده است، چرا به لغات و لهجه‏هاى سبعه محدود شده است؟ و اگر هدف تسهيل بوده، چرا مصحف عثمان بر يك حرف (لغت يالهجه واحد) تنظيم شد؟ واگر لغت و يا لهجه خاصى منظور بوده است، آيا هر كلمه‏اى را مى‏توان بر هفت لهجه و هفت لغت خواند يا اختلاف لهجه و لغات در برخى از كلمات، رواج دارد، نه در تمامى كلمات قرآن؟ اگر منظور از هفت حرف، لغات سبعه است، چگونه با روايتى كه از عمر و عثمان وارده شده است -قرآن بر لغت قريش نازل شد- سازگار است؟ مانند سخن كعب انصارى كه مى‏گويد:

عمر به ابن مسعود نوشت كه قرآن به لسان قريش نازل شده است و شما مردم را بر لغت قريش اقرا نما، نه بر لغت هذيل....(61)

بخارى نيز در باب نزول قرآن به لسان قريش مى‏گويد:

ابو اليمان حديث كرد ما را كه ... عثمان، زيد بن ثابت و سعيد عاص و عبداللَّه بن زبير و عبدالرحمن بن حارث بن هشام را امر نمود كه مصاحف را نسخه بردارى نمايند و براى آنان گفت: هنگامى كه شما با زيد بن ثابت در عربيت قرآن، دچار اختلاف شديد، آن را به زبان قريش بنويسيد. زيرا قرآن بر زبان آنان نازل شده است. آنان نيز چنين كردند.(62)

اگر هدف از لغات، تسهيل بر امت پيامبر(ص) بود، چرا به عدد سبعه محدود شده است؟ آيا نمى‏بايد منحصر به حدى نباشد؟ هم‏چنان كه در روايت از ابن عباس آمده است:

ان النبي(ص) كان يقرئ الناس بلغة واحدة فاشتد ذلك عليهم، فنزل جبريل فقال: يا محمّد، اقرئ كل قوم بلغتهم؛(63)

پيامبر(ص) مردم را به لغت واحدى اقرا مى‏نمود. اين وضعيت بر امت محمد(ص) سخت آمد. جبرئيل نازل شد و گفت: اى محمد، مردم را بر لغت خودشان اقرا نما.

شمارى از روايات هفت قرائت بدين قرار است:

الف) ابن شهاب، قال أخبرنى عروة بن الزبير، إنّ المسور بن مخرمة و عبدالرحمن بن عبدالقارى أخبراه: أنهما سمعا عمربن الخطاب يقول: سمعت هشام بن حكيم يقرأ سورة الفرقان فى حياة رسول‏اللَّه(ص) فاستمعتُ لقراءته، فإذا هو يقرؤها على حروف كثير لم يقرئنيها رسول‏اللَّه(ص) فكدت أساوره فى الصلاة فتصبرت حتى سلّم فلما سلّم، لبّبته بردائه فقلت: من أقراك هذه السورة التى سمعتك تقرؤها؟ قال: أقرأنيها رسول‏اللَّه(ص). فقلت: كذبت، فواللَّه أن رسول‏اللَّه(ص) لهو أقرأنى هذه السورة التى سمعتك نقرؤها، فانطلقت به أقوده إلى رسول‏اللَّه(ص) فقلت: يا رسول‏اللَّه(ص) إنى سمعت هذا يقرأ سورة الفرقان على حروف لم تقرئنيها و أنت اقرأتنى سورة الفرقان! قال: فقال رسول‏اللَّه(ص): ارسله ياعمر. اقرء يا هشام، فقرأ عليه القراءة التّى سمعته يقرؤها. فقال رسول‏اللَّه(ص): هكذا انزلت. ثم قال رسول‏اللَّه(ص): اقرء يا عمر، فقرأت القراءة التى أقرأنى رسول‏اللَّه(ص). فقال رسول‏اللَّه(ص): هكذا أنزلت. ثم قال رسول‏اللَّه(ص): إن هذا القرآن انزل على سبعة أحرف فاقرؤوا ما تيسّر منها؛(64)

ابن شهاب خبرداد: مسور بن مخرمه و عبدالرحمن عبدالقارى خبر دادند كه هر دو شنيدند كه عمربن خطاب مى‏گويد: شنيدم كه هشام بن حكيم سوره فرقان را در زمان حيات پيامبر(ص) قرائت مى‏نمود. به قرائت او گوش‏دادم؛ متوجه شدم كه آن را بر حروفى مى‏خواند كه پيامبر(ص) آن را بر من تعليم ننموده است. نزديك بود كه در حال نماز با وى در آويزم. ولى منتظر شدم تا نمازش را به پايان رساند. عبايش را بر او پيچيدم و گفتم: چه كسى قرائت اين سوره را -اين چنين كه قرائت نمودى- به تو ياد داده است؟ گفت: پيامبر. گفتم: دروغ مى‏گويى؛ به خدا سوگند كه پيامبر(ص)همين سوره را كه تو خواندى، طور ديگرى بر من آموخته است. او را نزد رسول‏خدا(ص) بردم و گفتم يا رسول‏اللَّه(ص): من شنيدم كه اين مرد سوره فرقان را به وجوه متعدّدى مى‏خواند كه با قرائتى كه شما به من ياد داديد تفاوت دارد. پيامبر(ص) فرمود: عمر، رهايش كن تا بخواند. هشام! بخوان. هشام همان قرائتى را كه عمر از وى شنيده بود، دوباره خواند. پيامبر(ص)فرمود: هم‏چنين نازل شده و سپس فرمود: عمر تو بخوان و من همان طور كه حضرت به من ياد داده بود، خواندم. باز هم رسول‏خدا(ص) فرمود: اين چنين نازل شده است. سپس فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده هر يك از آنها كه برايتان ميسر است، همان را بخوانيد.

ب) عن أبيّ بن كعب: قال: رحت إلى المسجد فسمعت رجلاً يقرأ فقلت: من أقرأك؟ فقال: رسول‏اللّه. فانطلقت به إلى رسول‏الله فقلت: استقرئ هذا. قال: فقرأ. فقال: أحسنت. قال: فقلت: إنّك أقرأتنى كذا و كذا. فقال: و أنت قد أحسنت. قال: فقلتُ: قد أحسنت، قد أحسنت!

قال: فضرب بيده على صدرى ثم قال: اللّهمّ أذهب عن أبيّ الشكّ...ثمّ قال: إن الملكين أتيانى فقال: أحدهما: اقرأ القرآن على حرف و قال الآخر: زده. قال: فقلت: زدني. قال: اقرأه على حرفين حتى بلغ سبعة أحرف؛(65)

ابيّ بن كعب مى‏گويد: به‏سوى مسجد رفتم. شنيدم كسى قرآن مى‏خواند به او گفتم: چه كسى اين چنين به تو ياد داده است؟ گفت: پيامبر(ص). او را نزد پيامبر(ص) بردم و گفتم: بخوان او هم خواند. پيامبر(ص)هم او را تحسين نمود. گفتم: بر من چنين تعليم نمودى. پيامبر(ص) گفت: تو نيز نيكو مى‏خوانى. بر او گفتم: هر دو را تحسين نمودى! پيامبر(ص) دستش را بر سينه من گذاشت و دعا نمود كه، خدايا شك را از ابىّ برطرف‏كن ... سپس فرمود: دو ملك نزد من آمد و يكى از آنها گفت: قرآن را بر يك حرف قرائت نما و ديگرى گفت: بر آن بيفزا. پيامبر(ص) گفت: گفتم: بر آن بيفزا. گفت: بر دو حرف قرائت نما تا به هفت حرف رسيد.

ج) عن اُبيّ: قال: لقى رسول‏اللَّه(ص) جبريل عند أحجار المراء، فقال: انّى بعثت إلى أمة اميين منهم الغلام و الخادم و الشيخ العاسى و العجوز فقال جبريل: فليقرأوا القرآن على سبعة أحرف؛(66)

ابىّ گفت: پيامبر(ص) جبرئيل را نزد احجار مراء ملاقات نمود و فرمود: من به‏سوى أمّتى امّى مبعوث شده‏ام كه در بين آنان غلام، خادم، افراد مسن، كم‏حوصله و ناتوان هست. جبرئيل گفت: پس قرآن را بر هفت حرف بخوانيد.

د) أبيّ: إن رسول‏اللَّه(ص) لقى جبريل فقال له: إنى بعثت إلى أمة أميين منهم العجوز و الشيخ الكبير و الغلام و الجارية و الرجل الذى لم يقرأ كتاباً قط قال: يا محمد، إن القرآن أنزل على سبعة أحرف؛(67)

ابى گفت: پيامبر(ص) جبرئيل را ملاقات نمود و براى او گفت: من به سوى امتّى امّى مبعوث شده‏ام كه در ميان آنها پير زن و پير مرد و غلام و جاريه و كسى كه تاكنون كتابى را نخوانده، هست. جبرئيل گفت: يا محمد! قرآن بر هفت حرف نازل شده است.

ه') عن أبيّ: إن النبى كان عند أضاءة بنى غفار قال: فأتاه جبريل فقال إنّ‏اللَّه يأمرك أن تقرئ أمتك القرآن على حرف ... ثم جاءه الثالثه فقال: ان اللَّه يأمرك أن تقرئ أمتك القرآن على ثلاثة أحرف قال: أسأل اللَّه معافاته و مغفرته، و إن امتى لا تطيق ذلك. ثم جاءه الرابعة فقال: إن اللَّه يأمرك أن تقرئ أمتك القرآن على سبعة أحرف فأيّما حرف قرأوا عليه فقد أصابوا؛(68)

ابىّ گفت: پيامبر در كنار چشمه بنى غفار بود و فرمود: جبرئيل نزد او آمد و گفت: خداوند دستور مى‏دهد كه قرآن را بر يك حرف بخوانى... تا اين كه در مرتبه سوم آمد و گفت: خداوند دستور مى‏دهد كه قرآن را بر امتت بر سه حرف بخوانى. پيامبر(ص) گفت: خداوندا: درخواست عفو و مغفرت مى‏نمايم؛ زيرا امت من بر اين مقدار طاقت ندارد. تا اين كه براى مرتبه چهارم آمد و گفت: خداوند دستور مى‏دهد كه قرآن را بر امتت بر هفت حرف بخوانى. هر كدام را بخوانيد، قرآن خوانده‏ايد.

3 . جواز تبديل كلمات به يكديگر

درچند مورد از روايات سبعة احرف، موضوع آنها، جايگزينى كلمات با يكديگر است؛ البته تا آن‏جا كه تغييرى در معنا پديدار نگردد و حكمى از احكام قرآن عوض نشود. در اين صورت معناى حديث سبعة احرف، ربطى به هفت بطن و هفت لغت و لهجه ندارد، بلكه چه بسا در يك لغت خاص، ممكن است، واژه‏هاى مترادفى باشد كه بتوان جاى آنها را بايكديگر عوض كرد. به آن روايات اشاره مى‏شود:

الف) عن ابي‏هريرة: قال: رسول‏اللَّه(ص): أنزل القرآن على سبعة أحرف عليمٌ حكيمٌ، غفورٌ رحيم؛(69)

ابوهريره: پيامبر(ص) فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است، عليم، حكيم و، غفور و رحيم است.

ب) عن أبيّ طلحة عن أبيه عن جدّه: قال: قرأ رجل عند عمربن الخطاب. فغيّر عليه فقال: لقد قرأت على رسول‏اللَّه(ص) فلم يُغيّر عليّ قال: فاختصما عند النبي(ص) فقال: يا رسول‏اللَّه(ص): ألم تقرئنى آية كذا و كذا قال: بلى قال: فوقع فى صدر عمرشى فعرف النبى ذلك ... ثم قال: إن القرآن كلّه صواب ما لم‏تجعل رحمة عذاباً أو عذاباً رحمة؛(70)

ابيّ طلحه گفت: شخصى نزد عمر قرآن خواند. عمر از قرائت او ناراحت شد. او گفت: من بر پيامبر(ص) چنين قرائت نمودم و حضرت مرا بازنداشت. هر دو نزد پيامبر براى رفع خصومت رفتند. آن مرد گفت: يا رسول‏اللَّه(ص) آيا شما بر من چنين تعليم ندادى؟ پيامبر(ص) فرمود: آرى. در آن هنگام عمر دچار ترديد شد. پيامبر(ص) متوجه عمر شد و ... سپس گفت: قرآن تمامش صواب است؛ مادامى كه آيه رحمت به عذاب و آيه عذاب به آيه رحمت تبديل نشود.

ج) عن عبدالرحمن بن ابي‏بكره، عن أبيه قال: قال رسول‏اللَّه(ص): قال جبريل: أقرأوا القرآن على حرف. فقال ميكائيل: أستزده. فقال: على حرفين حتى بلغ ستة أو سبعة أحرف فقال:: كلّها شافٍ كافٍ ما لم تختم آية عذاب برحمة أو آية رحمة بعذاب كقولك هلّم و تعال؛(71)

عبدالرحمن بن ابى‏بكره گفت: پيامبر فرمود: جبرئيل گفت: قرآن را بر يك حرف بخوان. ميكائيل گفت: بر آن بيفزا. جبرئيل گفت: دو حرف تا به شش يا هفت حرف منتهى شد و سپس گفت: هر يك از آنها شافى و وافى به مقصود است؛ تا آن‏گاه كه آيه عذاب جايگزين آيه رحمت و عكس آن نشود؛ مانند تعال و هلّم كه تبديل آنها به يكديگر مانعى ندارد.

د) عن أبي‏هريرة: إن رسول‏اللَّه(ص) قال: إن هذا القرآن أنزل على سبعة أحرف؛ فاقرأوا و لا حرج ولكن لاتختموا ذكر رحمة بعذاب و لاذكر عذاب رحمة؛(72)

ابى‏هريره: پيامبر(ص) فرمود: قرآن بر هفت حرف نازل شده است. آن را بر هر حرفى بخوانيد، در آن حرجى نيست ولكن آيه رحمت را با عذاب و هم‏چنين آيه عذاب را به رحمت ختم ننماييد.

از روايات فوق بر مى‏آيد كه پيامبر(ص) اجازه داده‏اند كه قرآن را مى‏توان با كلماتى كه جايگزينى آنها تغييرى در معنا نمى‏دهد، قرائت كرد؛ مادام كه آيه عذاب به آيه رحمت، و آيه رحمت به آيه عذاب تبديل نگردد؛ يعنى مى‏توان كلمات قرآن را جايگزين نمود و الفاظ درون آيه يا در پايان آيات را با يكديگر معاوضه و يا جايگزين با كلمات ديگرى كه مترادف آن است، نمود.اگر مقصود از هفت حرف، تبديل كلمات مترادف به جاى يكديگر باشد، آيا بر اين اساس، عدد هفت هم خصوصيتى خواهد داشت؟ يا عدد سبعه، براى كثرت خواهد بود و مقصود از آن، تجويز استفاده از چنين كلماتى است؟

چنين برداشتى از حديث سبعة احرف، با اين برداشت كه مقصودْ هفت بطن يا هفت لغت و لهجه است، بسيار متفاوت و متناقض است. آيا هيچ مسلمانى، به خود اجازه مى‏دهد كه كلمات قرآن را اين چنين جابه‏جا نمايد؟ آيا بر اين مبنا باز هم اعجاز قرآن ثابت خواهد ماند؟ آيا بر اين اساس، قرآن از تحريف مصون خواهد ماند؟ براى روايات فوق چه توجيهى وجود دارد؟ آيا با توجه به تضاد آنها با روايات قبلى، مى‏توان بر صحت آنها حكم نمود؟

هيچ مسلمانى به خود اجازه نمى‏دهد كه كلمات قرآن را، هر چند با مترادف آن، جايگزين سازد. هر كلمه قرآن در جاى خود، منزلتى دارد كه حكايت از اعجاز آن مى‏كند. فصاحت و بلاغت قرآن در همين نظم و سبك موجود است. چگونه ممكن است كه با وجود تبديل كلماتِ مترادف، اعجاز وفصاحت قرآن محفوظ بماند؟ چه‏رسد به تبديل كلمات غير مترادف كه برخى از عموميت روايت، آن را نيز استفاده نموده‏اند. تبديل كلمات اساس قرآن را سست مى‏نمايد. آيةاللَّه خوئى در اين باره مى‏فرمايد:

اگر مراد از اين وجه (تبديل كلمات هم معنا) اين است كه پيامبر جايز دانسته‏اند كه كلمات قرآن موجود با كلمات هم معناى خود، جابه‏جا شود، اين احتمال موجب هدم اساس قرآن است؛ قرآنى كه معجزه جاويد و حجّت بر همه مردم است. هيچ عاقلى شك نمى‏كند كه اين كار موجب ازبين رفتن قرآن و عدم اعتنا به شؤون آن است و آيا هيچ عاقلى توهم‏مى‏كند كه پيامبر(ص) اجازه بدهد كه قارى سوره يس را چنين بخواند: يس الذكر الحكيم. انّك لمن الانبياء على طريق سوى.(73)

اگر مقصود از سبعة احرف اجازه بر تبديل كلمات بود، چطور خداوند در قرآن مى‏گويد: اى پيامبر(ص) بگو: <من نمى‏توانم در كلمات تغييرى بدهم و آن وحى الهى است».(74)

4 . ابواب سبعة

در دو روايت مربوط به سبعة احرف، تعبيرِ سبعة ابواب آمده است؛ بدين ترتيب مقصود از سبعة احرف را، هفت باب ذكر مى‏نمايد. آن دو بدين قرار است:

الف) فروى عن ابن مسعود عن النبي(ص) إنّه قال: كان الكتاب الأول نزل من باب واحد و على حرف واحد و نُزل القرآن من سبعةِ أبوابٍ على‏ سبعةِ أحرفٍ: زاجرٍ و آمرٍ و حلالٍ و حرامٍ و محكمٍ و متشابهٍ و أمثالٍ...؛(75)

از ابن مسعود روايت شده كه پيامبر(ص) فرمود: كتاب اوّل، از باب واحد و بر حرف واحد است و قرآن از هفت باب و بر هفت حرف نازل شده است: زجر و امر و حلال و حرام و محكم و متشابه و امثال....

ب) عن ابي‏قلابه: قال: بلغنى أن النبي(ص) قال: أنزل القرآن على سبعة أحرف امر و زجر و ترغيب و ترهيب و جدل و قصص و مثل؛(76)

ابى‏قلابه مى‏گويد: به من رسيد كه پيامبر(ص) فرمود: قرآن بر هفت حرف: امر و زجر، ترغيب و ترهيب، جدل، قصص و امثال، نازل شده است.

اگر مقصود از عبارت‏هاى هفت‏گانه، امر و زجر و حلال و حرام و محكم و متشابه و امثال، بطون قرآن باشد، بايد گفت كه بطون قرآن بر اين هفت مورد محدود نمى‏شود. ضمن اين كه، امر و زجر با هم يك‏سان هستند و در نتيجه شش باب به جاى هفت باب خواهد شد و اگر هفت باب به معناى هفت نوع باشد، ممكن است انواع ديگرى مانند ناسخ و منسوخ و ... نيز از آن مجموعه به حساب آيد. در حالى كه آنها در روايت نيامده است. در هر حال، هفت باب، با هفت بطن و هفت قرائت و لهجه و جواز جايگزينى كلمات هفت‏گانه، قابل جمع و سازگار نمى‏باشند. از آن‏چه گذشت روشن شد كه روايت سبعة احرف از جهت معنا، يك‏سو و يك‏سان نبود و متن آن به تناقض‏ها و ناسازگارى‏هايى گرفتار آمده بود.

اضطراب و غرابت حديث سبعة احرف

چون در معناى حديث سبعة احرف، تناقض‏هاى محتوايى و شكلى وجود داشت -به‏گونه‏اى كه قابل جمع و سازگارى نبود- جمعى در معناى آن متوقف شده و گفته‏اند كه معناى حديث سبعة احرف، مشكل است و قابل درك نيست. از اين روى، آن را حديثى مضطرب، به شمار آورده‏اند. زيرا حديث مضطرب، آن است كه از لحاظ متن مختلف نقل شده باشد. علامه مامقانى مى‏گويد:

و هو كل حديث اختلف فى متنه؛(77) يعنى، مضطرب آن است كه متن آن مختلف نقل شده باشد.

حديث مضطرب نيز از احاديث ضعيف و غير قابل اعتماد به حساب آمده است. شيخ بهايى مى‏گويد: <الفاظ جرح عبارتند از: ضعيف، مضطرب، غال، و....»(78)

ابن صلاح هم در تعريف حديث مضطرب مى‏گويد:

مضطرب در حديث آن است كه روايت آن مختلف مى‏باشد. برخى آن را بر وجهى نقل مى‏كنند كه ديگران آن را بروجهى ديگر نقل كرده‏اند... و اضطراب موجب ضعف در حديث است. زيرا بيانگر آن است كه حديثِ مضبوطى نيست و راويان، آن را با دقت نقل نكرده‏اند.(79)

از طرفى حديث سبعة احرف، غرابت نيز دارد. زيرا يكى از معانى غريب در نزد محدثان آن است كه در متن آن الفاظ غامض و دور از فهم باشد، كه خود نوعى ضعف براى حديث به شمار مى‏رود. حديث سبعة احرف نيز در آن الفاظى مانند: نُزِلَ على‏ سبعةِ أحرُفٍ، مى‏باشد كه فهم آن براى علما مشكل شده و بيش از 35 قول در معناى آن گفته شده است. حتى نزد عده‏اى هنوز معناى آن روشن نشده است. در تعريف حديث غريب آمده است: <غريب لفظى در عرف روات و محدثان، عبارت است از: حديثى كه متن آن مشتمل بر لفظ غامضى و دور از فهم است.»(80)

چگونه ممكن است كه پيامبر(ص) خود حديث سبعة احرف را با الفاظ غامضى فرموده باشد و در آن اين همه اجمال و ابهام را تبيين ننموده باشد؟ آيا اساساً چنين حديثى را مى‏توان باور كرد؟ يا حديثى مجعول مى‏باشد؟ به ويژه كه نه تواتر آن ثابت‏شد و نه از نظر سند، قابل اعتماد بود و نه از نظر دلالت قابل قبول.

بررسى عدد سبعه

از جمله ابهامات در روايت نزول قرآن بر هفت حرف، معناى عدد سبعه است. آيامنظور همان عدد واقعى بين 6 و 8 است؟ يا مقصود از آن بيان كثرت است؟ دانشمندان اهل سنت در اين مجال هم دچار اختلاف آرا شده‏اند. برخى مراد از سبعه را بيان كثرت دانسته‏اند زيرا هدف از افزايش حروف را، تسهيل و تيسير مى‏دانند. لذا معتقدند اختصاصى به عدد هفت ندارد و عدد سبعه در لغت مصداق بيان كثرت در آحاد است؛ چنان كه عدد هفتاد در ده‏ها و هفت‏صد در صدها، بيان كثرت مى‏باشد. سيوطى پس از نقل روايت سبعة احرف بيان مى‏دارد كه در معناى روايت در حدود چهل قول اختلاف شده است و قول دوم را چنين مى‏گويد:

مراد از سبعه حقيقتاً عدد (يعنى بين 6 و 8) نيست؛ بلكه هدف تيسير و تسهيل و توسعه است و لفظ هفت براى اراده كثرت در بين آحاد است.(81)

بر اين رأى قاضى عياض و محمد جمال الدين قاسمى و مصطفى صادق رافعى، نيز متمايل شده‏اند. علامه قاسمى در تفسير خود، محاسن التأويل مى‏گويد:<أظهر آن است كه از عدد سبعه اراده كثرت شده و عدد معينى مقصود نيست.»(82)

بر اين اساس عدد سبعه رمزى همانند السموات السبع و الارضين السبع است، كه براى عموم روشن نيست. اما از نظر برخى مانند سيوطى و صبحى‏صالح، مقصود از عدد سبعه، عدد حقيقى هفت است كه در بين 6 و 8 قراردارد. زيرا از روايات بر مى‏آيد كه پيامبر(ص) در خواست افزايش براى يك‏بار و دو يا سه بار و چهار بار را نمود تا به هفت مرتبه رسيد، و اين حكايت از حقيقت عدد سبعه مى‏كند. از ابن عباس نقل شده است كه پيامبر فرمود: <جبرئيل مرا بر يك حرف اِقراء نمود. بر او مراجعه نمودم و طلب افزايش نمودم تا به هفت حرف منتهى شد.»(83) سيوطى هم مى‏گويد: <اين (روايات سبعة احرف) دلالت بر حقيقت عدد وانحصار در عدد هفت دارد.»(84) دكتر صبحى صالح مى‏نويسند:

بنابراين لفظ سبعه، بر كثرت دلالت ندارد. بلكه همان طور كه اكثر دانشمندان فهميده‏اند انحصار در همان عدد هفت است و به همين جهت بوده است كه دانشمندان مسلمان براى تبيين مفهوم عدد سبعه، آن قدر تلاش و كوشش نموده‏اند، و چنانكه ابن حبان بستى گفته است، اكثر دانشمندان مسلمان برآنند كه عدد سبعه، دلالت بر حصر دارد.(85)

دكتر حسن ضياء الدين عتر مى‏گويد:

طلب افزايش پيامبر(ص) از جبرئيل بر احرف، به شكل حرفى پس از حرف ديگر در حديث سبعة احرف و ديگر روايات، دلالت تمام دارد كه مراد از سبعه، در اين حديث عددى است، كه در بين عدد 6 و 8 واقع شده است، نه بيشتر و نه كمتر.(86)

گرچه توجيه اعتقاد به عدد معين در كلمه سبعة احرف، به استناد روايات، مناسب‏تر است -زيرا قول به كثرت براى عدد سبعه در آحاد، در روايت فوق دليلى را به همراه ندارد- اما اگر روايات سبعة احرف، محل ترديد بود و اگر روايات ديگر بر عددهاى ثلاثه و خمسه و عشره، وجود داشت، چه توجيهى مى‏توان بر حقيقت عدد براى سبعه داشت؛ به ويژه كه روايت ثلاثة احرف از سمرة بن جندب است كه نزد دانشمندان اهل سنت، از اعتبار قابل توجهى برخوردار است. بنابراين آيا بهتر نخواهد بود -در صورت صحت حديث سبعة احرف- عدد سبعه را بيان كثرت دانست تا با هدف تسهيل هم سازگار باشد. هم‏چنان كه عدد سبعين دلالت بر كثرت دارد؛ مانند آيه شريفه <إنْ تَسْتَغْفِرْلَهُمْ سَبْعِيْنَ مَرَةً فَلَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَهُمْ؛(87) اگر هفتاد مرتبه هم براى آنان استغفار نمايى، هرگز خداوند ايشان را نمى‏آمرزد».

بررسى ناتوانى امت در قرائت بر يك حرف

از جمله حكمت‏هاى نزول قرآن بر هفت حرف، نزد برخى از دانشمندان اهل‏سنت، عجز امت پيامبر(ص) در قرائت بر يك حرف مى‏باشد. زيرا در بين مسلمانان پيرمرد و پيرزن و نوجوان و عامى بودند كه نمى‏توانستند، قرآن را بر يك حرف بخوانند؛ به ناچار پيامبر(ص) از خداوند طلب افزايش كرد، تا آن كه قرآن بر هفت حرف نازل شد. طبرى در روايتى از ابىّ‏بن‏كعب نقل مى‏كند:

پيامبر(ص) جبرئيل را ملاقات نمود. فرمود: من بر امتى مبعوث شده‏ام كه در بين آنها نوجوان و خادم و پيرمرد و پيرزن هست. از آن پس جبرئيل گفت: پس قرآن را بر هفت حرف بخوانيد.(88)

همين معنا با تعبير <إن أمّتى لا تستطيع»(89) و <إن أمتى لا تطيق ذلك»(90) و تعابير مشابه در روايات آمده است كه حكايت از آن دارد كه پيامبر به عجز امت خويش معترف است. ابن جزرى هم با همين باور مى‏گويد:

سبب نزول احرف سبعه، تخفيف بر امت پيامبر(ص)، فراهم نمودن راحتى بر آنها و آسان گيرى براى آنها بوده است، كه البته شرافتى براى امت پيامبر(ص) و توسعه و رحمت و فضل براى آنها، و براى اجابت درخواست پيامبر(ص) بوده است.(91)

زرقانى نيز مى‏نويسد:

حكمت نزول قرآن بر هفت حرف، همانا تيسير بر امت اسلامى به‏ويژه امت عرب بوده است كه مورد مشافهه قرآن بوده‏اند.(92)

شيخ محمد على صابونى هم مى‏گويد:

حكمت نزول قرآن بر هفت حرف، تيسير بر امت اسلامى بوده است و به‏ويژه امت عرب كه قرآن بر زبان آنها نازل شده است.(93)

بررسى اين سخن روشن مى‏سازد كه اگر هدف تسهيل و توسعه بر امت پيامبر(ص)بوده است، چرا مى‏بايد نزد اكثريتى از دانشمندان اهل سنت، عدد سبعه منحصر به‏حقيقت آن يعنى هفت باشد؟ و چرا پس از جمع‏آورى قرآن در عهد عثمانى بر يك‏حرف، قرآن نزد جمعى، مانند طبرى بر يك حرف مجدداً نوشته شد و بقيه حروف زايل شدند؟ آيا افزايش حروف قرآن با هدف تسهيل و توسعه موجب زحمت و مشكلاتى براى همه مسلمين در تمام دوران‏ها نشد؟ آيا نزول قرآن بر هفت‏حرف با هدف توسعه وتسهيل، به ابهام و اجمال در معناى آيات وتفسير آنها نينجاميد؟

آيا افزايش حروف با هدف تسهيل به معناى قراآت، موجب نشد كه حتى مسلمانان درتكفير يكديگر قدم بر دارند؟ تا آن‏جا كه عثمان آنها را بر قرائت واحد ملزم نمود؟ آيا اختلاف در قراآت به معناى حروف، با هدف نعمت، به نقمت براى مسلمين تبديل نشد؟ و دامنه اختلاف را كه پيامبر(ص) در چندين مرتبه، امت خويش را از آن نهى نمود، افزايش نداد؟ آيا نسبت اين سخن به پيامبر كه امت من بر يك حرف توان ندارد، واقعيت داشت؟ آية اللَّه خوئى مى‏گويد:

روايات پيش (سبعة احرف) متضمن اين است كه پيامبر(ص) فرموده است كه امت من طاقت قرائت بر حرف واحد را ندارد. در حالى كه اين دروغ آشكار است. زيرا نسبت اين سخن به پيامبر(ص) معقول نيست و ما مى‏دانيم كه امت پيامبر(ص) بعد از عثمان، با تمام اختلاف عناصر و لغات، توان قرائت قرآن بر حرف واحد را داشتند. پس چطور بر آنها طاقت فرسا بود كه قرآن را در زمان پيامبر(ص) بر يك حرف بخوانند؛ در حالى كه امت پيامبر(ص) در بين اعراب فصيح بودند.(94)

آيا مگر امت پيامبر(ص) تنها اعراب بودند و رسالت حضرت فقط براى آنان بود؟ اگر هدف، تسهيل بر امت بود، آيا پيامبر اسلام(ص) كه آخرين نبى و رسول بود و دين او جهانى و هميشگى بود، نمى‏بايست قرآن را برحروفى بياورد كه همه مردم دنيا بتوانند آن را بخوانند، نه فقط اعراب؟ پس تسهيل بر امت و نسبت آن بر پيامبر(ص) سخنى نارواست. قرآن مى‏فرمايد: <وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إلاَّ بِلِسانِ قَوْمِهِ؛(95) يعنى ما هيچ پيامبرى نفرستاديم مگر به زبان قوم خود.» زبان امت و قوم پيامبر(ص) عربى فصيح و امت پيامبر(ص) امتى فصيح بود و نيازى به تسهيل نبود. آيا عجز امت پيامبر(ص) پذيرفتنى است؟ اگر تعدادى مانند پيرمردان و پيرزنان، عاجز از بيان و نطق بوده‏اند، با افزايش حروف به معناى لغات و لهجات و... ناتوانى آنان به توانايى مبدل مى‏گشت؟

پى‏نوشتها:‌