قصّه تمثيلى قصّه اى است كه به عنوان «مَثَل آورى» در قرآن آورده شده است و نوع هنرى قصّه به شمار مى آيد. تمثيل، گونه اى بلاغى است و از فنون بيان قلمداد مى شود. بيان همان قدر كه بر پايه واقعيّت استوار است، بر عرف و خيال نيز تكيه دارد. لازم نيست كه حادثه هاى چنين قصّه اى حتماً اتّفاق افتاده باشند و شخصيّت هايش حتماً موجود باشند و گفت و گوها واقعاً صورت پذيرفته باشند. در همه اين ها فرض و خيال كافى است. و از همين رو، قصّه تمثيلى قصّه اى هنرى به شمار مى آيد. بى توجّهى به همين خاصيّت هنرى سبب شده است كه به تعبير زمخشرى، بعضى از مفسّران قصّه هاى تمثيلى قرآن را از متشابهات قلمدادكنند.

وَهَلْ اَتئكَ نَبَؤُ الْخَصْمِ اِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرابَ . اِذْ دَخَلُوا عَلى داوُدَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قالُوا لا تَخَفْ خَصْمانِ بَغى بَعْضُنا عَلى بَعْض فَاحْكُمْ بَيْنَنا بِالْحَقِّ وَلا تُشْطِطْ وَاهْدِنآ اِلى سَوآءِ الْصِّراطِ . اِنَّ هذا اَخى لَهُ تِسْعٌ وَتِسْعُونَ نَعْجَةً وَلِىَ نَعْجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ اَكْفِلْنيها وَعَزَّنى فىِ الْخِطابِ . قالَ لَقَد ظَلَمَكَ بِسُؤالِ نعْجَتِكَ اِلى نِعاجِه وَاِنَّ كَثيرًا مِنَ الْخُلَطاءِ لَيَبْغى بَعْضُهُمْ عَلى بَعْض اِلاّ الَّذينَ امَنوا وَعَمِلُواالْصّالِحاتِ وَقَليلٌ ما هُمْ وَظَنَّ داودُ اَنَّما فَتَنّاهُ فَاسْتَغْفَرَ رَبَّهُ وَخَرَّ راكِعاً وَاَنابَ . فَغَفَرْنا لَهُ ذلِكَ وَاِنَّ لَهُ عِنْدَنا لَزُلْفى وَحُسْنَ مَاب.(8)

آيا خبر آن مدعيان را شنيده اى آنگاه كه از ديوار قصر بالا رفتند؟ بر داود داخل شدند. داود از آنها ترسيد. گفتند: مترس، ما دو مدعى هستيم كه يكى بر ديگرى ستم كرده است. ميان ما به حق داورى كن و پاى از عدالت بيرون منه و ما را به راه راست هدايت كن . اين برادر من است. او را نود و نه ميش است و مرا يك ميش. مى گويد: آن را هم به من واگذار، و در دعوى بر من غلبه يافته است . داود گفت: او كه ميش تو را از تو مى خواهد تا به ميشهاى خويش بيفزايد بر تو ستم مى كند. و بسيارى از شريكان جز كسانى كه ايمان آورده اند و كارهاى شايسته كرده اند ـ و اينان نيز اندك هستند ـ بر يكديگر ستم مى كنند. و داود دانست كه او را آزموده ايم. پس از پَروردگارش آمرزش خواست و به ركوع درافتاد و توبه كرد . ما اين خطايش را بخشيديم . او را به درگاه ما تقرب است و بازگشتى نيكو.

فرشتگان به شيوه تمثيل و ضرب المثل بوده است; و در ضرب المثل، همچون ديگر انواع كنايه و سخن پوشيده، معناى ظاهرى واژه ها مُراد نيست. البتّه اين ويژه تمثيل نيست، بلكه ديگر فنون بلاغى چون مبالغه و غلو و اغراق را نيز شامل است. در همه اين موارد، بايد ميان صدق هنرى و صدق عقلى تفاوت نهاد.

در همين جا، دكتر خلف الله دو نكته را يادآورى مى كند: يكى آن كه تمثيلى بودن برخى از قصّه هاى قرآن به اين معنا نيست كه همه موادّ آن ها خيالى باشد، بلكه معمولا آميزشى از ريشه اى واقعى و پرداختى خيالى در آن ها به چشم مى خورَد. ديگر اين كه ورود خيال به قصّه هاى قرآنى ناشى از نياز مخاطبان به آن است و نه نياز خداوند به خيال پرورى. به ديگر بيان، از آن جا كه قرآن به عربى مبين و بليغ نازل گشته، اسلوب هاى ادبى و هنرى زبان عربى را به كار بسته است كه از جمله آن ها تكيه بر عنصر خيال است.

1. تمثيلى كه پس از بيان معانى اصلى جلوه گر مى شود تا آن معانى را جلا و صفا بخشد و به تعبير جرجانى، شعله آن را در ذهن مخاطب بر افروزد و نيرويش را افزون كند و قلوب را به سمت آن جلب نمايد.(11)

اِنّا عَرَضْنَا الاَْمانةَ عَلَى السَّمواتِ وَالاَْرْضِ وَالْجِبالِ فَاَبَيْنَ اَنْ يَحْمِلْنَها وَاَشْفَقْنَ مِنْها وَحَمَلَهَا الاِْنسانُ اِنَّهُ كانَ ظَلُومًا جَهُولاً.(12)

آن گاه وى اين هر دو نوع تمثيل را به قصّه هاى تمثيلى قرآن سرايت مى دهد. نوع نخست، قصّه اى است كه پس از سخنى ديگر مى آيد تا آن را جلا و صفا و روشنى بخشد، مانند آنچه در سوره يس پس از تصوير حال پيامبر اسلام و قومش آمده است: