فرهنگ قرآن ، جلد ۱
(كليات راهيابي به موضوعات و مفاهيم قرآن كريم)

اكبر هاشمي رفسنجاني
و جمعي از محققان مركز فرهنگ و معارف قرآن

- ۴۰ -

آميزش

آميزش، به معناى نزديكى كردن است و در قرآن با واژه‌ها كنايى ياد شده است. در اين مدخل از واژه‌هاى «اتيان»، «افضاء»، «اعتزال»، «دخول»، «رفث»، «طمث»، «غشيان»، «قرب»، «مباشرت»، «مس» و «نكاح»، استفاده شده است.
اهمّ عناوين: آثار شرعى آميزش، آثار طبيعى آميزش، آميزش با حائض، آميزش بهشتيان، آميزش جنّيان، احكام آميزش.

آثار شرعى آميزش

1. اثبات تمام مهريّه

1. لزوم پرداخت تمام مهريّه زن مطلّقه در صورت آميزش با او:
و إن طلّقتموهنّ من قبل أن تمسّوهنّ و قد فرضتم لهنّ فريضة فنصف ما فرضتم...‌. ‌‌بقره‌(2)‌237

2. جواز ازدواج مجدّد

2. آميزش محلّل با زن سه‌طلاقه، سبب جواز ازدواج همسر پيشين با وى:
فإن طلّقها فلاتحلّ له من بعد حتّى تنكح زوجا غيره...‌. ‌‌بقره‌(2)‌230
3. بازپس گيرى مهريّه همسر، پس از آميزش با او، امرى ناروا:
و إن أردتّم استبدال زوج مكان زوج و ءاتيتم إحديهنّ قنطارا فلاتأخذوا منه شيئا أتأخذونه بهتنا و إثما مبينا‌ * و كيف تأخذونه و قد أفضى بعضكم إلى بعض و أخذن منكم ميثقا غليظا.[1] ‌‌نساء‌(4)‌20‌و‌21

3. حرمت ازدواج با ربيبه

4. آميزش با همسر، سبب حرمت ازدواج با دختر همسر (ربيبه):
حرّمت عليكم...و ربئبكم الّتى فى حجوركم من نسائكم الّتى دخلتم بهنّ فإن لم تكونوا دخلتم بهنّ فلاجناح عليكم...‌. ‌‌نساء‌(4)‌23

4. عدّه

5. وجوب عدّه نگه‌داشتن براى زنان مطلّقه، در صورت آميزش با شوهران:
...إذا نكحتم المؤمنت ثمّ طلّقتموهنّ من قبل أن تمسّوهنّ فما لكم عليهنّ من عدّة تعتدّونها...‌.[2] ‌‌احزاب‌(33)‌49
6. لازم نبودن عدّه براى زنان مطلّقه در صورت عدم آميزش:
...إذا نكحتم المؤمنت ثمّ طلّقتموهنّ من قبل أن تمسّوهنّ فما لكم عليهنّ من عدّة تعتدّونها...‌. ‌‌احزاب‌(33)‌49
نيز=>عدّه، عدّه زنان مطلّقه

5‌. لزوم غسل

7. لزوم غسل يا تيمّم پس از آميزش براى ورود به مسجد و نماز:
...لاتقربوا الصلوة و أنتم سكرى حتّى تعلموا ما تقولون و لاجنبا إلاّ عابرى سبيل حتّى تغتسلوا و إن كنتم مرضى أو على سفر أو جاء أحد منكم من الغائط أو لمستم النساء فلم تجدوا ماء فتيمّموا صعيدا طيّبا...‌.[3] ‌‌نساء‌(4)‌43
8. لزوم تيمّم براى نماز، يا ورود به مسجد پس از آميزش در صورت نبودن آب:
...لاتقربوا الصلوة و أنتم سكرى حتّى تعلموا ما تقولون و لاجنبا إلاّ عابرى سبيل حتّى تغتسلوا...أو لمستم النساء فلم تجدوا ماء فتيمّموا صعيدا طيّبا فامسحوا بوجوهكم و أيديكم...‌. ‌‌نساء‌(4)‌43
...و إن كنتم مرضى أو على سفر أوجاء أحد منكم من الغائط أو لمستم النساء فلم تجدوا ماء فتيمّموا صعيدا طيّبا...‌.[4] ‌‌مائده‌(5)‌6

آثار طبيعى آميزش

1. اذيت در دوران حيض

9. زيانمندى آميزش در دوران حيض و قاعدگى براى زن:
و يسئلونك عن المحيض قل هو أذى فاعتزلوا النساء فى المحيض...‌.[5] ‌‌بقره‌(2)‌222

2. توليد نسل

10. فرزنددار شدن، نتيجه آميزش با همسر:
أحلّ لكم ليلة الصيام الرفث إلى نسائكم...فالــن بشروهنّ و ابتغوا ما كتب الله لكم...‌.[6] ‌‌بقره‌(2)‌187
نساؤكم حرث لكم فأتوا حرثكم أنّى شئتم و قدّموا لأنفسكم...‌.[7] ‌‌بقره‌(2)‌223
قالت ربّ أنّى يكون لى ولد و لم يمسسنى بشر...‌.[8] ‌‌آل‌عمران‌(3)‌47
قالت أنّى يكون لى غلم و لم يمسسنى بشر...‌. ‌‌مريم‌(19)‌20
11. استمرار نسل انسان در نتيجه آميزش آدم(عليه السلام) با همسرش حوّا و باردار شدن او:
هو الذى خلقكم من نفس واحده و جعل منها زوجها ليسكن إليها فلمّا تغشّيها حملت حملا خفيفا فمرّت به...‌.[9] ‌‌اعراف‌(7)‌189

آميزش آدم(عليه السلام)

12. آميزش آدم(عليه السلام) با همسرش حوّا و باردار شدن او:
هو الذى خلقكم من نفس واحده و جعل منها زوجها ليسكن إليها فلمّا تغشّيها حملت حملا خفيفا فمرّت به...‌.[10] ‌‌اعراف‌(7)‌189

آميزش با حائض

13. توبه كنندگان از آميزش در حيض، محبوب خداوند:
و يسئلونك عن المحيض قل هو أذى فاعتزلوا النساء فى المحيض و لاتقربوهنّ حتّى يطهرن فاذا تطهّرن فاتوهنّ من حيث امركم الله إنّ الله يحبّ التوّبين و يحبّ المتطهّرين. ‌‌بقره‌(2)‌222
14. پرهيزكنندگان از آميزش در حال حيض، محبوب خداوند:
و يسئلونك عن المحيض قل هو أذى فاعتزلوا النساء فى المحيض و لاتقربوهنّ حتّى يطهرن فاذا تطهّرن فاتوهنّ من حيث امركم الله إنّ الله يحبّ التوّبين و يحبّ المتطهّرين.[11] ‌‌بقره‌(2)‌222
نيز=> همين مدخل، احكام آميزش

آميزش بهشتيان

15. آميزش بهشتيان با حوريان باكره:
فيهنّ قصرت الطرف لم يطمثهنّ إنس قبلهم و لاجانّ.[12] ‌‌رحمن‌(55)‌56
لم يطمثهنّ إنس قبلهم و لاجانّ. ‌‌رحمن‌(55)‌74

آميزش جنّيان

16. امكان آميزش جنّيان در بهشت:
فيهنّ قصرت الطرف لم يطمثهنّ إنس قبلهم و لاجانّ. ‌‌رحمن‌(55)‌56
لم يطمثهنّ إنس قبلهم و لاجانّ. ‌‌رحمن‌(55)‌74

آميزش حلال => همين مدخل، احكام آميزش

آميزش در شب‌هاى ماه رمضان

17. جواز آميزش با همسر در شب‌هاى ماه رمضان:
أحلّ لكم ليلة الصيام الرفث إلى نسائكم...كذلك يبيّن الله ءايته للناس لعلّهم يتّقون. ‌‌بقره‌(2)‌187

آميزش زيد بن‌حارثه

18. جدايى زيد از همسرش پس از آميزش با وى:
وإذ تقول للّذى أنعم اللّه عليه وأنعمت عليه أمسك عليك زوجك واتّق اللّه وتخفى فى نفسك ما اللّه مبديه وتخشى النّاس واللّه أحقّ أن تخشـيه فلمّا قضى زيد مّنها وطرا زوّجنـكها لكى لايكون على المؤمنين حرج فى أزوج أدعيائِهم إذا قضوا منهنّ وطرا وكان أمر اللّه مفعولا.[13] ‌‌احزاب‌(33)‌37

آميزش مباح => همين مدخل، احكام آميزش

آميزش واجب => همين مدخل، احكام آميزش

احكام آميزش

19. لزوم رعايت احكام و مقرّرات الهى در آميزش با زنان:
و يسئلونك عن المحيض قل هو أذى فاعتزلوا النساء فى المحيض و لاتقربوهنّ حتّى يطهرن فاذا تطهّرن فاتوهنّ من حيث امركم الله إنّ الله يحبّ التوّبين ويحبّ المتطهّرين.[14] ‌‌بقره‌(2)‌222
20. رعايت احكام آميزش، سبب طهارت و پاكدامنى:
و يسئلونك عن المحيض قل هو أذى فاعتزلوا النساء فى المحيض و لاتقربوهنّ حتّى يطهرن فاذا تطهّرن فاتوهنّ من حيث امركم الله إنّ الله يحبّ التوّبين و يحبّ المتطهّرين. ‌‌بقره‌(2)‌222

آميزش حرام

21. حرمت آميزش با همسر در دوران حيض:
...فاعتزلوا النساء فى المحيض و لاتقربوهنّ...‌. ‌‌بقره‌(2)‌222
22. مشقّت و زيانبار بودن حيض، فلسفه حرمت آميزش با همسر در دوران حيض:
و يسئلونك عن المحيض قل هو أذى فاعتزلوا النساء فى المحيض و لاتقربوهنّ حتّى يطهرن فاذا تطهّرن فاتوهنّ من حيث امركم الله...‌. ‌‌بقره‌(2)‌222
23. حرمت آميزش با همسر پس از ظهار و پيش از اداى كفّاره:
و الّذين يظهرون من نسائهم ثمّ يعودون لما قالوا فتحرير رقبة من قبل أن يتماسّا...‌ * فمن لم يجد فصيام شهرين متتابعين من قبل أن يتماسّا فمن لم يستطع فإطعام ستّين مسكينا...و تلك حدود الله و للكفرين عذاب أليم. ‌‌مجادله‌(58)‌3‌و‌4
24. پرداخت كفّاره ظهار، سبب رفع حرمت آميزش با همسر:
و الّذين يظهرون من نسائهم ثمّ يعودون لما قالوا فتحرير رقبة من قبل أن يتماسّا...‌ * فمن لم يجد فصيام شهرين متتابعين من قبل أن يتماسّا فمن لم يستطع فإطعام ستّين مسكينا ذلك لتؤمنوا بالله و رسوله و تلك حدود الله...‌. ‌‌مجادله‌(58)‌3‌و‌4
25. حرمت آميزش جنسى در حال احرام حج:
الحجّ أشهر معلومت فمن فرض فيهنّ الحجّ فلا رفث...‌.[15] ‌‌بقره‌(2)‌197
26. ممنوعيّت آميزش جنسى براى اعتكاف‌كنندگان در مسجد:
...و لاتبشروهنّ و أنتم عكفون فى المسجد تلك حدود الله فلاتقربوها...‌. ‌‌بقره‌(2)‌187
27. حرمت آميزش با همسران در روزهاى ماه رمضان:
أحلّ لكم ليلة الصيام الرفث إلى نسائكم...فالــن بشروهنّ و ابتغوا ما كتب الله لكم و كلوا و اشربوا حتّى يتبيّن لكم الخيط الأبيض من الخيط الأسود من الفجر ثمّ أتمّوا الصيام إلى اليل...‌. ‌‌بقره‌(2)‌187
28. حرمت آميزش با همسر در شب‌هاى ماه رمضان در برهه‌اى از عصر بعثت:
أحلّ لكم ليلة الصيام الرفث إلى نسائكم...علم الله انكم لم تختانون أنفسكم فتاب عليكم...‌.[16] ‌‌بقره‌(2)‌187
نيز=>زنا و لواط

آميزش مباح

29. جواز آميزش با همسر و تمتّع از او به نحو دل‌خواه:
نساؤكم حرث لكم فأتوا حرثكم أنّى شئتم‌...‌.[17] ‌‌بقره‌(2)‌223
30. جواز آميزش با همسران در شب‌هاى ماه رمضان:
أحلّ لكم ليلة الصيام الرفث إلى نسائكم...فالان باشروهنّ...‌.[18] ‌‌بقره‌(2)‌187
31. مشروعيت آميزش با همسر موقّت و لذّت جنسى بردن از او:
...فما استمتعتم به منهنّ فـاتوهنّ أجورهنّ فريضة...‌.[19] ‌‌نساء‌(4)‌24
32. جواز آميزش با زنان پس از پاكى آنان از حيض و تحصيل طهارت (غسل):
و يسئلونك عن المحيض قل هو أذى فاعتزلوا النساء فى المحيض و لاتقربوهنّ حتّى يطهرن فاذا تطهّرن فاتوهنّ من حيث امركم الله...‌. ‌‌بقره‌(2)‌222
33. جواز آميزش جنسى با همسر در هر زمان دل‌خواه:
نساؤكم حرث لكم فأتوا حرثكم أنّى شئتم...‌.[20] ‌‌بقره‌(2)‌223
34. روا و جايز بودن آميزش جنسى با همسر:
و الّذين هم لفروجهم حفظون‌ * الاّ على أزوجهم...‌. ‌‌مؤمنون‌(23)‌5‌و‌6
و الّذين هم لفروجهم حفظون‌ * الاّ على أزوجهم...‌. ‌‌معارج‌(70)‌29‌و‌30
35. جايز بودن آميزش جنسى با كنيز:
و الّذين هم لفروجهم حفظون‌ * الاّ على أزوجهم او ماملكت ايمنهم...‌. ‌‌مؤمنون‌(23)‌5‌و‌6
و الّذين هم لفروجهم حفظون‌ * الاّ على أزوجهم او ماملكت ايمنهم...‌. ‌‌معارج‌(70)‌29‌و‌30

آميزش واجب

36. وجوب آميزش با همسر يا طلاق وى، پس از گذشت چهار ماه از ايلا:
للذين يؤلون من نسائهم تربّص أربعة أشهر فان فاءوا فان الله غفور رحيم‌ * و إن عزموا الطلق فإنّ الله سميع عليم.[21] ‌‌بقره‌(2)‌226‌و‌227
37. لزوم آميزش با همسر در هر چهار ماه:
للذين يؤلون من نسائهم تربّص أربعة أشهر...‌.[22] ‌‌بقره‌(2)‌226

بهداشت در آميزش

38. رعايت بهداشت در آميزش، پس از پاك شدن زن از حيض، امرى پسنديده:
...فاعتزلوا النساء فى المحيض و لاتقربوهنّ حتّى يطهرن فاذا تطهّرن فـاتوهنّ من حيث امركم الله...‌.[23] ‌‌بقره‌(2)‌222

ترك آميزش

39. حرمت ترك آميزش با همسر، بيش از چهار ماه:
للذين يؤلون من نسائهم تربّص أربعة أشهر...‌. ‌‌بقره‌(2)‌226
40. جواز ترك آميزش با همسر(ايلا)، تا مدّت چهار ماه:
للذين يؤلون من نسائهم تربّص أربعة أشهر...‌. ‌‌بقره‌(2)‌226
41. جواز سوگند بر ترك آميزش با همسر (ايلا):
للذين يؤلون من نسائهم تربّص أربعة أشهر...‌.[24] ‌‌بقره‌(2)‌226
42. ممنوعيّت امتناع زوجين از آميزش به بهانه باردار شدن يا باردارى:
لاتضارّ ولدة بولدها...‌.[25] ‌‌بقره‌(2)‌233
43. پرهيز قوم لوط از آميزش با همسران خود:
إنّكم لتأتون الرّجال شهوة مّن دون النّسآء بل أنتم قوم مّسرفون. ‌‌اعراف‌(7)‌81
وجآءه قومه يهرعون إليه ومن قبل كانوا يعملون السّيّـات قال يـقوم هـؤلاء بناتى هنّ أطهر لكم فاتّقوا اللّه ولاتخزون فى ضيفى أليس منكم رجل رّشيد‌ * قالوا لقد علمت ما لنا فى بناتك من حقّ وإنّك لتعلم ما نريد. ‌‌هود‌(11)‌78‌و‌79
أتأتون الذّكران من العــلمين‌ * وتذرون ما‌خلق لكم ربّكم مّن أزوجكم بل أنتم قوم عادون. ‌‌شعراء‌(26)‌165‌و‌166
أئِنّكم لتأتون الرّجال شهوة مّن دون النّساء بل أنتم قوم تجهلون. ‌‌نمل‌(27)‌55
أئِنّكم لتأتون الرّجال وتقطعون السّبيل...‌. ‌‌عنكبوت‌(29)‌29
44. ستايش خداوند از يحيى(عليه السلام) به دليل ترك آميزش او با زنان:
...أنّ الله يبشّرك بيحيى مصدّقا بكلمة من الله و سيّدا و حصورا...‌.[26] ‌‌آل‌عمران‌(3)‌39

تقوا در آميزش

45. لزوم رعايت تقوا در آميزش جنسى:
نساؤكم حرث لّكم فأتوا حرثكم أنّى شئتم وقدّموا لأنفسكم واتّقوا اللّه...‌. ‌‌بقره‌(2)‌223

فلسفه حلّيّت آميزش

1. تحصيل تقوا

46. حفظ و تحصيل تقوا، فلسفه حكم به حلّيّت آميزش جنسى در شب‌هاى ماه رمضان:
أحلّ لكم ليلة الصيام الرفث إلى نسائكم...كذلك يبيّن الله ءايته للناس لعلّهم يتّقون. ‌‌بقره‌(2)‌187

2. جلوگيرى از گناه

47. جلوگيرى از ارتكاب گناه و حفظ تقوا، فلسفه حلّيّت آميزش در شب‌هاى ماه رمضان:
أحلّ لكم ليلة الصيام الرفث إلى نسائكم هنّ لباس لكم و أنتم لباس لهنّ علم الله أنّكم كنتم تختانون أنفسكم فتاب عليكم و عفا عنكم فالـن بشروهنّ...كذلك يبيّن الله ءايته للناس لعلّهم يتّقون. ‌‌بقره‌(2)‌187

3. سختى ترك آميزش

48. دشوارى آميزش نكردن در ماه رمضان، از علل حكم به حلّيّت آن در شب‌هاى ماه مبارك:
أحلّ لكم ليلة الصيام الرفث إلى نسائكم هنّ لباس لكم و أنتم لباس لهنّ علم الله أنّكم كنتم تختانون أنفسكم فتاب عليكم و عفا عنكم فالـن بشروهنّ...‌.[27] ‌‌بقره‌(2)‌187

نياز به آميزش

49. آميزش و زناشويى، از نيازهاى اساسى انسان:
وإذ تقول للّذى أنعم اللّه عليه وأنعمت عليه أمسك عليك زوجك واتّق اللّه وتخفى فى نفسك ما اللّه مبديه وتخشى النّاس واللّه أحقّ أن تخشـيه فلمّا قضى زيد مّنها وطرا زوّجنـكها لكى لايكون على المؤمنين حرج فى أزوج أدعيائِهم إذا قضوا منهنّ وطرا وكان أمر اللّه مفعولا.[28] ‌‌احزاب‌(33)‌37



[1]. «و قد افضى بعضكم بعضا» كنايه از آميزش است. (مجمع‌البيان، ذيل آيه)
[2]. از مفهوم آيه استفاده مى‌شود كه در صورت آميزش، عدّه لازم است.
[3]. در روايت، «لامستم» به مجامعت معنا شده است. (كافى، ج‌5‌، ص‌555‌، ح5; نورالثقلين، ذيل آيه)، از سويى ديگر، به قرينه «الا عابرى سبيل» منظور از «لاتقربوا» مى‌تواند عدم قرب به مكان نماز، يعنى مساجد باشد; چنان‌كه روايت نيز دلالت مى‌كند. (مجمع‌البيان، ذيل آيه)
[4]. از آنجا كه لزوم غسل و تيمّم تنها براى انجام نماز و ورود به مسجد و اعمال آن است استفاده فوق انجام شده است.
[5]. فاى تفريع در «فاعتزلوا» قرينه است بر اين‌كه پرسش مردم از حيض به مجامعت در ايّام حيض مربوط مى‌شود; بنابراين، مرجع «هو» مى‌تواند چيز مقدّرى مثل «الجماع» باشد.
[6]. مقصود از «ما كتب الله» همان گونه كه اكثر مفسّران گفته‌اند، فرزند است; بنابراين، جمله «فالان باشروهن» به اين معنا است: مجامعت كنيد و در پى فرزنددار شدن باشيد. (مجمع البيان، ذيل آيه)
[7]. مقصود از جمله «و قدّموا لأنفسكم» به قرينه «حرث‌لكم» مى‌تواند فرزند باشد (الميزان، ذيل آيه)
[8]. «و لم يمسسنى بشر»، كنايه از عدم مجامعت است.
[9]. «تغشّى» كنايه از آميزش است. (مفردات راغب)
[10]‌. «تغشّى» كنايه از آميزش است. (مفردات راغب)
[11]. از مصاديق پاكيزگان به مقتضاى ارتباط صدر و ذيل آيه، پرهيز كنندگان از آميزش در ايام حيض است.
[12]. «قاصرات الطرف» صفت حوريان بهشتى، و به معناى چشم فرو گذاشته و كنايه از عشق آنان به همسرانشان است. «طمث» يعنى پاره كردن و «لم يطمثهنّ‌...» بيانگر بكارت آنان است. (مفردات راغب)
[13]. «وطرا» در لغت به معناى نياز مهم (مفردات راغب)، و در آيه، كنايه از آميزش است.
[14]. به قرينه «من» در «من حيث امركم الله» مى‌توان گفت: «حيث» به معناى جهت است در اين صورت، مفيد اين معنا است كه آميزش از جهتى باشد كه خدا به آن فرمان داده است; از قبيل اين‌كه زنان در حال روزه و اعتكاف نباشند. (مجمع‌البيان، ذيل آيه)
[15]. از امام صادق(عليه السلام) روايت شده كه مقصود از «رفث»، جماع است. (نورالثقلين، ذيل آيه)
[16]. جمله «كنتم تختانون» و نيز مفهوم «فالان باشروهن» بر اين دلالت دارد كه آميزش در شب‌هاى ماه رمضان حرام بوده است.
[17]. كلمه «انّى» - همان‌گونه كه مفسّران نيز گفته‌اند‌- احتمال دارد به معناى «كَيفَ» باشد.
[18]. «رفث» در لغت به كلامى گفته مى‌شود كه ذكرش قبيح و كنايه از مجامعت است. (مفردات راغب) اين معنا را روايت تأييد مى‌كند. (نورالثقلين، ذيل آيه)
[19]. از امام باقر(عليه السلام) روايت شده است كه مقصود از «فما‌استمتعتم به منهنّ»، ازدواج موقّت است. (نورالثقلين، ذيل آيه)
[20]. برداشت پيشين بنابر اين است كه «أنّى» زمانى باشد. در روايت نيز همين گونه معنا شده است. (نورالثقلين، ذيل‌آيه)
[21]. در صورتى كه ايلاكننده به وظيفه طلاق همسر پس از پايان مدّت ايلا عمل نكند، شقّ ديگر تكليف كه همانا آميزش است، بر او واجب مى‌شود.
[22]. از تعيين مدّت ايلا به چهار ماه بر مى‌آيد كه هر چهار ماه يك‌بار آميزش واجب مى‌شود.
[23]. با توجّه به اين‌كه سفارش شده پس از قطع حيض و تطهير محلّ آن، مجامعت صورت بگيرد، استفاده مى‌شود كه رعايت بهداشت در آميزش، مطلوب است.
[24]. «ايلاء» در لغت به معناى سوگند بر كوتاهى كردن در كارى است. و در اصطلاح، سوگند بر ترك مجامعت با همسر است. (مفردات راغب)
[25]. در روايت «لا تضارّ» به امتناع از آميزش به دليل نگرانى بر حمل يا از باردار شدن معنا شده است. (كافى، ج‌6‌، ص‌103، ح‌3)
[26]. «حصور» به كسى گفته مى‌شود كه از ازدواج و آميزش خوددارى كند. (مفردات راغب) از آن‌جا كه آيه در صدد ستايش از يحيى(عليه السلام) است، ذكر «حصور» در ضمن ذكر صفات ديگر، بر پسنديدگى آن دلالت مى‌كند.
[27]. اين‌كه مى‌فرمايد: چون خداوند مى‌دانست شما در صورت تداوم حرمت آميزش در شب‌هاى ماه رمضان به خودتان خيانت مى‌كرديد، و بدان جهت حرمت آن را برداشت، استفاده مى‌شود كه چنين امرى بسيار سخت بوده و خداوند با جعل حرمت و سپس برداشتن آن، دشوارى آن را به طور عملى گوشزد كرده است.
[28]. «وطر» در آيه به معناى نياز مهم (مفردات راغب) و كنايه از آميزش است.