بخش ششم تحريف ناپذيرى(1)

اهداف مورد نظر در اين بخش:

1. آگاهى از جايگاه بحث تحريف در مباحث مربوط به تاريخ قرآن.

2. آشنايى با گونه‏هاى مختلف تحريف.

3. بررسى آراى دانشمندان شيعى و سنّى در زمينه تحريف.

4. اثبات تحريف‏ناپذيرى قرآن از زواياى مختلف و با دلايل متعدد.

5. نقل و نقد شبهات ارائه‏شده درباره تحريف.

برخى از منابع مهمّ در اين بخش:

البيان فى تفسيرالقرآن، آيةاللَّه خوئى؛ الميزان فى تفسيرالقرآن، ج‏12، علامه طباطبائى؛ حقائق هامّة حول القرآن‏كريم، سيدجعفر مرتضى؛ صيانة القرآن من التحريف، محمدهادى معرفت؛ قرآن‏پژوهى، بهاءالدين خرمشاهى؛ مدخل التفسير، آيةاللَّه فاضل؛ اُكذوبة تحريف القرآن، رسول جعفريان.

فصل اول كليّات

مقدمه

از مباحث مربوط به تاريخ قرآن، موضوع تحريف‏ناپذيرى آن است. كتب آسمانى قبل از اسلام كمابيش دستخوش تغيير و تحريف گرديده‏اند و اين امر اعتماد و اعتقاد به معارف موجود در آنها را متزلزل نموده است. اسلام به عنوان آخرين و كامل‏ترين و برترين دين الهى در برگيرنده قوانينى است كه تعالى و تكامل مادى و معنوى انسان را تضمين كرده‏است و اصيل‏ترين منبع جاودانه آن قرآن‏كريم است.

تغيير و تحريف در كتاب‏هاى آسمانىِ پيشين، گرچه راه را بر خدشه در اصول و اركان اديان الهى گشوده، اما به لحاظ سير تدريجى قوانين الهى و جايگزينى شرايع آسمانى يكى پس از ديگرى، خسارت ناشى از تحريف به نوعى تدارك و جبران شده‏است. اما آيا قرآن‏كريم در تاريخ پر فراز و نشيب خود با چنين امرى مواجه گشته و دست تغيير و تحريف بدان راه يافته يا آن كه بى‏هيچ نقصان يا افزايشى بستر زمان را به سلامت زير پا نهاده و در اين جهت نيز افتخارى بر افتخارات خويش افزوده است؟ فراموش نكنيم كه قرآن خود را مُهيمن‏(1) بر كتاب‏هاى آسمانى مى‏داند. اين ويژگى به‏طور مشخص در دو زمينه تجلّى پيدا كرده است: يكى در زمينه اعجاز قرآن و ديگر تحريف‏ناپذيرى آن.

مهيمن بودن قرآن وقتى عينيّت و قطعيّت مى‏يابد كه در مورد آن، اين دو باور و اعتقادِ متّكى بر واقعيّت مسلم خارجى، يعنى اعتقاد به معجزه‏بودن آن و اعتقاد به سلامت آن از تحريف، وجود داشته باشد.

اعتقاد جزمى به اين‏كه قرآن كلام خدا و وحى نامه الهى و معجزه جاودانه پيامبر گرامى اسلام است، قرآن را فراتر از ديگر كتب آسمانى و جايگاه آن را در زندگى مسلمانان، جايگاهى بس رفيع و والا قرار داده ارزش و قداست آن را صد چندان مى‏نمايد.

اما آيا معجزه‏بودن قرآن به تنهايى كافى است يا آن‏كه براى اثبات قداست و اعتبار قرآن كريم به اثبات امر ديگرى، كه همان تحريف‏ناپذيرى آن است، نيازمنديم؟ اگراعتقاد به مصونيّت قرآن از تحريف وجود نداشته باشد، اثبات معجزه‏بودن آن چه‏ثمره‏اى در پى دارد؟ آيا ديگر مى‏توان براى چنين قرآنى اعتبار و ارزش و قداست قايل‏شد؟ آيا باز هم مى‏توان آن را كتاب مهيمن ناميد؟

از اين روى امروز ما به دو باور و اعتقاد در مورد قرآن نياز داريم:

اول: اعتقاد به اعجاز قرآن، كه در بخش هفتم به آن خواهيم پرداخت.

دوم: اعتقاد به تحريف‏ناپذيرى قرآن، كه موضوع بحث ما در اين بخش است.

دليل تقديم بحث تحريف‏ناپذيرى بر اعجاز، ارتباط آن با مباحث تاريخ قرآن است؛(2) هرچند نظم منطقى ايجاب مى‏نمود كه ابتدا اعجاز و سپس تحريف ناپذيرى مورد بحث قرار گيرد.

تاريخى‏بودن تحريف از آن جهت است كه وقوع يا عدم وقوع تحريف فقط در برهه‏اى خاص از تاريخ اسلام ممكن بوده‏است: دوره پس از رحلت پيامبر تا زمان جمع‏آورى مصاحف در زمان عثمان و تدوين مصاحف پنج‏گانه يا هفت‏گانه (درحدود سال سى‏ام‏هجرى) و از آن زمان تا اوايل قرن چهارم، يعنى مرحله حصر قراءت‏ها در قراءت‏هاى هفت‏گانه به‏دست ابن مجاهد. از قرن چهارم به بعد هيچ‏كس مدّعى تحريف نشده است و در عصر حاضر نيز موضوع تحريف به كلى منتفى است.

اهميّت ويژه با توجه به نظرگاه شيعه

علاوه بر اهميّتى كه اعتقاد به تحريف‏ناپذيرى قرآن در زمينه قداست و اعتبار خود قرآن دارد، پرداختن به اين بحث از سوى شيعيان از اهميّت ويژه‏اى برخوردار است. شيعيان كه راسخ‏ترين اعتقاد را به عدم تحريف دارند و اكنون پرچمدار احكام نورانى قرآن و مدافع سرسخت حريم قرآن و اسلام در جهان هستند،(3) به شيوه‏اى ناجوانمردانه متّهم به اعتقاد به تحريف قرآن شده‏اند و اين افترائات از گذشته دور تا به امروز چنان وسيع و گسترده بوده است كه بسيارى از برادران اهل سنّت آن را از مسلّمات مورد قبول شيعه اماميه تلقى كرده‏اند. دامن‏زدن به اين اتهام بى اساس به‏دست عده‏اى اندك از مغرضان، به اين هدف صورت مى‏گيرد كه چهره تابناك شيعه در نگاه ساير مسلمانان منفور جلوه داده شود و وحدت امت اسلام با دشوارى رو به رو گردد.

تعريف تحريف

ازهرى گويد:

حَرفَ عن الشي‏ء حَرْفاً وانْحَرفَ وتحرَّفَ و اِحْرورَفَ؛ همگى به معناى عدول از چيزى به كار مى‏روند.(4)

حرفِ هر چيز، طرف و جانب آن را گويند.(5) به گفته راغب اصفهانى در مفردات، تحريف شى‏ء مايل‏نمودن آن است؛ مثل تحريف قلم كه منظور قطزدن آن به صورت يكبرى و مايل به كنج است. و قلم محرَّف، يعنى قلمى كه اين گونه تراشيده شده و مقطع كج داشته‏باشد.(6)

تحريف كلام، يعنى آن‏را در يك طرف احتمال قراردادن، به گونه‏اى كه بتوان آن را به دو وجه حمل‏نمود؛ به تعبير ديگر، تحريف كلام نقل معناى كلام از جايگاه اصلى آن به قسمتى (معنايى) است كه مورد نظر نبوده‏است. به عنوان مثال وقتى قرآن مى‏فرمايد: من الّذينَ هادوا يُحرّفونَ الكَلِمَ عن مواضِعِه،(7) همين معنا مورد نظر است.

به عبارت روشن‏تر تحريف در چنين مواردى تغيير و تبديل معناى كلام و تفسير و تأويل سخن به غير معناى واقعى آن است. با اين بيان هر كس قرآن را به صورتى غيرحقيقى تفسير نمايد، آن را تحريف نموده است؛ همان گونه كه برخى از يهوديان در مورد تورات چنين مى‏كرده‏اند.

در قرآن نظير تعبير فوق چهار بار به كار رفته و همگى مربوط به تحريف معنوى كتاب آسمانى يهوديان به‏دست گروهى از آنان است. در يك مورد تعبير يُحرّفون الكَلِمَ مِنْ بَعْدِ مَواضِعِهِ‏(8) آمده‏است و درنهايت تصوير برخورد آنان با تورات چنين است كه: وقدكانَ فريقٌ منهم يسمَعوُنَ كلامَ‏اللَّه ثُمَّ يُحرّفونه من بعد ما عَقَلُوهُ و هم يَعْلمون؛(9) گروهى از ايشان (يهوديان) پس از شنيدن كلام خداوند آگاهانه آن را دگرگون و تحريف مى‏نمايند.

تحريف در اصطلاح

در تحريف اصطلاحى بر خلاف تحريف لغوى كه به معناى تصرف و تغيير در معناى كلمه است، تصرّف در الفاظ قرآن منظور است؛ به عبارت ديگر تحريف اصطلاحى اختصاص به تحريف لفظى دارد و تحريف لغوى اختصاص به تحريف معنوى. بنابراين مى‏توان گفت كه قرآن در استعمالات خود تحريف را جز در معناى لغوى آن به كار نبرده است؛ امّا محور در مباحث تحريف‏ناپذيرى قرآن اختصاص به تحريف لفظى و اصطلاحى دارد.

1. تحريف معنوى قرآن

گر چه قرآن تعبير تحريف را در اين زمينه به كار نبرده است، اما در آيه هفت سوره آل عمران در مورد آيات متشابه مى‏فرمايد: فأمّا الذينَ فى قلوبهم زيغٌ فيتّبعونَ ما تشابَهَ منهُ ابْتِغاءَ الفتنة .... اين آيه به صراحت اعلام مى‏دارد كه برخى فتنه جويانه آيات متشابه را براى تأويل باطل خويش دستاويز قرار مى‏دهند.

در مورد وقوع تحريف معنوى قرآن، هيچ ترديدى وجود ندارد؛ زيرا تفسير به‏رأى همان تحريف معنوى است كه بسيار اتفاق افتاده است. در تاريخ تفسير قرآن مكاتب كلامى و فرقه‏هايى پديد آمده‏اند كه منشأ اصلى پيدايش آنها برداشت ناصحيح از آيات قرآن كريم بوده‏است، نظير مفوّضه، مجسّمه و جز آنها.

روايات نيز ضمن بيان وقوع چنين تحريفى، عاملان آن را به شدت نكوهش كرده‏اند. در روايتى به نقل از امام باقر(ع) آمده است كه:

و كانَ مِن نَبْذِهِم الكتابَ أَنْ أَقامُوا حُرُوفَه وحَرَّفُوا حُدُودَه، فَهُمْ يَرْوَونه وَلايَرْعَونه والْجُهّال يُعْجِبُهم حِفْظُهم لِلرّواية والعلماء يَحْزُنُهم تَرْكُهُم للرّعاية...؛(10)

نشانه پشت سر انداختن كتاب توسط آنان، اين بود كه حروف آن را نگاه داشتند، ولى حدودش را تحريف نمودند. آنان كتاب را در حالى كه روايت مى‏كنند رعايت نمى‏كنند! جاهلان از اين كه آنان حافظان روايت قرآنند شگفت‏زده و عالمان از اين كه آنان تارك رعايت و حريم قرآنند محزون و غم‏زده‏اند!

2. تحريف لفظى

الف) هيچ‏يك از مسلمانان به تحريف لفظى قرآن به افزايش، يعنى اضافه‏كردن به كلمات يا آيات قرآن‏كريم، قايل نبوده و مورد انكار شيعه و سنّى است.

دليل عقلى بر عدم آن نيز وجود دارد؛ چراكه اهتمام فوق‏العاده مسلمانان در حفظ و يادگيرى قرآن و قراءت آن در بين خود، وضعيتى را به وجود آورده‏بود كه آيات نازل‏شده قرآن بر همگان مأنوس و معلوم بوده‏است. بنابراين، اگر جمله يا جملاتى به‏عنوان آيات قرآن قرار مى‏گرفت به خوبى بر همه آشكار شده موجب طرد آن بود. افزون بر اين‏كه اساساً آيات نورانى قرآن از چنان فصاحت و زيبايى بى‏نظيرى برخوردار بوده‏اند كه آيه‏اى از قرآن اگر در ميان خطبه‏اى از خطبه‏هاى بليغ‏ترين افراد، قرار مى‏گرفته، هم‏چون چراغى روشن در فضايى تاريك رخ مى‏نموده‏است. حال آيا مى‏توان تصورنمود كه چنين تغيير و تحريفى در قرآن صورت گرفته‏است و جملاتى به آن اضافه شده كه از ديده ديگران پوشيده مانده باشد؟

البته احتمال افزودن حروف و يا تبديل و تغيير بعضى از حركات در قرآن‏مجيد را كسى نفى نمى‏كند، بلكه امكان اثبات آن نيز وجود دارد؛ ولى در اين حد، لطمه‏اى به مصونيت قرآن وارد نمى‏شود. اما افزودن كلمه يا كلماتى غير از قرآن، گرچه پيش از توحيد مصاحف در ميان مصاحف صحابه وجود داشته - به طورى كه حتى بعضى از علما مثل ابى‏داود سجستانى موارد اختلاف آنان را در كتاب خويش المصاحف گردآورى كرده‏اند - ولى بعد از توحيد مصاحف و جمع‏آورى قرآن به همان صورتى كه معروف ميان مسلمين بود، بدون هيچ تغيير و تبديلى، اين مسأله نيز ديگر مطرح نبوده است.(11)

ب) تحريف لفظى قرآن به اين صورت كه از آن، كلمه و يا جمله و يا آيه و يا سوره‏اى حذف گرديده باشد، اصلى‏ترين قسمت بحث از تحريف است كه گرچه بعضى از اهل تسنن و نيز اخباريان شيعه قايل به اين‏گونه از تحريف شده‏اند؛ اما شيعه، تحريف به كاهش (تحريف بالنقيصه) را نيز با قاطعيت رد مى‏نمايد كه به‏زودى در اين زمينه سخن خواهيم‏گفت.

ج) در صورتى كه تبديل و جابه‏جايى سوره‏ها و آيات، نيز از انواع تحريف شمرده شوند، بايد گفت اين‏گونه از تحريف قطعاً در قرآن‏مجيد صورت گرفته‏است؛ چراكه تنظيم فعلى سور قرآن‏مجيد، مطابق با ترتيب نزول سوره‏ها نيست و در اين امر كسى ترديدى ندارد؛ حتى در مورد تنظيم بعضى از آيات در ميان سوره‏ها، گروهى بر اين عقيده‏اند كه در موارد نادرى، تنظيم‏ها را افراد صورت داده‏اند.(12)

البته روشن است كه وقوع اين‏گونه از تغييرات و جابه‏جايى سور، خدشه‏اى به مصونيت قرآن و اعتبار آن وارد نمى‏سازد.

نتيجه آن‏كه در تحريف لفظى تنها تحريف به كاهش و نقصان محل نزاع ميان قايلان به تحريف يا عدم تحريف است و محور بحث قرار مى‏گيرد.

گزيده مطالب

1. براى اثباتِ قداست و اعتبار قرآن‏كريم نياز به دو اعتقاد توأماً وجود دارد: اعتقاد به اعجاز قرآن و اعتقاد به تحريف‏ناپذيرى آن.

2. مصون‏ماندن قرآن از تحريف يكى از نشانه‏هاى مهيمن‏بودن قرآن بر ساير كتاب‏هاى آسمانى است.

3. تحريف‏ناپذيرى از مباحث مربوط به تاريخ قرآن است و اختصاص به دوره پس از رحلت تا جمع‏آورى مصاحف در زمان عثمان و از آن زمان تا اوايل قرن چهارم، يعنى دوره حصر قراءات در قراءت‏هاى هفت‏گانه دارد.

4. تحريف كلام به معناى تغيير و تبديل مفهوم آن و تفسير نمودن آن به گونه‏اى غيرصحيح است.

5. تعبير يُحرِّفُونَ الكَلِم كه چهاربار در قرآن به كار رفته‏است، همگى با همان معناى لغوى آن (تحريف معنوى) ارتباط دارد.

6. تحريف اصطلاحى، اختصاص به تحريف لفظى، يعنى افزايش يا كاهش كلمات يا آيات قرآن دارد و محل نزاع در بحث تحريف‏ناپذيرى همين تحريف اصطلاحى است.

7. اقسام تحريف لفظى عبارت است از: تحريف بالنّقيصه، تحريف بالزياده و تحريف بالترتيب.

8. وقوع تحريف معنوى و تحريف بالترتيب قطعى است؛ همان‏گونه كه عدم وقوع تحريف بالزياده اجماعى است و تنها قسمى كه محل بحث و نزاع است تحريف به كاهش است.

فصل دوم آراى دانشمندان اسلامى

مسلمانان با وجودِ داشتن اختلاف در بخش‏هايى از اصول و فروع دين در مورد عدم تحريف قرآن اتفاق نظر دارند؛ گرچه در مورد تحريف بالنقيصه، گروهى اندك از اخباريان شيعه و جمعى از علماى اهل‏سنت به خاطر عدم تفطّن و تحقيق، فريب ظاهر بعضى از اخبار و روايات را خورده و قائل به تحريف شده‏اند، ولى آن‏چه مشهور و معروف، بلكه امرى ترديدناپذير در ميان علماى اسلام -اعم از شيعه و سنى- است، آن است كه تحريف بالنقيصه نيز در قرآن واقع نشده و آن‏چه در دست ماست تمام قرآنى است كه بر پيامبر نازل گشته‏است. مراجعه به آراى بزرگان شيعه از متقدمان و متأخّران به اين حقيقت، شهادت مى‏دهد.

ابوالقاسم على‏بن حسين موسوى، معروف به‏سيدمرتضى و علم‏الهدى (م‏436ق.) فقيه، مفسر، متكلم، اديب و شاعر و رئيس اماميه پس از شيخ مفيد مى‏گويد:

علم به صحت نقل قرآن همانند علم به شهرها، حوادث و وقايع بزرگ، كتب مشهور و آشكار مدون عرب است؛ زيرا اهتمام و انگيزه براى نقل و حفظ قرآن‏كريم به حدى زياد بود كه در مورد ساير چيزهاى ذكرشده چنين اهتمامى وجود نداشته‏است، چرا كه قرآن معجزه‏اى براى نبوت و مأخذى براى علوم شرعى و احكام دينى بوده‏است و دانشمندان اسلام در حفظ و حمايت از آن سعى بليغ نموده‏اند؛ تا جايى كه همه آن‏چه را مربوط به اختلاف در قرآن از جهت اعراب و قراءت و حروف و آيات بوده فراگرفته‏اند. حال چگونه ممكن است تغيير يا نقصى در آن صورت گرفته باشد؟....(13)

استاد محمدهادى معرفت نظريات بيش از بيست تن از اعلام اماميه را در زمينه عدم تحريف بيان نموده‏است، كه برخى از آنان عبارتند از:

1. شيخ المحدثين ابوجعفر محمدبن على‏بن الحسين الصدوق (م‏381ق.)؛

2. عميد الطائفه، محمدبن محمدبن نعمان المفيد (م‏413ق.)؛

3. الشريف المرتضى، على‏بن الحسين علم‏الهدى (م‏436ق.)؛

4. شيخ الطائفه، ابوجعفر محمدبن الحسن الطوسى (م‏460ق.)؛

5. امين‏الاسلام، فضل‏بن الحسن الطبرسى (م‏548ق.)؛

6. علاّمه حلى (م‏726ق.)؛

7. محقق اردبيلى (م‏993ق.)؛

8. شيخ جعفر كاشف‏الغطاء (م‏1228ق.)؛

9. الامام السيد شرف‏الدين العاملى (م‏1381ق.)؛

10. علاّمه امينى.

از معاصران نيز به نظريات قاطعانه بزرگانى چون علامه طباطبائى، آيةاللَّه خوئى و امام خمينى اشاره شده است.(14)

محدثان بزرگ شيعه از اولين آنها، يعنى صدوق گرفته تا آخرينشان، يعنى شيخ حرّ عاملى و ملاّمحسن فيض كاشانى، همگى احتمال وقوع تحريف در قرآن را نفى نموده‏اند. البته انديشه تحريف به جهت نفى حجّيت ظواهر قرآن، از ناحيه گروهى اندك از اخباريان ساده‏انديش و زودباور مطرح شده‏است. سيدنعمت‏اللَّه جزايرى (1050 - 1112 ق.) پرچمدار اين گروه و مبتكر انديشه تحريف براساس برخى از اخبار عجيب و شاذ بوده است. كتاب وى با عنوان الانوار النّعمانيه انباشته از اخبار و داستان‏هاى خرافى و عجيبى است كه نظير آن اخبار در كتاب‏هاى اماميه يافت نمى‏شود. اين كتاب منبع اصلى قول به تحريف بوده و ميرزاى نورى نيز در فصل‏الخطاب به آن اعتماد نموده‏است.(15)

ميرزاى نورى و فصل الخطاب

مرحوم شيخ ميرزا حسين نورى (1254 - 1320ق.) از امامان حديث و بزرگان شيعه و داراى تأليفات متعددى است كه از جمله آنها كتاب فصل الخطاب فى تحريف كتاب رَبِّ الارباب است. اين كتاب در سال 1292ق، در نجف اشرف تأليف و در سال 1298ق. چاپ شد.(16) پس از انتشار، بسيارى از علما و بزرگان شيعه با او به مخالفت برخاسته رساله‏هايى در ردّ آن نوشتند. حاجى نورى در دفاع از كتاب خويش و در پاسخ به كتاب كشف الارتياب عن تحريف الكتاب تأليف شيخ محمود تهرانى، مشهور به معرب، رساله فارسى جداگانه‏اى را نوشته مى‏گويد: «راضى نيستم كسى فصل‏الخطاب را بدون مطالعه اين رساله بخواند.»(17) علامه شيخ آقابزرگ تهرانى كه خود شاگرد حاجى نورى بوده است مى‏گويد:

استاد ما حاجى نورى در اواخر عمر خويش مى‏گفت: من در نامگذارى كتابم، اشتباه نمودم و سزاوار بود نام آن را فصل الخطاب فى عدم تحريف الكتاب بگذارم؛ چراكه در آن ثابت مى‏كنم، قرآن شريف موجود بين دو جلد كه در همه عالم منتشر شده‏است با تمامى سور و آيات و جملاتش وحى الهى است كه هيچ‏گونه تغيير يا تبديل و زياده و نقصانى از هنگام جمع آن تا به امروز در آن واقع نشده است... من در مواضع متعددى از كتاب به جهت جلوگيرى از تيرهاى سرزنش و ملامت ديگران در تصريح به عقيده خودم، اهمال نمودم، بلكه از روى غفلت برخلاف عقيده خود سخن گفتم.(18)

حقيقت آن است كه كتاب فصل‏الخطاب به هيچ‏وجه قابل دفاع و توجيه نيست. حاجى نورى از آن جهت كه محدثى متتبع بوده و نه محققى تحليل‏گر، فريب انبوه روايات و احاديثى را خورده است كه در ظاهر بر تحريف كتاب دلالت دارند و از تجزيه و تحليل و بررسى آنها، چه در زمينه صحت صدور و چه در زمينه تحقيق در دلالت و مفاد آنها، غفلت نموده است. دلايل دوازده‏گانه‏اى كه به تصور وى تحريف قرآن را ثابت مى‏كنند، هيچ يك براى اثبات تحريف كافى نيستند.

جاى اين پرسش هست كه آيا مى‏توان عقيده شخصى فرد يا افرادى معدود را به يك مكتب و مذهب نسبت داد؛ در حالى كه مجموعه‏اى عظيم از دانشمندان و مفسران و محققان آن مذهب از آغاز تا به امروز با صراحت به مخالفت با آن برخاسته‏اند؟

كسانى كه با دستاويز قراردادن چنين آراى ضعيف و بى‏پايه‏اى، چشم و گوش خود را در برابر قداست و جايگاه سترگ قرآن در نزد شيعه بسته‏اند، از تبليغات زهراگين خويش چه هدفى را دنبال مى‏كنند؟(19)

امروز قرآن به عنوان محور وحدت اسلامى و قانون اساسى اسلام، هنگامى مى‏تواند نقش هدايت‏گرانه خود را ايفا كند كه در اعتبار سندى آن ترديدى وجود نداشته‏باشد و آنان‏كه به هدف تضعيف مذهب اهل‏بيت(ع) به اشاعه چنين اكاذيبى در مورد ساحت مقدس قرآن، دست مى‏زنند آگاهانه يا ناآگاهانه، در مقام تضعيف قرآن برآمده‏اند.

گزيده مطالب

1. محدثان بزرگ شيعه از صدوق تا فيض كاشانى، همگى هرگونه احتمال وقوع تحريف در قرآن را نفى كرده‏اند.

2. نظريه گروهى اندك از اخباريان شيعه و جمعى از اهل سنت مبنى بر تحريف قرآن در برابر رأى قاطع دانشمندان و قرآن شناسان شيعى و سنّى بر مصونيت قرآن از تحريف، قابل ذكر و اعتنا نيست.

3. با وجود اظهار نظر صريح بزرگان شيعه از قرن چهارم تا كنون، تأليف دو كتاب الانوار النّعمانية از سيد نعمت‏اللَّه جزايرى و فصل الخطاب فى تحريف كتاب ربّ الارباب از ميرزاى نورى، نقطه عطفى در تاريخ بحث تحريف به حساب مى‏آيد؛ به طورى كه با استناد به اين دو كتاب نارواترين تهمت‏ها به شيعيان زده شده است.

فصل سوم دلايل عدم تحريف

1- دلايل فراوانى بر عدم تحريف قرآن وجود دارد كه برخى از آنها را مورد بررسى قرار مى‏دهيم:

اوّل: دليل قرآنى؛ مانند آيه حفظ و آيه عدم اتيان باطل

إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُون.(20)

وَإِنَّهُ لَكِتابٌ عَزيزٌ لا يَأتيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ.(21)

قرآن در دو آيه فوق از مصونيت خويش سخن گفته با جملاتى اطمينان بخش و سرشار از تأكيد و تصريح، آن را اعلام مى‏دارد.

در آيه اول كه به صورت جمله اسميه و با اِنّ همراه با ضمير منفصل "نحن" و لام تأكيد بيان شده است، همه عوامل تأكيد كننده در كلام، در كنار هم قرار گرفته‏اند؛ تا اين حقيقت مهم و جاودانه را بيان نمايند.

آيه سوره فصلت نيز با قاطعيت و صلابت، مسأله مصونيت و تحريف‏ناپذيرى قرآن را مطرح مى‏نمايد.

«عزيز» از ماده عزت است كه به معناى سختى است. البته موارد استعمال آن متفاوت است. در زبان عرب چيزى را كه تحت تأثير عامل خارجى قرار نگيرد «عزيز» مى‏گويند. قرآن عزيز است؛ يعنى كتابى است سخت و نفوذ ناپذير كه تحت تأثير و مغلوب عامل ديگرى واقع نمى‏شود، جملات بعدى آيه در واقع توضيحى در همين رابطه است: لايأتيه الباطل من بين يديه. اين بيان كنايه از آن است كه به هيچ صورتى، باطل در قرآن راه ندارد و در واقع قرآن يك حالت دفاعى در برابر باطل دارد؛ چنان آيات و جملاتش مستحكم و استوار است كه هر گونه نفوذ باطل را در خود عقيم مى‏نمايد.

وقوع تغيير و تبديل، چه در جهت افزايش و يا كاهش آيات، چيزى غير قرآن و باطل است. بنابراين، نفى باطل، نفى هر گونه تغيير و تحريف است. پس اين آيه، هم‏امكان تحريف بالزياده و هم تحريف بالنقيصه را رد مى‏نمايد.

ممكن است اشكالى به اين صورت مطرح شود: استدلال به اين دو آيه براى اثبات عدم تحريف قرآن، تنها در صورتى صحيح است كه خود آنها از قرآن باشند و از كجا معلوم است كه خود اين دو آيه از آيات تحريف‏شده نباشند؟ در پاسخ مى‏گوييم: اولاً،مخاطبان بحث ما در تحريف (مدعيان تحريف) هيچ يك قائل به تحريف بالزياده نيستند. بنابراين، عدم افزايش در قرآن اتفاقى است.

ثانياً، از آيات تحدّى در قرآن، به خوبى بر مى‏آيد كه آن‏چه فعلاً در اختيار ماست همان قرآن مُنْزَل مِنْ عِنْدِاللَّه است؛ زيرا آوردن مثل آن امكان‏ناپذير نيست. گرچه با آيات تحدّى، عدم نقص در قرآن را نمى‏توان اثبات نمود ولى مى‏توان ثابت نمود كه چيزى به قرآن اضافه نشده است. بنابراين دو آيه مورد بحث نيز از احتمال تحريف درامان مى‏مانند و با اثبات اين دو آيه، عدم وجود نقص در قرآن نيز مطابق مفاد صريح آنها اثبات مى‏شود.

(مولوى)

دوم: دليل روايى

الف) حديث متواتر ثقلين كه از طرق عامه و خاصه نقل شده است.(22) اين حديث با اختلاف اندكى در الفاظ و تعابير، سه نكته را به صراحت بيان مى‏كند:

اول آن كه پيامبر فرموده است: إِنّى تاركٌ فيكم الثَّقلين كتابَ اللَّهِ و عترتي؛

دوم آن كه: ما إِنْ تمسَّكْتُم بهما لَنْ تَضِلُّوا؛

سوم آن كه: و إنّهما لن يفترقا حتّى يَرِدا عَلَيَّ الحوض.

اين حديث شاهدى تام و گواهى قطعى بر عدم تحريف قرآن است و با صراحت اعلام مى‏كند كه قرآن براى هميشه و تا روز قيامت محفوظ است؛ زيرا اگر قرآن تحريف شده‏باشد، نه به قرآن مى‏توان تمسّك نمود و نه به عترت؛ چون عترت جداى از قرآن به عنوان يك حجّت مستقل شناخته نمى‏شود. اگر عترت باشد، ولى قرآن نباشد مفهوم آن افتراقِ عترت از قرآن است؛ در حالى كه حديث ثقلين مى‏گويد اين دو هرگز از يكديگر جدا نمى‏شوند. با اين بيان از حديث ثقلين روشن مى‏شود كه اعتقاد به استقلال در حجّيت هر يك از قرآن و عترت - گر چه از سوى بعضى از بزرگان مطرح گرديده است -(23) اعتقادى ناصواب و نپذيرفتنى است؛ زيرا دقت در حديث ثقلين نشان مى‏دهد هر يك از كتاب و سنّت از جهتى به ديگرى وابسته و نيازمند است؛ به طورى كه اگر يكى از اين دو تحريف شود و از بين برود ديگرى نيز از ميان مى‏رود. قرآن به عنوان ثقل اكبر در تبيين و تشريح حدود و ثغور و معانىِ خويش نياز به حديث دارد - گرچه اصل حجّيت آن ذاتى است - و احاديث و روايات به عنوان ثقل اصغر در اصل اعتبار و سنديّت خويش نيازمند به قرآنند(24) و در حقيقت قرآن و عترت به عنوان يك حجّت به هم آميخته‏اند؛ به طورى كه مكمّل يكديگرند و تمسّك به يكى بدون ديگرى معقول نيست. اگر هر يك از قرآن و حديث به عنوان دو حجت و دليل مستقل مطرح بودند، با نبودِ يكى امكان تمسك به ديگرى وجود داشت؛ در حالى كه پيامبر فرموده است: در صورتى كه به اين دو تمسك نماييد هرگز گمراه نمى‏شويد. ونيز فرموده‏اند: اين دو از هم جدا نمى‏شوند، تا آن كه در حوض بر من وارد شوند.

ب) رواياتى از ائمه به ما رسيده است كه در حوادث و فتنه‏هاى روزگار، ما را به قرآن ارجاع داده‏(25) قرآن را به عنوان پناهگاهى مطمئن معرفى مى‏نمايند. حال اگر كتابى، خود از آسيب فتنه‏هاى روزگار در امان نمانده باشد آيا مى‏تواند ديگران را از گزند فتنه‏ها مصون نگه‏دارد؟

ج) دليل ديگرى كه بر عدم تحريف قرآن وجود دارد، روايات عَرْض بر قرآن است. احاديثى از ائمه وجود دارد كه فرموده‏اند: آن‏چه را از ما به شما رسيده بر قرآن عرضه كنيد؛ اگر موافق با كتاب اللَّه بود اخذ نماييد، والّا آنها را طرد كنيد: ما وافَقَ كِتابَ‏اللَّهِ فَخُذُوهُ وَ ما خالَفَ كِتابَ اللَّه فَرُدُّوه.(26)

نيز فرموده‏اند: هر سخنى و حديثى كه موافق با كتاب خدا نباشد باطل است: وَ كُلُّ حَديثٍ لا يُوافِقُ كِتابَ اللَّه فَهُو زُخْرُفٌ.(27) يا ما لَمْ يُوافِقْ مِنَ الْحديث القرآنَ فَهُوَ زُخْرفٌ.(28)

تعابير ديگرى نيز مشابه با تعابير فوق در روايات وارد شده است؛ به گونه‏اى كه مجموعه اين روايات در حد استفاضه است. در اين جا به يك نمونه ديگر از اين روايات اشاره مى‏كنيم:

قال رسول اللَّه(ص): إِنَّ عَلى‏ كُلِّ حَقٍّ حقيقَةً وَ عَلى‏ كُلِّ صَوابٍ نُوراً، فَما وافَقَ كِتابَ‏اللَّهِ فَخُذُوهُ وَ ما خالَفَ كِتابَ اللَّهِ فَدَعوُه.(29)

مطابق اين نقل رسول خدا فرموده است: حقيقت هر حقى و نورانيت هر صوابى، قرآن كريم است. پس آن‏چه را موافق با كتاب خداست بگيريد و آن‏چه را مخالف بااوست رها كنيد.

نظير همين روايت، روايت ديگرى است از على بن ابى‏طالب در بحار الانوار.(30) ازمجموع اين روايات بر مى‏آيد كه آن‏چه اصالت دارد و حق است قرآن‏كريم است. همانند قرآن را ديگران نمى‏توانند جعل كنند؛ در حالى كه شبيه سخنان معصومان را مى‏توانند جعل نمايند. بنابراين ميزان و ترازوى سنجش حق از باطل، قرآن است. به‏همين جهت همه رواياتى كه در آنها به گونه‏اى از تحريف قرآن، سخن به ميان آمده‏است، اگر قابل تأويل و توجيه نباشد، به استناد اين دسته از روايات باطل و زخرف و مجعولند و هيچ گونه ارزش و اعتبارى ندارند.

سوم: دليل عقلى

قرآن، كتابى است كه براى هدايت و راهنمايى بشر نازل شده‏است، و به تصريح آيات آن خداوند انسان را از مراجعه به قرآن ناگزير مى‏داند. به ضرورت عقل نيز، بايد معارف دينى و اصول كلى و قانون اساسى اسلام در قالب يك كتاب مدون همواره دراختيار بشر باشد؛ همان گونه كه در اديان گذشته نيز وجود داشته است؛ حال اين معقول نيست كه خداوند كتابى را در اختيار بشر قرار دهد، سپس آن را رهاكند تا هركس به ميل خود از آن كم نمايد و يا بر آن بيفزايد؛ به عبارت ديگر اين خود نقض‏غرض الهى مى‏شود؛ زيرا كه در صورت وقوع تحريف در كتابى كه هُدًى لِلنّاس و نذيراً للعالمين و براى همه عصرها و نسل‏هاست، هدف از انزالش تأمين نگشته و اعتبار آن از بين رفته‏است.

ممكن است گفته شود مسأله هدايت و راهنمايى انسان‏ها از رهگذر كتاب دين، در تورات و انجيل نيز وجود داشته و در عين حال امروز همه، حتى دانشمندان مسيحيت و يهوديت قبول دارند كه اين دو كتاب تحريف شده‏اند. بنابراين با همه آن‏چه در مورد ارزش قرآن گفته مى‏شود، احتمال تحريف در اين كتاب هم وجود دارد.

پاسخ: مى‏پذيريم كه همه كتب آسمانى پيشين در اصل هدايت و نورانيت و بيان اصول و معارف حقه با قرآن مشترك بوده‏اند و تفاوت اين كتب در فروعات و جزئيات و نيز در درجه كمال و مراتب معارف بوده است. اما ويژگى خاص قرآن در خاتميت و مهيمن‏بودن آن است. قرآن به عنوان آخرين كتاب آسمانى و حجت الهى، هم تصديق‏كننده تورات و انجيل و هم حافظ و نگهبان اصول و معارفى است كه همه كتاب‏هاى آسمانى در آن مشترك بوده‏اند. حال اگر قرآن نيز همانند ساير كتب آسمانى دستخوش تغيير و تحريف قرار گيرد، لازمه آن از دست رفتن اصول معارف دينى است و ديگر هيچ اعتبارى براى وحى باقى نمى‏ماند. از سوى ديگر با از بين رفتن حجيت و اعتبار قرآن، اعتبار سنت و روايات نيز از بين خواهدرفت؛ زيرا حجيت كلام معصومان به حجيت قرآن باز مى‏گردد.

اين بدان خاطر است كه ما معتقديم دليل اعتبار و حجيت گفتار معصومان(ع) احاديثى همانند حديث متواتر ثقلين است. ائمه معصومين، ثقل اصغرند و تمسك به آنان موجب هدايت و رهايى از ضلالت شمرده شده‏است.

حال اگر سؤال شود: به چه دليل كلام پيامبر(ص) براى ما حجّت است و سنديت دارد؟ در جواب خواهيم گفت: چون قرآن كه كتاب خداست، كلام پيامبر را حجت قرار داده و افتخار تعليم و تبيين كتاب را به او داده‏(31) و اطاعت از دستورهاى او را واجب شمرده است.(32) از اين جا روشن مى‏شود كه حجّيت گفتار معصومان از حجيت گفتار پيامبر ناشى شده و حجيت گفتار پيامبر نيز از قرآن كه حجت بالذات است.

چهارم: تحليل تاريخى

دليل ديگر بر عدم تحريف، تحليلى تاريخى از جايگاه قرآن در ميان مسلمانان است. به شهادت تاريخ، حفظ و قراءت قرآن از آغاز تا كنون در ميان مسلمانان از جايگاه ويژه‏اى برخوردار بوده است، به گونه‏اى كه در اندك زمانى پس از نزول آيات كه به صورت تدريجى صورت مى‏گرفته است، مسلمانان صدر اسلام با اشتياقى وصف‏ناپذير به حفظ و تعليم و تعلم آن برخاسته‏اند. كاتبان مخصوصى براى كتابت قرآن وجود داشته و قُرّاى قرآن داراى بهترين مقام و منزلت اجتماعى بوده‏اند. باگسترش فتوحات اسلامى در زمان خليفه اول و دوم و گرايش ملل ديگر به اسلام و قرآن تا قلب اروپا و از سوى ديگر تا شبه قاره هند، در همه شهرها و خانه‏ها قرآن تلاوت مى‏گردد. در واقع گسترش اسلام به قدرى سريع و پرشتاب است كه در اندك زمانى در ميان هر يك از شهرهاى اسلامى آن روز ده‏ها قارى و حافظ قرآن يافت و قرآن‏ها يكى پس از ديگرى استنساخ مى‏شود. استنساخ قرآن‏ها گرچه به جهت رسم‏الخط و كتابت ابتدايى آن زمان موجب اختلاف قراءات مى‏گردد؛ اما اين‏امر هيچ‏گاه، در اصل قرآن و صيانت آن خدشه‏اى وارد نمى‏سازد. حال آيا امكان‏پذير است كتابى اين چنين، كه در حافظه‏ها سپرده شده و نسخه‏هايى بى‏شمار از آن استنساخ گرديده است، از سوى فرد يا افرادى در معرض ازدياد يا نقصان قرار گيرد و ديگران شاهد اين خيانت باشند و دم بر نياورند! اگر از عموم مردم چنين انتظار و توقعى نباشد، آيا منطقى است كه دستگاه خلافت اسلامى و در رأس آنان على بن ابى‏طالب(ع) در هنگام قدرت خويش شاهد تحريف كتاب الهى باشد و در مقابل آن برنخيزد؟ در حالى كه آن حضرت در رابطه با مسايلى از فروع دين نيز از خود حساسيت نشان مى‏دهد و به عنوان مثال در مورد بيت المال مسلمين و حيف و ميل و حاتم بخشى آن مى‏فرمايد:

وَاللَّهِ لَوْ وَجَدْتُه قَدْ تُزُوِّجَ بِهِ النِّساء ومُلك بِهِ الإِماء لَرَدَدْتُه؛ فَإِنَّ فِى الْعَدْلِ سِعَة وَمَنْ ضاقَ عَلَيْهِ الْعَدْلُ فَالْجَوْرُ عَلَيْهِ اَضْيَق؛(33) به خدا قسم اگر بيابم از هدايا و بخشش‏هاى عثمان اموالى را كه با آنها زن‏ها تزويج گشته و كنيزانى خريده شده، آنها را به صاحبانش برمى‏گردانم؛ زيرا در عدل و داد براى مردم وسعت است و هركه از عدالت دلتنگ شود ظلم و ستم او را دلتنگ‏تر سازد.

اين برخورد على با اموال مسلمانان است، چه رسد به قرآن و تعرّض به آن، كه امام خود را حامى و پاسدار آن مى‏داند و در كلمات متعددى به توصيف و تبيين و ارزش قرآن پرداخته است. ساير امامان و پيشوايان دينى نيز همين سيره و روش را در برخورد با قرآن داشته و با عمل و تأييد خويش، عدم تحريف در قرآن را ثابت نموده‏اند.

پنجم: اعجاز قرآن

هر مسلمانى اعتقاد دارد كه قرآن معجزه جاودانه الهى است. اعجاز قرآن داراى ابعاد گوناگونى است كه يكى از آنها و شايد مهم‏ترين آن فصاحت و بلاغت آن باشد، كه بستگى تام به لفظ و معناى قرآن دارد. قرآن خود براى اعجازش تحدّى نموده و مخالفان را به مقابله خوانده است. آيات متعددى كه بيانگر تحدّى مى‏باشند، با قاطعيّت، بر وحيانى‏بودن قرآن و فراتربودن ظاهر و باطن و لفظ و معناى آن از درك و فهم بشرى صحّه مى‏گذارند. اين اعجاز با هرگونه تحريف منافات دارد؛ چراكه تحريف موجب بروز خلل و نقصان در لفظ و معناى قرآنى كه خداوند براى آن تحدّى نموده است، مى‏شود. آيا مى‏توان تصوّر نمود كه اعجاز قرآن فقط براى برهه‏اى خاص، يعنى همان نيم‏قرن اول از تاريخ اسلام بوده‏است و پس از آن با وقوع تحريف، اعجاز قرآن نيز از ميان رفته‏است؟

به نظر مى‏رسد اگر رابطه اعجاز قرآن با عدم تحريف از اين منظر مورد عنايت قرارگيرد و به پيامدهاى التزام به تحريف - كه درواقع التزام به لغويت و بطلان اعجاز قرآن است - توجه شود، هرگز براى هيچ مسلمانى ترديدى در عدم تحريف باقى نخواهدماند.

ششم: شيوه‏هاى اختصاصى و انحصارى قرآن در ايجاد مصونيّت براى خويش

قرآن از ساختار و بافتى خاص و ويژه برخوردار است؛ هم از جهت تفاوت‏هايى كه سوره‏هاى مكى با سوره‏هاى مدنى دارند و هم از حيث تدريجى‏بودن نزول آيات و هم به لحاظ محتواى دعوت‏ها و پيام‏ها و دستورالعمل‏هايش.

تأمّل در اين ساختار ويژه از سويى هنرمندى و اعجاز قرآن را در ابعادى ديگر آشكار مى‏سازد، و از طرفى باور انسان را در عدم وقوع هرگونه تحريف و دستبردى در اين كتاب مقدس، افزون‏تر مى‏كند. اينك به موارد فوق به اختصار اشاره مى‏كنيم:

الف) سور مكى كه در ترتيب نزول مقدم بر سور مدنى بوده‏اند، غالباً سوره‏هايى كوچك با آياتى كوتاه و موزون مى‏باشند.(34) اين امر حفظ و فراگيرى آنها را به غايت آسان مى‏نموده‏است؛ به‏ويژه آن‏كه تعداد مسلمانان در مكه كم و محدود و افراد باسواد انگشت‏شمار بوده‏اند. نزول سوره‏هاى قرآن با چنين كيفيتى، جبران‏كننده كمبودها و نواقص شده و اين سوره‏ها هرگز از حافظه‏ها محو نمى‏گرديده‏اند.

ب) تدريجى‏بودن نزول قرآن مجيد، اين فرصت را به مسلمان مى‏داد كه آيات را به‏آسانى فرا گرفته در حفظ و قراءت آن بكوشند. بدون شك اگر آيات قرآن يك مرتبه و با نزولى دفعى بر مردم نازل مى‏شد، تحمل و هضم و درك و حفظ و حراست از آيات در آن شرايط براى مسلمين كارى طاقت‏فرسا و شايد غير ممكن بود.

ج) محتواى پيام‏ها و دستورها و دعوت‏هاى كتب آسمانى، همواره با منافع زورمندان و سلطه‏جويان در تعارض و تضاد بوده است. از اين‏رو گروهى از آنان به كتمان حقايق كتب آسمانى و تحريف آن كمر مى‏بستند. قرآن كه آخرين حلقه از سلسله كتاب‏هاى آسمانى است، شيوه‏اى در طرح پيام‏ها و دستورهاى خود برگزيده است كه راه را بر هر گونه كتمان و تحريف بسته و اين كتاب جاودانه را از دستبرد مغرضان و معاندان و منافقان محفوظ نگه داشته‏است. قرآن در بيان مطالب خويش به بيان كليات و اصول اكتفا نموده و شرح و تفسير آنها را به سنت واگذاشته است. به‏عنوان مثال در قرآن‏مجيد هر جا نام برگزيدگان الهى و انسان‏هاى شايسته زمان نزول‏وحى به ميان آمده و از كسى تعريف و يا تمجيد شده، به نام او تصريح نشده‏است؛ چنان كه هر جا فرد يا جريانى مورد مذمت و لعنت قرارگرفته، نام آن فرد يا جريان در متن قرآن ذكر نگرديده‏است. اين شيوه عمومى قرآن بوده و فقط در مورد مذمت ابولهب و همسرش استثناءاً اين شيوه به كار گرفته نشده كه البته خود حكمتى دارد؛ زيرا عداوت خاص ابولهب و همسرش به اسلام بر همگان روشن بوده و وابستگى او به قريش و نسبتش با پيامبر باعث مى‏شده خطرى از اين جهت متوجه قرآن نگردد.(35)

در يك مورد ديگر نيز قرآن نام زيد (زيد بن حارثه) پسر خوانده رسول خدا را ذكر مى‏كند(36) كه جريان آن مربوط به مدح و يا ذم فرد نيست.

در اين‏جا نمونه‏هايى از آياتى را كه ناظر به مدح و يا مذمت افراد در قرآن است و از ذكر نام آنان خوددارى شده‏است ذكر مى‏كنيم:

1. آيه تطهير(37) كه مصداق آن در سنت مشخص شده است.

2. آيه مباهله‏(38) كه نام امام حسن(ع) و امام حسين(ع) و حضرت على(ع) و زهرا(س) در آيه ذكر نگرديد.

3. آيه ليلة الفراش‏(39) كه بر طبق روايات متعدد از شيعه و سنى در شأن على بن ابى‏طالب در شامگاه هجرت پيامبر نازل شده‏است.

4. سوره مباركه كوثر به گزارش بعضى از روايات، مراد وجود با بركت حضرت زهرا(س) است. در همين سوره نام توهين كنندگان به پيامبر، يعنى عاص بن وائل و يا امية بن خلف نيز ذكر نگرديده‏است.

5. آيه إِنْ جاءَكُمْ فاسِق بِنَبَأٍ...(40) درباره وليد برادر رضاعى عثمان نازل شده است.

6. سوره منافقون درباره عبداللَّه بن اُبَىّ سركرده منافقان نازل شده‏است؛ در عين حال نامى از او به ميان نيامده‏است.

آن‏چه ذكر شد تنها اندكى از انبوه مواردى است كه در قرآن به چشم مى‏خورد. راستى اگر قرآن در همه موارد با صراحت از گروهى تعريف و تمجيد و علناً در مورد عده‏اى زبان به مذمت و نكوهش مى‏گشود، مخالفان گروه اول و مخاطبان گروه دوم چه بلايى بر سر قرآن مى‏آوردند؟ به ويژه آن كه دودمان بنى‏اميه كه قرآن از آنها باعنوان شجره ملعونه‏(41) ياد مى‏كند بعدها خود به خلافت دست يافتند.

شگفتا كه اين همه دقت و ظرافت در بيان پيام‏هاى الهى و يك چنين روان‏شناسى در آن برهه از زمان در مورد اين كتاب آسمانى اتفاق مى‏افتد تا زمينه و بهانه هر گونه دستبرد و تحريف را از ساحت مقدس قرآن‏مجيد از بيخ و بُن بركند و آن را تا هميشه تاريخ جاودانه سازد و آن بشارت الهى محقق گردد كه إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنّا لَهُ لَحافِظُون.

عدم تصريح آيات به نام و القاب افراد، مسلمانان را به خطا نينداخت؛ زيرا قرآن، براى حلّ اين اشكال راهى روشن ارائه كرده‏است. در خبرى صحيح از ابوبصير(42) نقل شده كه از حضرت صادق(ع) در مورد آيه أطيعوا اللَّه وأطيعوا الرسول وأُولى الأمر منكم سؤال نمودم كه مراد از اولوالامر كيست؟

حضرت فرمود: اين آيه در مورد على بن ابى‏طالب، امام حسن و امام حسين نازل شده‏است.

عرض كردم: مردم مى‏گويند چرا نام على(ع) و اهل بيت او در كتاب خدا نيامده‏است؟

حضرت فرمود: به آنان بگو، نماز بر پيامبر نازل شد؛ در حالى كه خداوند براى مردم عدد ركعات آن را مشخص ننموده بود؛ چرا كه پيامبر بايد براى آنان تفسير نمايد، و همين طور زكات بر پيامبر نازل شد، اما خداوند بيان نفرمود از هر چهل مثقال نقره، يك نقره زكات دارد. حج بر پيامبر نازل شد؛ در حالى كه خداوند به مردم نفرمود هفت مرتبه طواف نماييد؛ چون پيامبر كسى است كه تبيين و تفسير اين آيات و كليات را به عهده دارد.

آن‏گاه امام صادق فرمود: آيه أَطيعوا اللَّه وأَطيعوا الرسول وأُولى الأَمر منكم در شأن على بن ابى‏طالب و امام حسن و امام حسين(ع) نازل شد. رسول خدا در روز عيد غديرخم فرمود مَنْ كُنْتُ مَوْلاه فهذا عَليٌّ مولاه، از اين روايت و رواياتى نظير آن به‏خوبى استفاده مى‏شود كه بيان كليات معارف دينى را قرآن بر عهده دارد، و تفسير و تبيين و توضيح آن بر عهده پيامبر و امامان است. خود قرآن كريم در مواردى اين امر را از جمله امتيازات پيامبر(ص) شمرده است.

آن‏جا كه پيامبر را مُعلِّم كتاب الهى معرفى مى‏نمايد: هُوَ الّذى بَعَثَ فى‏ الأُمّيينَ رَسُولاً مِنْهم يَتْلُوا عَلَيْهِم آياتِهِ وَ يُزَكّيهم و يُعَلِّمُهُم الْكِتابَ والْحِكْمَة....(43)

آن جا كه پيامبر را مُبَيّن و مُفَسّر قرآن معرفى مى‏كند: وَأَنْزَلْنا اِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِم.(44)

و آن‏جا كه به طور كلى و با فرمانى عام همگان را به اطاعت از اوامر و نواهى رسول خويش فرا مى‏خواند: وَ ما آتاكُمُ الرَّسولُ فَخُذُوه وَ ما نَهاكُمْ عَنْه فانْتَهُوا.(45)

بنابراين هيچ گونه دغدغه‏اى درمورد عدم ذكر شأن نزول آيات در قرآن باقى نمى‏ماند؛ زيرا مصلحتى ايجاب كرده تا قرآن به صراحت از شايستگان و اهل بيت عصمت و طهارت نام نبرد و در همان حال با معرفى پيامبر به عنوان معلّم و مبيّن ومفسّر كتاب، راه را براى وصول به حقايق قرآنى براى انسان‏ها هموار كرده است وقرآن در عين آن‏كه از خطر تعرض و تحريف مصون مانده، حقايق آن نيز كتمان نشده است.

هفتم: وجوب قراءت يك سوره كامل پس از حمد در نمازهاى واجب روزانه

به دستور امامان معصوم(ع) قراءت يك سوره كامل بعد از حمد در ركعت اول و دوم نمازهاى پنج‏گانه روزانه، واجب است و اين حاكى از اعتقاد اماميه به نيفتادن چيزى از قرآن است. قائلان به تحريف نمى‏توانند قراءت سوره‏اى را كه محتمل تحريف است، جايز و مُجزى بدانند؛ زيرا اشتغال يقينى، براءت يقينى مى‏خواهد. بنابراين، اين ترخيص از سوى ائمه فى‏نفسه دليل عدم وقوع تحريف در قرآن خواهدبود.(46)

هشتم: «ذِكْر»بودن قرآن

علّامه طباطبائى با استناد به دو آيه «حفظ»(47) و «عدم اتيان باطل»(48) كه واژه «ذكر» در هر دو آيه به كار رفته است، اين واژه را جامع و دربردارنده همه اوصاف و حقايق معارف قرآنى دانسته است و از آن‏جا كه قرآن موجود به كامل‏ترين نحو ممكن، واجد همه آثار و خصوصيات بيان‏شده از سوى خداوند است، صفت «ذكر»بودن و زنده و جاويد بودن آن هم‏چنان باقى است، و همين امر دليل عدم تحريف قرآن است؛ چون درصورت تغيير، ديگر قرآن برخوردار از اوصاف ذكر شده نمى‏بود.(49)

نهم: استناد امامان معصوم(ع) به آيات قرآن

اخبارى وجود دارد كه امامان معصوم(ع) در ابواب مختلف به آيات متعددى از قرآن‏كريم به همان نحوى كه در قرآن فعلى وجود دارد، استناد و تمسّك نموده‏اند؛ حتى در مورد آياتى كه روايات تحريف در زمينه آنها وجود دارد. اين امر بهترين شاهد است بر اين كه مراد معصومان(ع) از اين سخن كه قرآن اين‏گونه نازل شده، تفسير آن بوده‏است.

دهم: ضرورت تواتر قرآن

در مباحث مربوط به قراءات بيان گرديد كه گرچه قراءات گوناگون متواتر نيستند اما نصّ قرآن بالضروره متواتر است؛ يعنى از هر نسلى به نسل ديگر به تواتر نقل شده‏است. اين امر نيز با قول به تحريف ناسازگار است.(50)

گزيده مطالب

دلايل عدم تحريف عبارتند از:

1. دو آيه حفظ (حجر، 9) و عدم اتيان باطل در قرآن (فصلت، 41).

2. حديث متواتر ثقلين كه تفكيك‏ناپذيرى قرآن و سنّت را از يكديگر بيان مى‏كند. از آن‏جا كه اين دو توأم با هم حجّيت دارند، تحريف در قرآن مستلزم بى‏اعتبارشدن سنّت و تمسّك به آن منهاى قرآن ممنوع خواهد بود.

3. روايات ارجاع به قرآن در حوادث و فتنه‏هاى روزگار.

4. احاديث لزوم عرضه حديث بر قرآن، جهت سنجش صحّت و سقم آن.

5. دليل عقلىِ لزوم محفوظ ماندن اصلى‏ترين منبع دين و قانون اساسى اسلام كه هُدىً للنّاس بودن ويژگى آن است. قرآن تحريف شده ديگر نمى‏تواند هُدىً للناس باشد و اين نقض غرض است.

6. يك تحليل ساده تاريخى از جايگاه قرآن در ميان مسلمانان و اشتياق وصف‏ناپذير آنان در حفظ و تعليم و تعلّم آن و وجود قاريان و حافظان ممتاز در طول تاريخ اسلام و نيز امامان معصوم، كه خود را حافظ قرآن و كيان اسلام دانسته درباره قداست آن از خود حساسيت نشان مى‏داده‏اند، عدم تحريف را ثابت مى‏نمايد.

7. قرآن براى اعجاز خويش تحدّى نموده‏است. اعجاز با هرگونه تحريفى منافات دارد؛ زيرا تحريف موجب بروز خلل و نقص در قرآن مى‏شود و چنين قرآنى ديگر نمى‏تواند معجزه‏اى جاودانه باشد.

8. ويژگى سوره‏هاى مكى كه مقدم بر سوره‏هاى مدنى بوده‏اند، تدريجى‏بودن نزول آيات و شيوه خاص بيان معارف و تعريف و تمجيد و يا مذمّت و نكوهش افراد و گروه‏ها در قرآن، ساختار و بافتى از قرآن ارائه داده است كه اساساً اين كتاب مقدّس را تحريف‏ناپذير كرده‏است.

9. وجوب قراءت يك سوره كامل پس از حمد در نمازهاى واجب روزانه.

10. ذكربودن قرآن و بقاى اين وصف كه جامع همه اوصاف و معارف قرآنى است در همين قرآنى كه نزد ماست.

11. استناد امامان معصوم به آيات قرآن در موارد مختلف.

12. متواتر بودن قرآن و منافات آن با تحريف.

پى‏نوشتها:‌

1 . وأنزلنا إليكَ الكتابَ بالحقّ، مُصدِّقاً لما بين يديه من الكتاب و مهُيمناً عليه. (مائده(5) آيه‏48)

2 . مباحث پنج بخش گذشته همگى مربوط به تاريخ قرآن بوده است.

3 . به عنوان نمونه: فتواى تاريخى امام خمينى(ره) درباره سلمان رشدى و كتاب آيات شيطانى.

4 . ر.ك: ابن منظور، لسان العرب.

5 . ر.ك: همان؛ قاموس قرآن؛ مفردات.

6 . قرآن‏پژوهى، ص‏86.

7 . نساء(4) آيه‏46؛ مائده(5) آيه‏13.

8 . مائده(5) آيه‏41.

9 . بقره (2) آيه‏75.

10 . ر.ك: البيان فى تفسير القرآن، ص‏227.

11 . همان، ص‏199.

12 . ر.ك: بخش جمع‏آورى و تدوين قرآن، در كتاب حاضر.

13 . مدخل التفسير، ص‏187.

14 . ر.ك: صيانة القرآن من التحريف، ص‏59 - 78.

15 . همان، ص‏111 - 113.

16 . مستدرك الوسائل، ج‏1، ص‏50.

17 . آقابزرگ تهرانى، الذريعه، ج‏16، ص‏231.

18 . مستدرك الوسائل، ج‏1، ص‏50؛ الذريعه، ج‏16، ص‏232.

19 . يكى از اين نويسندگان «احسان‏الهى‏ظهير» است كه كتاب‏خويش الشيعة والقرآن را برمبناى‏فصل‏الخطاب حاجى نورى نوشته و در آن از هيچ تهمت و ناسزايى فروگذار نكرده است. عنوان باب چهارم اين كتاب چنين است: «ألف حديث شيعيّ فى إثبات التّحريف فى القرآن! من كتاب فصلِ الخطاب لمحدّثٍ شيعيّ النورى الطّبرسي.»

20 . حجر (15) آيه 9.

21 . فصّلت (41) آيه 41 و 42.

22 . جهت اطلاع بيشتر ر.ك: الغدير و علوم القرآن عند المفسّرين، ج‏1، ص‏206-187.

23 . البيان، ص‏212.

24 . توضيح بيشتر در اين زمينه در دليل سوم آمده است.

25 . اصول كافى، كتاب فضل القرآن، ج‏4، ص‏398.

26 . وسائل الشيعه، ج‏18، باب‏9 از ابواب صفات قاضى، ح 19، 29 و 35.

27 . همان، ح‏14.

28 . همان، ح‏12.

29 . همان، ح‏10.

30 . بحارالانوار، ج‏2، ص‏227.

31 . بقره(2) آيه 129 و151؛ آل‏عمران(3) آيه 164.

32 . حشر(59) آيه‏7؛ آل‏عمران(3) آيه 32 و 132؛ محمد(47) آيه‏33.

33 . نهج‏البلاغه، خ‏15.

34 . دقت شود در جزء 29 و 30 قرآن‏مجيد.

35 . ر.ك: كيهان انديشه، شماره 28، مقاله استاد سيد مرتضى عسكرى.

36 . احزاب(33) آيه‏37.

37 . اِنّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمْ....

38 . آل‏عمران (3) آيه‏61: قُلْ تَعالَوا نَدْعُ اَبناءَنا....

39 . بقره (2) آيه 207: وَ مِنَ النّاسِ مَنْ يَشْري....

40 . حجرات(49) آيه 6.

41 . اسراء(17) آيه 60.

42 . الوافى، ج‏2، باب‏30، ص‏63، به نقل از البيان، ص‏251.

43 . جمعه(62) آيه‏2؛ بقره(2) آيه 129 و 151.

44 . نحل(16) آيه‏44.

45 . حشر(59) آيه 7.

46 . قرآن‏پژوهى، ص‏116، به نقل از البيان، و التحقيق.

47 . حجر(15) آيه 9.

48 . فصّلت(41) آيه 41.

49 . جهت آگاهى بيشتر ر.ك: الميزان، ج‏12، ص‏110-103.