فصل چهارم حصر قراءات

مقدمه

در فصل اول، به اختصار مراحل پيدايش و تحوّلات مربوط به قراءت قرآن تا قرن سوم هجرى را مرور كرديم و گفتيم كه قراءت قرآن در قرن دوم با ظهور قاريانى ممتاز و برجسته به اوج شكوفايى خود رسيد. از اواخر همين قرن به جهت شيوع و گستردگى قراءت، ثبت و ضبط قواعد و اصول مربوط به قراءات و نيز ثبت اختلافات مربوط به قراءت قاريان با تدوين كتبى در اين زمينه آغاز گشت. تدوين و تأليف كتب قراءات در طول قرن سوم ادامه يافت، اما با گذشت زمان، كثرت و تنوع اختلافات به‏حدّ بى‏سابقه‏اى آشكار شد. افزون بر آن‏چه در همان فصل در زمينه عوامل بروز اختلاف در قراءت ذكر كرديم، يك مسأله روحى و روانى ديگر همواره وجود داشت كه برخى از اختلافات نوظهور، زاييده آن بودند. وقتى در هر دوره، شاگردان در جاى اساتيد خود، به كرسى قراءت تكيه زده و به مقام شيخ القُرّايى نايل مى‏شدند، براى آن‏كه خود راصاحب‏نظر نشان داده و فقط تقليد قراءت ديگران را نكرده باشند، به‏ناچار رأى و سليقه خويش را در بعضى موارد به كار مى‏گرفتند.

در قرن سوم، پراكندگى و بى‏نظمى رايج گرديد. در اين هنگام برخى از بزرگان به تدوين وضبط قراءات اقدام نمودند و اولين پيشواى معتبرى كه قراءات را در يك كتاب جمع نمود ابوعبيد قاسم بن سلام (م‏224ق.) بود كه قاريان را 25 نفر قرار داد. پس از او احمد بن جبير بن محمد كوفى (م‏258ق.) مقيم انطاكيه كتابى در قراءات پنج‏گانه جمع‏آورى كرد و از هر شهرى يك نفر را معرفى نمود. نفر سوم قاضى اسماعيل بن اسحاق مالكى (م‏281ق.) بود كه، كتابى درباره قراءات تأليف كرد و در آن قراءت بيست نفر را جمع نمود كه مشتمل بر قراءات هفت قارى مشهور نيز بود. چهارمين نفر محمد بن جرير طبرى (م‏310ق.) كتابى به نام جامع تأليف نمود و در آن بيست و چند قراءت را جمع كرد. پنجمين نفر، ابوبكر محمد بن احمد بن عمر داجونى (م‏314ق.) كتابى در قراءات جمع‏آورى نمود.(1)

اختلاف قراءت‏ها در ميان عموم مردم، نوعى نگرانى به‏وجود آورده بود و در حقيقت مى‏توان گفت جز گروهى كه قراءت را به صورت فنّى براى خود درآورده بودند، ديگران از اين همه اختلاف، خسته شده منتظر فرصتى براى رهايى از اين وضعيّت بودند. در آغاز قرن چهارم آن‏چه را مردم انتظار مى‏كشيدند، واقع شد و در عالم قراءات، انقلابى رخ داد.

ابن مجاهد در كرسى قراءت قرآن

ابوبكر احمد بن موسى بن عباس (324-245 ق.) مُقرى بزرگ بغداد نخستين كسى است كه قراءات سبع را رسميّت بخشيد. مهم‏ترين استاد ابن‏مجاهد در قراءت، ابوالزّعراء عبدالرحمن بن عبدوس است كه بارها قرآن را به قراءت نافع، ابوعمرو، حمزه و كسائى نزد او ختم كرده بود. ابن‏مجاهد حتى در بهره‏گيرى از هم طبقه‏هاى خود، چون محمد بن جرير طبرى (م 310 ق.) ابن ابى داود سجستانى (م 316 ق.) ابوبكر داجونى (م‏324 ق.) و حتى ابوبكر نقّاش (م 351 ق.) ابايى نداشته است.

ابن مجاهد در مجامع قراءت بغداد، مدارج ترقّى را پيمود و بدان‏جا رسيد كه بر مُقريان عصر خود رياست يافت. ثعلب، نحوى نامدار كوفى، معتقد بود كه در سال 286ق كسى در كتاب خدا از او داناتر نبود. آوازه ابن مجاهد، طالبان قراءت را نزد او گرد مى‏آورد؛ تا جايى كه گفته شده، در ميان شيوخ قراءت، هرگز كسى به اندازه او شاگرد نداشته است. رياست علمى ابن‏مجاهد، به همراه نزديكى او به سران حكومت، از وى فردى با نفوذ ساخته بود كه مى‏توانست در حوادث اجتماعى زمان خود مؤثّر باشد. ابن‏مجاهد «ابن مقسم» و ابن شنبوذ را در 322 ق در مورد مسايل تخصّصى قراءت به محاكمه كشيد و آنان را وادار به توبه كرد.(2)

ابن مجاهد و قراءات سبع

در آثار تأليف شده در سده سوم، قراءات هفت‏گانه، - كه بعداً معروف گشتند - صرفاً در عرض ديگر قراءت‏ها مورد توجه قرار مى‏گرفت و تكيه خاصى بر آنها نمى‏شد. عده‏اى از نويسندگان كه پيش از ابن مجاهد دست به تأليف آثارى در زمينه قراءت زده بودند، هم‏چون ابوعبيد قاسم بن سلام، ابوحاتم سجستانى، اسماعيل ابن اسحاق قاضى و محمد بن جرير طبرى، حدود بيست قراءت رايج را ثبت كرده بودند. در واقع نخستين مؤلف شناخته شده‏اى كه بنا داشت از هريك از شهرهاى پنج‏گانه مدينه، مكه، كوفه، بصره و دمشق، كه مهد قراءات بودند، نماينده‏اى برگزيند، احمد بن جبير انطاكى (م 258 ق.) بود كه در تأليفى، قراءات پنج قارى را گرد آورد.

كار انطاكى را مى‏توان پيش درآمدى بر مطرح شدن قراءات هفت‏گانه به‏وسيله ابن مجاهد تلقّى كرد. ابن مجاهد در گزينش خود به قاريان كوفه توجّهى خاص مبذول داشت و به جاى يك تن، سه قارى را از كوفه برگزيد.(3)

ابن مجاهد از هر شهر، كسى را برگزيد كه مردم آن ديار بر رجحان قراءت او متّفق بودند، ولى در مورد كوفه از اين ضابطه خارج شده و به رغم اين‏كه تصريح كرده، قراءت غالب در كوفه، قراءت حمزه بوده است، عاصم و كسائى را نيز در كنار او آورده است. موضع‏گيرى ابن مجاهد در قبال ابن شَنبوذ - كه قراءت بر خلاف مصحف را مجاز مى‏شمرد - و ابن مِقْسَم - كه هر قراءتى را كه از نظر عربيّت صحيح مى‏نمود، هرچند سند روايت آن ضعيف بود، جايز مى‏دانست - نشان از آن دارد كه ابن مجاهد مخالفت مصحف و ضعف سند را، از عوامل شذوذ قراءت مى‏دانسته و در كتاب السّبعه نيز بارها به عامل سوم، يعنى مخالفت با عربيّت اشاره كرده است.(4) از مطالعه كتاب السّبعه آشكارا برمى‏آيد كه ابن مجاهد، صرفاً يك انتقال دهنده قراءت نبوده، بلكه در جاى جاى اثر خويش به نقد و بررسى قراءات از حيث سند و نيز از نظر ادبى پرداخته است.

بدون شك رياست و نفوذ ابن مجاهد از علل اساسيى بود كه موجب شد تا قراءات سبع در ميان اهل قراءت جايگاهى استوار يابد به طورى كه در همان نيمه اول سده چهارم هجرى چندين كتاب در قراءات سبع تأليف شده است.(5)

البته اقدام ابن مجاهد در سدّ باب اجتهاد در قراءت، با اعتراض گروهى از معاصرانش مواجه گرديد. بدون ترديد موفقيت ابن مجاهد را در انسداد باب اجتهاد قراءات بايد در خوش‏سليقگى و زيركى وى در انتخاب هفت قراءت دانست. عدد هفت قراءت به تعداد مصاحف عثمانى (بنابر قولى) بود و مهم‏تر از همه با حديث معروف و مشهور نزول قرآن بر هفت حرف، مشابهت كامل داشت و به همين جهت با اقبال عمومى مواجه شد. ابن جبير قبل از ابن مجاهد در قراءت قرآن كتاب ثمانيه را تأليف نمود،(6) ولى خيلى زود به فراموشى سپرده شد.

ابن جزرى مى‏گويد: بعضى از كسانى كه آگاهى ندارند گفته‏اند، قراءات صحيح، منحصراً همين قراءات قاريان هفت‏گانه است و احرف سبعه‏اى را كه پيامبر به آن اشاره فرموده منظور قراءت اين افراد است. حتى اين توهّم براى بسيارى از جاهلان ايجاد شده كه قراءات صحيح همان قراءاتى است كه در شاطبيّه و تيسير(7) وجود دارد و اين قراءات همان‏هايى است كه پيامبر در حديث معروف به آنها اشاره نموده است. حتى بعضى هر قراءتى را كه در اين دو كتاب نباشد، شاذّ اطلاق كرده‏اند و بسيارى قراءتى را كه از غيرقرّاى سبعه باشد، شاذّ دانسته‏اند؛ در حالى كه چه بسا قراءاتى در اين دو كتاب وجود ندارد و از قراى سبعه نيز نقل نشده اما از قراءات آنان صحيح‏تر است. چيزى كه مردم را به اشتباه انداخته اين است كه آنها حديث احرف سبعه را شنيده‏اند و بعد «قراءات سبعه» به گوش آنها خورده و گمان كرده‏اند اين قراءات همان احرف سبعه مى‏باشند. به همين جهت بسيارى از متقدّمان از اكتفاى ابن مجاهد بر هفت قراءات ناخشنود بودند و او را در اين كار تخطئه نموده و گفته‏اند: چرا ابن‏مجاهد عدد كمتر يا بيشترى را انتخاب نكرد؟ يا چرا منظور خويش را از كار خود روشن نساخت تا ناآگاهان را از اين شبهه رهايى بخشد؟(8)

در هر حال مردم خواسته يا ناخواسته به زودى متوجه رابطه ميان احرف سبعه و قراءات سبعه شدند و همين امر چنان تقدّسى به اين قراءات بخشيد كه بعدها شخصيّت ابن مجاهد در عالم قراءات ضرب المثل گرديد. در نيمه دوم سده چهارم‏هجرى شاگردان و معاصران ابن مجاهد به ترويج و تثبيت كار وى پرداختند. ابوعلى فارسى (م 377 ق.) از اكابر نحو، شرحى بر كتاب القراءات السبع ابن مجاهد تحت عنوان الحجة فى القراءات السبع نوشت.

پس از وى، ابن خالويه (م 370 ق.) كه از شاگردان ابن مجاهد بود، به رقابت با ابوعلى پرداخته، كتابى به همين نام تأليف نمود. مسابقه‏اى كه در تبيين و توجيه قراءت‏هاى هفت‏گانه آغاز گشته بود در سده پنجم نيز ادامه يافت. ابومحمد مكى ابن‏ابى‏طالب (437-355 ق.) كتاب الكشف عن وجوه القراءات السّبع را در سال 424ق. تأليف نمود. كتاب او ناظر به كتاب الحجّة نوشته ابوعلى فارسى بود.

مكى به قول خودش قبل از الكشف كتاب مختصرى را پيرامون قراءات سبع در سال 391 قمرى تأليف كرده بود.(9)

ابوعمرو دانى (م 444 ق.) التيسير را - كه يكى از بهترين كتاب‏ها در زمينه قراءات سبع است - تدوين نمود و شاطبى آن را به نظم درآورد (شاطبيّه). شاطبيّه از چنان آوازه‏اى برخوردار گرديد كه فرع (شرح منظوم) از اصل (التيسير) معروف‏تر شد. تمامى اين كتاب‏ها به هدف احتجاج و استدلال بر قراءات سبع تدوين شدند.

قرّاى سبعه

گذشت كه ابن مجاهد از چهار شهر مدينه، مكه، بصره و شام، چهار قارى و از كوفه سه قارى انتخاب نمود. قاريان برگزيده همگى از قرن دوم بودند و آخرين آنها يعنى كسائى به سال 189 درگذشته بود. بنابراين آن‏چه از قراءات آنها رواج داشت توسط شاگردان آنها (باواسطه يا بى‏واسطه) روايت مى‏شد. ابتكار ديگر ابن مجاهد اين بود كه از ميان تمام شاگردان و راويانِ قاريان انتخاب شده خود، تنها دو راوى را برگزيد و در كتاب خود روايت آن دو را از قراءت استادشان ذكر نمود. اين عمل باعث شد روايت شاگردان ديگر به تدريج به فراموشى سپرده شود. كسانى هم كه پس از ابن‏مجاهد، سه قارى ديگر به قاريان هفت‏گانه اضافه نمودند و شمار قاريان را به ده رسانيدند و يا آنها كه چهار قارى ديگر بر اين ده قارى اضافه نمودند، همگى به تقليد از ابن مجاهد براى هر قارى، به دو راوى بسنده كردند.

ما در ضمن جدولى، قرّاى سبعه و عشره و راويان آنها را معرفى نموده سپس شرح حال «عاصم» را بيان خواهيم نمود.

قا ريان هفت گانه و راويان آنها

قا ريان ده گانه و راويان آنها

مطالعه آزاد

عاصم: ابوبكر، عاصم بن ابى النّجود الاسدى، (127-90 ق.) يكى از پرآوازه‏ترين قاريان سبع. وى آيت و نشانه‏اى در استحكام و اتقان قراءت و فصاحت كلام بود. اديب، نحوى و امام قاريان كوفه پس از استادش ابوعبدالرحمن سُلَمى بوده‏است.

عبدالجليل رازى وى را امام قراءت شيعيان در كوفه دانسته و گفته است: بيشتر قاريان حرمين و عراقين، از شيعيان اهل بيت(ع) و از مشهورين به ولايت آنان بوده‏اند.(10)

خوانسارى در روضات الجنات مى‏نويسد: «وى پارساترين و پرهيزكارترين قارى و رأى او درست‏ترين رأى در قراءت به شمار مى‏رود.»(11)

كوفه و قاريان آن، بيشترين سهم را در انتقال قراءات به آيندگان داشته‏اند. گزينش سه قارى از قراى سبع از كوفه توسط ابن مجاهد به خوبى جايگاه كوفه را به عنوان شهرى نظامى، سياسى و علمى نشان مى‏دهد و از اين ميان قراءت عاصم بر دو قارى كوفى ديگر فايق آمده است. قراءت عاصم از ويژگى‏هايى برخوردار بوده است كه سبب شده امروز به عنوان قراءت رسمى و متداول قرآن در ميان مسلمانان به شمار آيد. اساسى‏ترين ويژگى قراءت او را بايد در پيوند استوار قراءتش با قراءت بزرگ‏ترين مشايخ و ممتازترين اساتيد قراءت دانست.

عاصم قراءت را به طريق عَرْض (خواندن و عرضه كردن قراءت بر استاد) از ابوعبدالرحمن سُلَمى فراگرفت. ويژگى علمى ابوعبدالرحمن سلمى در نقش مهمّ او به عنوان عامل انتقال قراءت قرآن از على بن ابى طالب به قاريان كوفى از جمله عاصم بن ابى النّجود است. در مورد قراءت‏آموزى او در سطوح عالى، جز على(ع) از صحابى ديگرى به عنوان استاد عبدالرحمن ياد نشده است. در ذكر مشايخ قراءت ابوعبدالرحمن بيشتر بر سه شخصيت على(ع)، عثمان و زيد بن ثابت و از آن ميان به‏ويژه بر حضرت على تأكيد شده، حتى ادعا شده كه وى در قراءتِ هيچ حرفى از قرآن، از قراءت آن حضرت تخلّف نكرده است و در روايتى چنين آمده است كه وى على را در قراءت، يگانه مى‏دانسته است. ابوعبدالرحمن در قراءات مختلف كوفه از جمله سه قراءت از قراءات سبع تأثير بسزايى داشته است؛ چرا كه قراءت عاصم به‏طور مستقيم و قراءت حمزه و كسائى باواسطه از ابوعبدالرحمن تأثير پذيرفته است.(12) اين‏سلسله سند قراءت،سلسله‏اى طلايى‏است كه در قراءات ديگر يافت نمى‏شود.

اينك يك بار ديگر به مشايخ عاصم نظر مى‏افكنيم.

عاصم= ابوعبدالرحمن سُلَمى = على بن ابى طالب(ع) = پيامبر اكرم(ص).

قراءت عاصم به واسطه دوراوى به نام‏هاى شعبه (ابوبكر بن عيّاش) و حَفص بن سليمان رواج يافته است. بعضى علاوه بر ابو عبدالرحمن، زرّ بن حبيش را نيز از مشايخ قراءت عاصم دانسته‏اند.

عاصم= زرّبن بن حبيش= عبدالله بن مسعود= پيامبر اكرم(ص).

ابوبكر عياش يكى از دو راوى عاصم گفته است: عاصم به من گفت: كسى به من حرفى از قرآن را جز ابوعبدالرحمن اقراء نكرده و او نيز قرآن را بر على عرضه داشته است. من وقتى از نزد ابوعبدالرحمن برمى‏گشتم، قرآن را بر «زرّ» عرضه مى‏كردم.(13) ازروايت فوق استفاده مى‏گردد، اعتماد عاصم نسبت به ابوعبدالرحمن بيش از زرّ بوده‏است.

گرچه در مورد حفص بن سليمان (يكى از دو راوى عاصم) سخنان ضد و نقيض بسيار گفته شده است، اما محققان علوم قرآن، روايت حفص را بر روايت «شعبه» ترجيح داده‏اند. گفته‏اند او ربيب (فرزندِ همسر) عاصم بوده و در دامان وى پرورش يافته است و همانند كودكى كه از استاد خويش قرآن را فراگيرد در نزد او تلمّذ نموده‏است. بنابراين روايت او دقيق‏تر و متقن‏تر از روايت شعبه است.(14)

نكاتى درباره قاريان هفت‏گانه

1. در ميان قاريان، تنها ابوعمرو و ابن عامر عرب زبان بوده‏اند.(15)

2. همگى در قرن دوم مى‏زيسته‏اند.

3. در طول قرن سوم، مردم بصره به قراءت ابو عمرو و يعقوب بن اسحاق و مردم كوفه به قراءت حمزه و عاصم پاى‏بند بودند. در آغاز قرن چهارم، ابن مجاهد، كسائى را جزو قاريان كوفه قرار داد ونام يعقوب را حذف نمود.(16)

4. كوفه و قاريانش سهمى بزرگ‏تر از ديگر شهرها و قاريان آنها در قراءات قرآنى داشته‏اند. قراءت ابىّ بن كعب كه پس از ابن مسعود، امامت قراءت در كوفه را به عهده داشته، قراءات كوفه را تحت تأثير خود قرار داد.

5. هر سه قارى كوفى (عاصم، حمزه و كسائى) از بزرگان شيعه و دوستداران اهل‏بيت بوده‏اند و قراءت رايج كنونى كه قراءت عاصم به روايت حفص است، جايگاه شيعه در قراءت قرآن را به‏خوبى نمايان مى‏سازد.

گزيده مطالب

1. در قرن سوم، پيشوايانى چون، ابوعبيد قاسم بن سلام (م 224 ق.)، احمد بن جبير (م 258 ق.)، اسماعيل بن اسحاق مالكى (م 281ق.) و محمد بن احمد بن عمر داجونى(م 314 ق.) به‏تأليف و ضبط وثبت قراءات پرداختند.

2. در آغاز قرن چهارم ابن مجاهد، قارى بزرگ بغداد، نخستين كسى بود كه باب اجتهاد در قراءات را مسدود كرد و هفت قراءت را از ميان قراءات پنج شهر مدينه، مكّه، كوفه، بصره و شام برگزيد و قراءت‏ها را در كتابى با عنوان السّبعه ثبت نمود.

3. زيركى و خوش سليقگى ابن مجاهد، در انتخاب هفت قراءت، كه با تعداد مصاحف عثمانى و نيز «احرف سبعه» مطابق بود، به اقدام او چنان قداستى بخشيد كه عموم مردم، قراءات ديگر را رها ساخته به قراءت قرّاى سبع روى آوردند.

4. گرچه برخى از معاصران ابن مجاهد بر او خرده گرفتند، اما دانشمندان بسيارى پس از او، كار وى را مبنا قرار داده كتب متعددى را در زمينه قراءات سبع سامان دادند.

5. قرّاى سبعه عبارتند از: ابن عامر، ابن كثير، عاصم، ابوعمرو، حمزه، نافع و كسائى.

6. عاصم، حمزه و كسائى هر سه امامان قراءت در كوفه بوده و گرايش شيعى داشته‏اند.

7. روايت حفص از عاصم كه امروزه متداول‏ترين قراءت قرآن در جهان است، نقش برجسته شيعه را در قراءات نمايان مى‏سازد.

فصل پنجم ضابطه قبول قراءات

دانستيم كه در ميان قراءات قاريان (سبعه و جز آنها) قراءاتى وجود دارد كه مورد انكار قرار گرفته‏اند. قاريان با همه عظمتى كه برخى از آنان داشته‏اند، اما قراءاتشان على الاطلاق پذيرفته نشده است. سؤالى كه مطرح مى‏شود اين است كه آيا معيار و ضابطه‏اى براى سنجش يك قراءت وجود دارد؟ آيا مى‏توان موازينى را ملاك قرار داد تا براساس آن هر قراءتى را در بوته آزمايش قرار داد، تا در صورت تطابق با موازين، مهر تأييد بر آن زد و در صورت عدم تطابق رد كرد؟

دانشمندان قرآن‏شناس همگى به اين پرسش، پاسخ مثبت داده و به معرفى ضوابط مربوط پرداخته‏اند. ما در اين‏جا از كتاب تاريخ قراءات قرآن،نوشته دكتر عبدالهادى فضلى، ضوابط و مقياس‏هاى ارائه شده را نقل مى‏كنيم.

كهن‏ترين مقياس، مقياس ابن مجاهد است كه پس از او دانشمندانى چون ابن خالويه، مكى‏بن ابى طالب، كراشى و ابن جزرى ضوابطى را بيان كرده‏اند.

الف) مقياس ابن مجاهد (م 324 ق.)

1. بايد قارى از شخصيّت‏هايى باشد كه قراءت وى از سوى مردم سرزمين و منطقه‏اى كه او در آن به سر مى‏برد بالاتفاق مورد تأييد قرار گيرد.

2. بايد اجماع و اتفاق و تأييد مردم منطقه قارى درباره قراءت وى براساسِ كارايى علمىِ ريشه دار و عميق او در قراءت و لغت مبتنى باشد.

ب) مقياس ابن جزرى (م 833 ق.)

1. صحت سند؛

2. مطابقت با قواعد زبان عربى مطلقاً (هرچند با وجه ضعيفى در قواعد زبان عربى سازگار باشد).

3. مطابقت با رسم الخط مصحف ولو آن كه فرضى و احتمالى باشد.(18)

ابن جزرى پس از ذكر اين شروط سه گانه مى‏گويد:

هر قراءتى كه اين سه شرط را دارا باشد، قراءت صحيحى است كه ردّ و انكار آن جايز نيست، بلكه از حروف سبعه‏اى است كه قرآن به آن نازل شده است و بر مردم قبول آن واجب است؛ چه قراءت از قراء سبع باشد، چه از عشر و چه غير آنان. هرگاه به يكى از اين اركان سه‏گانه، خللى وارد گردد به قراءات اطلاق شاذ، ضعيف يا باطل مى‏شود، خواه قراءت قاريان سبع باشد و خواه برتر از آنها.

وى ادامه مى‏دهد:

صحيح نزد پيشوايان تحقيق از سلف و خلف همين اركانى است كه شمرديم. امام ابوعمروعثمان بن سعيد دانى به آن تصريح نموده و امام ابومحمد مكى بن ابى طالب بارهابر آن تأكيد نموده است. امامان ديگرى چون احمد بن عمار مهدوى و ابوشامه نيز براين مطلب صحّه گذاشته‏اند و از احدى از علماى گذشته مخالفتى با اين اركان شناخته نشده‏است.(19)

اركانى را كه ابن جزرى براى صحّت يك قراءت به عنوان ضابطه بيان نموده است و در مقياس‏هاى وى نسبت به پيشينيانش قدرى گسترش و شمول وجود دارد، بااقبالى وسيع از سوى دانشمندان عامه مواجه شده است. سيوطى در الاتقان مى‏گويد:

بهترين كسى كه در اين زمينه، داد سخن داده است، پيشواى قاريان و استاد اساتيد ما، ابوالخير بن جزرى است....(20)

افرادى چون زرقانى در مناهل العرفان و صبحى صالح در مباحث فى علوم القرآن‏(21) مذهب ابن جزرى را تأييد نموده‏اند.

با دقت در شروطى كه ابن جزرى براى صحّت يك قراءت شمرده است، درمى‏يابيم كه او موافقت با رسم الخط يكى از مصاحف عثمانى را -اگرچه حدسى و احتمالى باشد- و موافقت با قواعد عربى را -اگرچه بر حسب وجهى از وجوه مختلف اين قواعد باشد- براى صحت قراءت كافى مى‏داند.

زرقانى مى‏گويد:

منظور از موافقت با يكى از مصاحف عثمانى اين است كه قراءت حداقل در يكى ازمصاحف عثمانى ثابت باشد؛ مثل قراءت ابن عامر در آيه قالُوا اتَّخذَ اللهُ وَلَداً در سوره بقره، بدون واو، و مثل قراءت وى و بالزّبرِ و بالكتابِ المُنير با اضافه نمودن «با» در هر دو اسم. اين در مصحف شامى، ثابت بوده است. و مثل قراءت ابن كثير جنّاتٌ تَجرى منْ تحتِها الأنهار در قسمت آخر از سوره بقره، با افزودن كلمه «مِن»؛ زيرا اين در مصحف مكى وجود داشته است.

منظور از تعبيرِ ولو تقديراً اين است كه روايت اگر موافق با رسم مصحف باشد، اما موافقت آن صريح نباشد اشكالى ندارد؛ مثل مالك يوم الدين. اين كلمه (مالك) در تمام مصاحف عثمانى بدون الف نوشته شده، بنابراين قراءت حذف الف، موافقت تحقيقى با مصحف دارد؛ در حالى كه قراءت با الف موافقت تقديرى.(22)

ابن جزرى در مورد ضابطه دوم خود كه گفته است: «به نحوى موافق با قواعد عربى باشد» مى‏گويد: منظور ما اين است كه قراءت به وجهى از وجوه با قواعد عربى موافقت داشته باشد؛ خواه افصح باشد يا فصيح، قاعده‏اى متّفق عليه باشد يا مورد اختلاف، در صورتى كه قراءت، شيوع داشته و امامان قراءت آن را با سند صحيح پذيرفته باشند، چنين اختلافى در قواعد عربى ضررى به قراءت نمى‏زند.(23)

آن‏چه ابن جزرى بيان كرده است، ناخواسته قراءات شاذ و ضعيف را نيز پوشش مى‏دهد؛ زيرا با توجه به خصوصيات رسم مصحف عثمانى و اقوال متعدد در ادب عربى، مى‏توان بسيارى از قراءات ضعيف را به نحوى مطابق با رسم مصحف و يا به نحوى موافق با قاعده‏اى از قواعد عربى دانست. در اين صورت اين اركان ثلاثه، خاصيّت خود را از دست داده عملاً نمى‏توانند معيارى براى سنجش قراءات صحيح از غيرصحيح باشند.

التمهيد در يك بررسى تفصيلى، اشكالات متعددى را بر اين اركان وارد ساخته و نقاط ضعف آن را به‏خوبى نشان داده است. آن‏گاه در مورد پذيرش يك قراءت به‏ارائه سه ركن ديگر پرداخته است. به‏عقيده التمهيد ملاك‏هاى صحت يك‏قراءت عبارتند از:

1. موافقت با ثبت معروف ميان مسلمانان در ماده، صورت و محلّ كلمه؛ همان‏گونه كه ميان مسلمانان گذشته و حال معهود بوده است.

2. موافقت قراءت با قواعد افصح لغوى و ادب عربى.

3. عدم معارضه قراءت با دليلى قطعى؛ خواه دليل عقلى باشد يا سنّت متواتر و يا روايت صحيح الاسناد و مورد قبول امامان قراءت.(24) در حقيقت اصلى‏ترين معيار براى پذيرش يك قراءت، هماهنگى آن با قراءت عامّه مردم است كه از نسلى به نسل ديگر به ارث رسيده‏است. شرايط سه‏گانه فوق نيز در جهت تحقق همين معيار اصلى‏اند.

گزيده مطالب

1. عموم دانشمندان عامه سه ضابطه را براى ارزيابى قراءت‏ها بيان نموده‏اند.

2. اين ضوابط كه در بيان ابن‏جزرى به عنوان اركان سه‏گانه صحّت قراءت معرفى شده، عبارتند از: صحّت سند؛ موافقت با قواعد عربى ولو به نحوى از انحا؛ مطابقت با رسم الخط عثمانى، اگر چه مطابقتى احتمالى باشد.

3. قيودى را كه ابن جزرى در اركان ثلاثه آورده است، دايره اركان را به‏گونه‏اى توسعه داده كه بسيارى از قراءات شاذ يا ضعيف را نيز شامل گشته و در نتيجه هدف و انگيزه او را كه تشخيص قراءت‏هاى صحيح از غيرصحيح بود برآورده نمى‏سازد.

4. در التمهيد اركان ثلاثه اين گونه معرفى گشته‏اند: الف) موافقت با ثبت معروف نزد مسلمانان. ب) موافقت با قواعد افصح عربى. ج) عدم معارضه قراءت با دليل قطعى عقلى يا شرعى. چنين قراءتى مطابق با قراءت «ناس» يعنى عموم مردم است و معيار اصلى پذيرش يك قراءت نيز، همين هماهنگى با قراءت «ناس» است.

پرسش

1. سه مرحله از مراحل پيدايش قراءات را مختصراً توضيح دهيد.

2. چرا دوره پنجم قراءت قرآن، تأثير بسزايى در قراءت‏هاى بعدى داشته است؟

3. عوامل پيدايش اختلاف قراءات را با ذكر مثالى براى هر يك ذكر نماييد.

4. دلايل عدم تواتر قراءات را بيان كنيد.

5. ميزان اعتبار روايات «سبعة احرف» از نظر اماميه، چه مقدار است؟

6. چهار معنا از معانى احتمالى احرف سبعه را ذكر نموده، بگوييد كدام يك بيشتر محتمل است؟

7. به يك نمونه از نظريّاتى كه در مورد انواع اختلاف قراءات وجود دارد اشاره نموده، آن را نقد كنيد. (سؤال آزاد).

8. تدوين كنندگان قراءات، در قرن سوم چه كسانى بوده‏اند؟

9. حصر قراءات را چه كسى و با چه انگيزه‏اى صورت داد؟ و چه عاملى در موفقيت او نقش داشت؟

10. قاريان هفت‏گانه را نام برده، در مورد قراءت عاصم توضيح دهيد.

پژوهش

1. در مورد جايگاه قاريان قرن دوم هجرى و تأثير آنان بر قراءت‏هاى ديگر، تحقيقى ارائه نماييد.

2. تدوين قراءات را در قرن چهارم بررسى كنيد.

3. چرا شيعه در قراءات قرآنى جايگاهى ارزشمندتر از سايرين دارد؟

4. فهرستى‏دقيق از سير كتب قراءات قرآن با مراعات ترتّب زمانى آنها بنويسيد.

5. ملاك‏ها و ضوابطى براى صحّت يك قراءت معرفى شده‏اند؛ نظر شما در اين زمينه چيست؟

پى‏نوشتها:‌

1. النشر فى القراءات العشر، ج 1، ص 34؛ قرآن و فهرست منابع، ص 259 و 260.

2. دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 4، ص 582.

3. همان، ص 583.

4. ابن مجاهد پس از احراز رياست قراءت در بغداد به مقابله با دو تن از قاريان معروف و همطراز با خود پرداخت. محمد بن حسن بن يعقوب مشهور به ابن مِقْسَم (م‏354ق.) و محمد بن احمد بن ايوب معروف به ابن شَنبوذ (م 328) كه هر دو از قاريان و نحويان بغداد بودند، در دو مجلس محاكمه جداگانه‏اى كه به درخواست ابن مجاهد و در حضور وزير ابن مُقله، تشكيل يافته بود حضور يافتند و اين در حالى بود كه ابن‏مجاهد و ابن مقسم و ابن شنبوذ، هر سه شاگردان مكتب قراءت ابن شاذان(ابوالفضل رازى) بودند. در مورد علت اين محاكمه گفته‏اند كه ابن مقسم، هر قراءتى را كه مطابق با قواعد عربى بود، اگر چه مخالف با نقل يا رسم مصاحف عثمانى باشد، مى‏پذيرفت. ابن شنبوذ قراءت بر خلاف مصحف را جايز مى‏شمرد و به آن‏چه از قراءت اُبىّ و عبدالله بن مسعود مى‏دانست قراءت مى‏كرد. ابن مُقله در سال 323ق. پس از احضار قضات، فقها و قاريان كه در رأس آنها ابن مجاهد قرار داشت آن دو را محاكمه نمود. پس از اعتراف ابن شنبوذ به آن‏چه به او نسبت داده‏اند به دستور وزير تازيانه خورد و محبوس شد وتوبه نمود. ابن مقسم نيز در مجلس محاكمه خود اعتراف به خطا و اشتباه نمود.... (ر.ك: المباحث فى علوم القرآن، ص‏252-251؛ مقدمه كتاب السّبعه، ص 18؛ التمهيد، ج‏2، ص‏232)

5. دائرة المعارف بزرگ اسلامى، ج 4، ص 583.

6. ر.ك: الابانة عن معانى القراءات، ص 90.

7. كتاب التيسير از ابوعمرو دانى (م‏444ق.) يكى از بهترين كتبى است كه در زمينه قراءات سبعه تدوين شده است. اين كتاب را «قاسم بن فيرُّه» (م‏590ق.) معروف به شاطبى در 1173 بيت تحت عنوان حرزالامانى و وجه التّهانى» معروف به «شاطبيّه» به نظمى جالب درآورده است. «شاطبيّه» از چنان شهرتى در ميان كتب مربوط به قراءات سبع، برخوردار گرديده كه نزديك به چهل شرح بر آن نوشته شده است.

8. النّشر فى القراءات العشر، ج‏1، ص‏36.

9. مقدّمه الابانة عن معانى القراءات، ص 18؛ الكشف عن وجوه القراءات، ص 3.

10. سيدمحمد باقر حجّتى، تاريخ قرآن، ص‏321؛ التمهيد، ج‏2، ص‏194.

11 . سيدمحمد باقر حجّتى، همان.

12 . دائرةالمعارف بزرگ اسلامى، ج 5، ص‏678 و 679.

13 . البيان، ص 130؛ التمهيد، ج 2، ص 245.

14 . مناهل العرفان، ج 1، ص 459.

15. الحجة فى القراءات السّبع، ص 61؛ البرهان، نوع 22.

16. الاتقان، ج 1.

17. مناهل العرفان، ج 1، ص 418.

18. ر.ك: تاريخ قراءات قرآن كريم، ص 143 و 144.

19. النّشر فى القراءات العشر، ج 1، ص 9.

20. الاتقان، ج 1، ص 236.

21. ص‏255.

22. مناهل العرفان، ج 1، ص 418 و 419.

23. النّشر فى القراءات العشر، ج 1، ص 10.

24. التمهيد، ج 2، ص 122 - 154.