مدرسه خواجه
شيخ بهائى در قزوين و نيز مشهد مقدس سالها به كار تدريس علوم دينى پرداخته و شاگردان زيادى را تربيت نموده است ، اما اينك در اصفهان با جديت بيشترى به كار حوزه مى پردازد. شيخ مدرسه خواجه را براى اين امر برگزيد. در قزوين ، شيخ علاوه بر تدريس ، مراحل تعليم را نيز سپرى ساخته بود، اما در اصفهان صرفا مدرس است و حال و هواى تعليم دارد، لذا كار تدريس حوزه اى را با جديت تمام آغاز مى نمايد. علاوه بر اين ، مهاجرت به پايتخت جديد صفويه و مشاهده رونق و شكوه و عظمت مدارس علميه اصفهان باعث علاقه مندى شيخ گرديد.
عامل مهمترى نيز در نحوه برخورد شيخ با مدرسه خواجه وجود داشت . اساتيد ممتازى كه در اين مدرسه حاضر مى شدند، شيخ را نيز به وسواس ‍ بيشترى وا مى داشت . از همه مهمتر حضور شاگردان بسيار استثنايى اين مدرسه بود. شاگردان و طلاب مدرسه خواجه عموما نمونه تلاش و پشتكار بودند و اين عامل مهمى در ايجاب وجد و شور و شوق اساتيدى چون شيخ بهائى مى گرديد.
از جمله شاگردان بسيار ممتازش جوان تازه واردى بود كه از شيراز آمده بود و شيخ در مباحث مربوط به تهيه طومار تقسيم آب زاينده رود، براى اولين بار با وى آشنا شد. شيخ از روز اول به نبوغ و استعداد خارق العاده جوان شيرازى پى برده بود.
اصولا مردان بزرگ با قدرت تشخيص فوق العاده خود توان چنين شناختى را دارند، كما اين كه تاريخ عرفان پر است از مطالبى در اين باب ، اشارتى و كناياتى كه در اوج اختصار و اجمال ، بيانگر وسعت معلومات و تعقل فرد است .
بزرگانى چون محى الدين عربى ، شيخ ابو سعيد ابوالخير، شيخ ابوالحسن خرقانى ، جلال الدين محمد مولوى ، شمس تبريزى ، عطار نيشابورى ، عين القضات همدانى و ديگران را در نظر آوريد. براى اين بزرگان ، كلام در استخدام است ، نياز به كارگيرى انبوه لغات نيست ، اشارتى كفايت است . شيخ بهائى نيز از جمله اين بزرگان است .
لذا در اولين جلسه درس پى به نبوغ فراوان جوان شيرازى مى برد و هم او بود كه بعدها به ملاصدرا معروف گرديد، هم او بود كه بعدها در تمام دنيا به اشتهار رسيد و آوازه بلند وى به اقصى نقاط عالم رسيد.
تشخيص بى نظير شيخ بهائى بود كه سرانجام ، ملاصدرا، خالق اين همه آثار عظيم فلسفى و عرفانى گرديد و بر فرهنگ بشرى تاءثير مثبت نهاد و شيخ بهائى با درايت و تيزبينى خاص خود، پى به نبوغ ملاصدرا برده و خود عامل سازنده اى در تربيت و پرورش وى گرديد.
كلاس درس مدرسه خواجه به زودى شور و حال تازه اى يافت . حضور استادى چون شيخ بهائى و شاگردى مثل ملاصدرا عجب به هم عجين شد و بر شكوه و عظمت آن افزود. از اين پس مدرسه خواجه نه يك مجلس ‍ درس بود، بلكه به كانونى از مهرورزى مريد و مراد و جاذب و مجذوب تبديل شد. ديگر عناوين درس به تنهايى موضوع بحث و درس نبود، بلكه هر كلمه و جمله و حتى اشاره اى مبناى بحثى پر جذبه مى گرديد. براى طلاب ديگر مدرسه نيز حضور در جلسات درس شيخ بهائى با داشتن شاگردى چون ملاصدرا جالب بود.
محاورات و اشارات و كنايات اين دو براى ساير طلاب نيز شنيدنى بود. كم كم درس يوميه حوزه كمتر مورد نظر استاد و شاگرد قرار مى گرفت ، به خصوص در ايام جمعه و روزهاى تعطيل ، چنانكه مجلس درس تشكيل مى شد، شيخ بهائى داد سخن مى داد. در اين مجالس بود كه شيخ حرفهاى گفتنى را بيان مى نمود، مسائل دنيا و عقباى مردم را مى شكافت ، حرفهايى كه ماهها و سالها و حتى بعضا در تمام عمر فرصت ابراز آن پيش نمى آيد. شيخ درد مردم را مى شناخت ، درد مردم وقتى به زبان شيخ جارى مى شد و چاشنى كلام شاگرد جوانش را نيز مى يافت ، چه خوش تاءثيرى داشت ! اين بحثهاى عينى تا آن زمان كمتر رايج بود. حرف مدرسه حرف مردم شد. شيخ كار مدرسه را به زندگى مردم كشانيد. شيخ به قولى ميراب رعايا گرديد و كار حوزه را به امور جارى مردم بدل ساخت .
برخورد استثنايى شيخ بهائى و ملاصدرا يكى از پرثمرترين ملاقاتهاى تاريخ عرفانى است . با اين برخورد مطلوب و همگن و مبارك بود كه بارقه ظهور يك فلسفه درخشان اسلامى زده شد و تولد فيلسوفى بارع و جهانى فراهم آمد. در تاريخ عرفانى اغلب چنين است : برخورد مولانا با شمس تبريزى ، ملاقات محى الدين ابن العربى با صدر الدين قونيوى و صدها عارف ديگر از اين جمله است . اين برخوردهاى مبارك است كه زمينه ساز ظهور بزرگانى چون ملاصدرا مى گردد، زيرا وجود صرف يك نيرو باعث بروز جوهره نادره آن نمى شود. الزاما جرقه اى لازم است كه در فروغ چشمان اولياى الهى مى توان يافت و آن گاه است كه ابن العربى ها پاى به عرصه حيات مى گذارند و فتوحات مكيه مى نويسند و فصوص الحكم عرضه مى دارند.
علاوه بر اهميتى كه برخورد استثنايى مريد و مراد يا طالب و مطلوب يا جاذب و مجذوب در رشد و شكوفايى استعدادهاى نهفته بشرى دارد، مرحمت و لطف الهى لازم است تا چنين برخوردهاى مباركى تحقق يافته و نتيجه مطلوب آن ، شكوفايى فرهنگ بشرى گردد. علاوه بر شرايط لازم ، محل برخورد نيز تاءثير شايان توجهى دارد، چنان كه در تاريخ مضبوط است ، بزرگان و عرفان نامى عموما در سرزمينهاى زادگاه پيامبران و اولياى الهى با يكديگر مواجه گرديده اند. قونيه ، دمشق ، حلب ، جبل ، مصر، حجاز از اين نوع مكانهاى مقدسند كه بيشترين سهم را در مواجهه عرفاى بزرگ دارند، گويى اين سرزمينهاى مقدس ، وعده گاه عشاق سينه چاك و عرفاى بنام دورانهاست . قونيه سرزمين مريد و مراد است ، دمشق و حلب و شامات سرزمين اولياى الهى است ، خاك اين سرزمينها به انفاس قدسيه بزرگان اولياى خدا تبرك يافته و آن گاه ماءواى سالكان سير و سلوك و ملجاء عارفان شيدا مى گردد. دمشق سرزمين پيامبران است و نيز وعده گاه ديدار ابن العربى و صدر الدين قونيوى مى گردد. دمشق است كه خاك جاذب آن ، شيخ الكبير را در خود مى گيرد و تپه بلند موجود در شمال شهر دمشق هنوز هم به داشتن نگين درخشانى چون مزار اين عارف سوخته ، به خود مى بالد. بغداد مكان مشابه ديگرى است كه در طول تاريخ ، بارها پذيراى عرفاى بزرگ بوده . ابن العربى و شيخ اشراق شهاب الدين سهروردى نيز در اين شهر به محاوره پرداختند و هنوز هم اثرات شگرف اين ديدار روحانى در فلسفه و عرفان ناب اسلامى به خوبى مشهود است .
آن روز صبح ملاصدرا كه در آن زمان ، طلبه پر جوش و خروشى بود، زودتر از همه به مدرسه خواجه آمد. در مكان مناسبى در حلقه درس شيخ نشست . با اين كه ملاصدرا در همان روزهاى اول ورودش به اصفهان توفيق شركت در مجلس درس بزرگانى چون ميرداماد و مير فندرسكى را يافته بود، اما جذبه كلام و شور و حال و عمق معلومات شيخ ، او را مسحور و مجذوب وى نموده بود؛ لذا ملاصدرا در ايامى كه درس شيخ منعقد بود با اشتياق در آن شركت مى كرد.
آن روز هم موضوع درس ، تفسير قرآن مجيد برود و گر چه شيخ با تفسير آيه اى از آيات قرآن كريم درس را آغاز مى نمود، اما بعضا با اولين سؤ ال يا كوچكترين جمله اى موضوع درس تغيير مى نمود و به بهانه تفسير به بحث در موضوعهاى اجتماعى و سياسى و اقتصادى و فرهنگى مى پرداخت ، علت اين امر عمق معلومات و احاطه وسيع وى به ساير علوم و نيز تعهد وى به حل مشكلات و مسائل اجتماعى مردم بود، لذا از هر فرصتى براى طرح معضلات و گرفتاريهاى مردم استفاده مى كرد و با ظرافت و دقت هر چه تمامتر به موشكافى مشكلات اجتماعى مى پرداخت و در واقع به صورت تلويحى كه بعضا ابلغ از تصريح نيز بود، شاگردانش را به درد مردم و اجتماع آشنا مى نمود و با اين عمل ، حوزه علميه را از تكروى علمى و سير در حركت يك بعدى فقهى خارج نموده و به سوى يك مجموعه پويا و مسؤ ول سوق مى داد؛ از اين روى هم شاگردانش و هم توده مردم محروم و دردمند پى به اهميت كار شيخ بهائى برده و روز به روز بر محبوبيت و اشتهار وى افزوده مى شد.
به هر حال ، جلسه درس شيخ بهائى در آن روز صبح ، تشكيل شد و ملاصدرا و جمعى ديگر از طلاب مدرسه خواجه در حلقه درس شيخ نشستند. شيخ بهائى در تفسير آيه اى از قرآن مجيد در باب گردش زمين و ستارگان و خلق آسمان و زمين سخن مى گفت : خداوند بارى تعالى در مدت شش روز زمين و آسمان را خلق نمود.
و ملاصدراى جوان در پاسخ اشاره استاد آيه شريفه را تلاوت نمود: ان ربك الله الذى خلق السماوات و الارض فى ستة اءيام ثم استوى على العرش ‍ يدبر الامر .
آن گاه شيخ بهائى بنا به خصلت هميشگى از تفسير مستقيم آيات عدول نمود و شمه اى از رساله خواجه نصير الدين طوسى در باب معرفت تقويم بيان نمود: معرفت بر ابواب تبويبى خواجه نصير طوسى بر معرفت تقويم ضرورى است و شناخت فصول سى گانه آن ، مثمر ثمر است ؛ فصول مذكور بدين قرار است : حساب جمل ، ايام جمعات ، بيان تاريخ عربى ، تاريخ رومى ، تاريخ فرس ، تاريخ جلالى ، ستارگان هفت گانه ، بروج و اجزاى آن و سير كواكب ، مقدار روش ستارگان ، عرض ماه و ساير ستارگان ، ساعات و ارتفاعات شبانه روز در نظر و تناظر بعضى كواكب ، ممازجات قمر و ديگر احوال او، در منازل قمر، در ظهور و اخفاى كواكب ، در باقى آنچه در تقويم آرند، در خانه و وبال ستارگان در شرف و هبوط ستارگان ، در مثلثات و ارباب آن ، در حدود كواكب و ارباب آن ، در وجوه ديگر خطهاى كواكب ، در اوج و حضيض ستارگان در احوال بروج دوازده گانه در احوال كواكب ، در خانهاى دوازدگانه ، فرح و قزح كواكب ، در حال قطرهاى كواكب ، در مدلولات كواكب ، در احوال روزها و در معرفت اصول كه بدان احتياج افتد.
شيخ بهائى فصول مذكور را به اجمال بيان نمود و سعى مى كرد سؤ الات لازم را در ذهن شاگردانش مطرح نمايد. در اين حال ملاصدرا كه از بحث شناخت ستارگان بسيار خرسند شده بود اجازه خواست و فصل بيست و چهارم رساله خواجه نصير طوسى را چنين بيان نمود:
- زحل و مريخ نحسند، زحل ، نحس اكبر و مريخ ، نحس اصغر و مشترى و زهره سعدند، مشترى سعد اكبر و زهره سعد اصغر و عطارد با سعد، سعد و با نحس ، نحس و نيرين از تثليث و تسديس سعد باشند و از مقابله و تربيع و مقارنه نحس وراى سعد است و ذنب و كيد نحسند و كواكب علويه و شمس ‍ مذكرند و زهره و قمر مؤ نث ، و هر چه مذكر باشد الا مريخ نهارى اند و مريخ و زهره و قمر ليلى اند. زحل ، سرد و خشك و مريخ و شمس ، گرم و خشك و مشترى و زهره ، گرم و تر و عطارد با هر كوكبى كه بود طبيعت او گيرد، در مزاج و در تاءنيت و تذكير و غيره همچنين است ، والله اعلم .
آمادگى و حضور ذهن و وسعت مطالعات ملاصدرا براى شيخ بهائى و ساير طلاب حاضر در جلسه غيره منتظره بود. شيخ بهائى در بيشتر علوم زمان خود صاحبنظر بود و لذا در جلسات درس با اندك اشاره اى موضوع بحث تغيير مى نمود و در موضوعهاى مختلف علمى و اجتماعى ساعتها به ايراد سخنرانى مى پرداخت .
اما به هر حال ، درس اصلى مورد نظر شيخ كه در مدرسه خواجه تدريس ‍ مى نمود تفسير قرآن مجيد بود. آن روز هم يكى از شاگردان اسامى كاتبان قرآن مجيد را خواستار شد و شيخ بهائى چنين پاسخ داد: كاتبان اصلى وحى الهى على ابن ابى طالب (ع ) و عثمان عفان بوده اند، ولى در غياب اينان ابى كعب و زيد ثابت ، كتابت وحى الهى را انجام مى داده اند.
علاوه بر روابط درسى ، ملاصدرا قرابتى ديرين با استادش ، شيخ بهائى احساس مى كرد. انطباق دو فكر، وحدت دو عقيده ، يگانگى خط مشى و جهان بينى واحدى كه اين دو بزرگوار داشتند، آنان را به هم نزديك مى نمود. شيخ بهائى نيز چنين احساسى داشت . از همان اولين ديدار، ملاصدرا را وراى طلاب ديگر يافت . اين قرابت فكرى روز به روز افزون مى شد، به گونه اى كه از حد حضور در مجلس درس فراتر رفت و ملاصدرا را به خانه شيخ نيز كشانيد.
آن شب بعد از نماز مغرب و عشا هر دو با هم به خانه رفتند، شيخ و ملاصدرا، جوان طلبه از مصاحبت و حضور در خدمت شيخ بسيار خرسند بود. كوچه پس كوچه هاى اطراف بازار را در تاريك روشن مسير طى كردند. اينك هر دو در اتاقى ميان كتب بسيار زيادى ايستاده اند. سر نشستن ندارند. در برابر كتابها قدم بر مى دارند. گويى از صف اندر صف كتابها سان مى بينند، تصوير همه را در صندوقچه چشم جاى مى دهند. هر دو عاشق و شيداى كتابند. كتاب دوست خاموش و گوياى اين دو است . پس سخنها در سينه دارند اين خاموشان . شيخ و ملاصدرا همچنان به كتابها مى نگرند. جوان به آرامى در پشت سر استاد گام بر مى دارد. حرفهاى خوبى مى زند. شيخ بهائى ، انگار همه را معرفى مى نمايد. كم كم زبان بسته و مهر شده جوان نيز باز مى شود، زمزمه اى زير لب سكوت را مى شكند:
- جناب شيخ ! همه هستند، همه بزرگان ، همه عرفا، همه عالمان ، چه جمع مشتاقى است اين مجمع ؟ چه حلقه مهرى آراسته اند اينان ؟ چه خوش ‍ جمعى زخيل مهربانان ، چراغ روشنى بخش حيات است ، چه زيبا منظرى در چشم جان است ؟! و شيخ بهائى اگر چه به ظاهر به نجواى شاگرد مشتاق و واله اش گوش مى دهد، اما او نيز حالى چون ملاصدرا دارد. شيخ هر گاه در برابر اين كتب قرار مى گيرد چنين مى شود، اما امشب تاءثير مضاعف دارد، به آرامى و نه انگار در جواب جوان طلبه كه گويى خطاب به بشريت چنين مى گويد: من در لابه لاى اوراق روزگار بسى سفر كرده ام ، با ابن خلدون از ديار ملوك بابل و قبطيان تا سرزمين محصوره بنى حسنويه و صامغان ، سفر كرده ام . با ناصر خسرو قباديانى از بلخ و مرو و رى تا اسيوط و اسوان و حلب و شامات سفر كرده ام .
با فرخى سيستانى :