شـمـا يـاران حـق و بـرادران ديـنـى مـن هستيد...پس مرا با خير خواهى و نصيحت خالصانه و سالم از هرگونه شك و ترديد، يارى كنيد.
حضرت (ع ) در ترويج اين تفكر، در صحراى صفين ، ضمن يك سخنرانى نسبتاً طولانى ، روابـط سـالم و مـتـقـابـل رهـبـر و مـردم را تـبـيـيـن كـرده و بـه ايـن اصل اشاره مى فرمايد:
مردم ! از پست ترين حالات زمامداران نزد صالحان ، اين است كه گمان برند آنان دوستدار سـتـايـشـنـد، و كـشور دارى آنان بر كبر و خود پسندى استوار باشد. به راستى من خوش ندارم در خاطر شما بگذرد كه من ستايش را دوست دارم و خواهان شنيدن آن هستم ، سپاس خدا را كه چنين نبودم و اگر ستايش را دوست مى داشتم ، آن را رها مى كردم به خاطر فروتنى در پـيـشگاه خداى سبحان ، و بزرگى و بزرگوارى كه تنها خدا سزاوار آن است . گاهى مردم ، ستودن افرادى را براى كار و تلاش روا مى دانند؛ اما من از شما مى خواهم كه مرا با سـخـنـان زيـباى خود مستاييد، تا از عهده وظايفى كه در براب رخدا و شما دارم ، برآيم و حقوقى كه مانده است ، بپردازم و واجباتى كه بر عهده من است و بايد انجام گيرد، ادا كنم . پـس با من چنان كه با پادشاهان سركش سخن مى گويند، حرف نزنيد، و چنان كه از آدم هاى خشمگين كناره مى گيرند، دورى نجوييد، و با ظاهرسازى با من رفتار نكنيد، و گمان مبريد اگر حقى به من پيشنهاد دهيد، بر من گران آيد، يا درپى بزرگ نشان دادن خويشم ؛ زيـرا كـسـى كـه شـنـيـدن حـق يـا عـرضـه شـدن عـدالت ، بـر او مشكل باشد، عمل كردن به آن ، براى او دشوارتر خواهد بود. پس ، از گفتن حق يا مشورت در عـدالت ، خـوددارى نـكنيد؛ زيرا خود را برتر از آن كه اشتباه كنم و از آن ايمن باشم ، نمى دانم ، مگر آن كه خداوند مرا حفظ فرمايد.⁽¹⁸⁰⁾
از ايـن كـلام بـه خـوبـى فـهـمـيـده مـى شـود كـه رعـايـت ايـن اصـل ، عـلاوه بـر ايـن كـه ، تـقـويـت روحيه تواضع و نفى تكبر را از لحاظ اخلاقى به دنـبـال دارد، زمـيـنـه سـاز اداى وظـايـف و حـقـوق اسـت و بـه بـيـان ديـگـر، مـشـغـول شـدن بـه تـمـلقـات و پـرهـيـز از نـصـايـح ، انـجـام وظـايـف و اداى حقوق را نيز مختل مى سازد.
حـضـرت (ع ) در خـطـبـه 34 آن جـا كـه بـه بـيـان حـقـوق متقابل مردم و رهبرى (نظام ) مى پردازد، چنين مى فرمايد:
فاءمّا حقُّكم عليّ فالنصيحةُ لكم .⁽¹⁸¹⁾
از جمله حقوق شما بر من ، نصيحت خير خواهانه درباره شما است .
بـا توجه به تعريفى كه در فرهنگ اسلامى از سياست مى شود كه اداره جامعه به سوى حيات معقول است ، خير خواهى زمامدار، آن گاه تحقق مى يابد كه مردم ، جامعه را از اجـزا و عناصر شخصيت خود تلقى كنند. اين مطلب در نامه حضرت به عثمان بن حنيف ⁽¹⁸²⁾ ديـده مـى شود كه بر اساس آن ، زمامدار درباره جامعه ، آن خير خواهى را روا مى دارد كـه در مـورد خـويـشـتـن ، و ظـلم بـه جامعه را ظلم بر خويشتن دانسته و از آن دورى مى كند.⁽¹⁸³⁾
4/2. انسان سازى و خود سازى
پـرداخـتـن بـه خـود و شـروع كـردن از خـود، در تـعـليـم ، كـه بـه هـمـاهـنـگـى سـخـن و عمل و پاى بندى به اصول و ارزش ها و توسط بزرگان جامعه مى انجامد، ضمن اين كه از ضـرورت هـاى حـكـومـت اسلامى است ، از امتيازات آن ، در مقايسه با حكومت هايى كه طبقه حاكمان را از ديگران جدا مى كنند نيز هست . لذا آن چه خداى تبارك و تعالى براى رهبران ، كـه همان پيامبران عظام هستند، واجب كرده ، هم بيش تر از واجبات ديگران است و هم مقدم بر واجبات ديگران و در مواردى كه مربيان ، معلمان ، حاكمان و هاديان جامعه ، از اين مهم غفلت ورزيداند، آنان را مورد عتاب قرار مى دهد.⁽¹⁸⁴⁾ از اين رو، حضرت (ع ) در اين باره مى فرمايد:
مـَن نـَصـب نـفـْسـَه للنـاس إ مـامـاً فـَليـَبدَاء بتعليمِ نفْسه قبلَ تعليمِ غيرِه ، وَليَكُنْ تـاءديـبـُه بـسـيَرتِه قبلَ تاءديبِه بلسانِه ⁽¹⁸⁵⁾ و معلّمُ نفسِه و مودّبُها اءحقُّ بالا جلالِ من معلّمِ الناسِ و مؤ دّبِهم .⁽¹⁸⁶⁾
كـسى كه خود را رهبر مردم قرار داد، بايد پيش از آن كه به تعليم ديگران پردازد، خود را بسازد، و پيش از آن كه به گفتار، تربيت كند، با كردار تعليم دهد؛ زيرا آن كس كه خود را تعليم دهد و ادب كند، سزاواتر به تعظيم است از آن كس كه ديگرى را تعليم دهد و ادب بياموزد.
و در جاى ديگر مى فرمايد:
اءيـّها النّاسُ و اللّهِ ما اءَدلُّكم على طاعةٍ إ لاژ و اءَسْبِقُكم إ ليها، و اءَنْهاكُم عن معصيةٍ إ لاّ و اءَتَناهى قبلَكم عنها.⁽¹⁸⁷⁾
اى مـردم ! سـوگـنـد بـه خدا من شما را به هيچ طاعتى وادار نمى كنم مگر آن كه پيش از آن خـود عـمل كرده ام ، و از معصيتى شما را باز نمى دارم جز آن كه پيش از آن ، ترك گفته ام .⁽¹⁸⁸⁾
از شـاخـصـه هـاى خـود سازى حضرت (ع ) بى ارزش بودن مناصب دنيوى ، در نگاه ايشان بـود كـه بيان حضرت در ابتداى حكومتشان ، در برابر اصرار مردم بر پذيرش حكومت ، شـاهـد بر اين مدعا است . اين همان امتياز پرهيز از رياست طلبى در صاحبان مناصب ، در حكومت اسلامى است .
عـلامـه محمد تقى جعفرى (ع ) در كتاب حكمت اصول سياسى اسلام تنها دستورهاى امام (ع ) را كـه درباره خود سازى به مالك اشتر، در نامه 53 انشا فرموده ، در قالب 15 دستور جمع بندى كرده است كه در اين مقال ، تنها به ذكر اين جمع بندى بسنده مى كنيم :
1. تاءكيد بر رعايت تقواى الهى (امره بتقوى اللّه ).
2. تاءكيد بر تقدم اطاعت خداوند بر همه چيز (ايثار طاعته ).
3. تاءكيد بر تبعيت از اوامر خداوند در قرآن .
4. تاءكيد بر يارى رساندن به خدا.
5. تاءكيد بر جلوگيرى شهوات و طغيان هاى نفس .
6. اشـاره بـه ايـن كـه بـهـتـريـن ذخـيـره را بـراى خـود، ذخـيـره عمل صالح بدان .
7. خودسازى يعنى مالك خويشتن شدن (يا مالك فاملك هواك ).
8. تـاءكيد بر دريافت قلبى محبت ، رحمت و لطف مردم (از جان به مردم عشق ورزيدن كه از نمادهاى خودسازى است ).
9. تاءكيد بر اين نكته كه هرگز مگو: امير شده ام و هرگونه امر كنم ، بايد اطاعت شوم (كنار گذاشتن توجيه ماءمورم و معذورم ).
10. تـاءكـيـد بـر مـهـار گـردنـكـشـى هـا در بـرابـر عـظـمـت خـداونـد، بـا به كارگيرى عقل غايب شده .
11. پرهيز از تشبه به عظمت خداوندى .
12. پرهيز از بى انصافى و بى عدالتى ؛ زيرا خداوند، دشمن ستم كاران است .
13. تاءكيد بر استفاده از علم علما و حكمت علما.
14. اختصاص بهترين اوقات ، براى ارتباط با خدا.
15. پرهيز از خود پسندى ، كه اساسى ترين راه نفوذ شيطان در درون آدمى است .
5/2.اعتماد به مردم و تلاش براى جلب اعتماد ايشان
در ايـن كـه اعـتـماد به مردم ، شرط لازم حكومت است ، هيچ شكى نيست . حضرت (ع ) در نامه 25 خـطـاب به كارگزاران زكوات و صدقات (وجوهات شرعى ) ضمن سفارش ايشان به تـقـواى الهـى و رعـايـت حـقوق و حال مردم و مواظبت بر حيث نمايندگى از امير المؤ منين (ع ) چنين توصيه مى فرمايد:
فـإ ذا قـَدِمـْتَ عـلى الحـيّ فَانزِل بمائِهم من غير اءن تُخالِطَ اءبياتهم ، ثمّ امضِ إ ليهم بـالسَّكـيـنـةِ و الوقـارِ، حـتـّى تـقـوم بـيـنهم فتُسلِّمَ عليهم ، و لا تُخدِجْ بالتحيّة لهم ثمّ تقول : عِبادَ اللّهِ اءَرْسلنى إ ليكم ولّيُ اللّه ، و خَليفتُه لا خُذَ منكم حقَّ اللّهِ في اءموالِكم ، فـهـل للّه فـي اءمـوالكـم مـن حـقٍّ فـَتـُؤ دُّوه إ لى وِليـّه ؛ فـإ ن قال قائلٌ: لا، تُراجِعْهُ... .
هـر گـاه به آبادى رسيدى ، در كنار آب فرود آى و وارد خانه كسى مشو، سپس با آرامش و وقـار، به سوى آنان حركت كن تا در ميانشان قرارگيرى ، به آنان سلام كن و در سلام و تـعـارف و مـهـربـانـى ، كـوتاهى نكن . سپس مى گويى : اى بندگان خدا! مرا ولى خدا و جـانـشـيـن او بـه سـوى شـمـا فـرسـتـاده ، تـا حـق خـدا را كـه در امـوال شـمـا اسـت ، تحويل گيرم ، آيا در اموال شما حقى هست كه به نماينده او بپردازيد؟ اگـر كـسى گفت : نه ، ديگر به او مراجعه نكن (كنايه از اين كه به سخن مردم و صداقت ايشان اعتماد داشته باش ).
و چـه زيـبـا در بـخـشى از نامه 53 به مالك اشتر توصيه مى فرمايد كه اعتماد نكن به كـسـانى كه با سخن چينى و عيب جويى مى خواهند عيوب و كاستى هاى مردم را مطرح كنند و در نتيجه ، اعتماد تو را به مردم سلب كنند.⁽¹⁸⁹⁾
هم چنين در همين نامه ، راه وصول خويش بينى و اعتماد را بيان مى فرمايد:
واعْلَم اءنّه ليس شي ءٌ باءدْعى الى حُسْنِ ظنِّ راعٍ بِرَعيّته من اِحسانه إ ليهم و تخِفيفِه المؤ ونات عليهم و ترك استكراهِهِ ايّاهم على ما ليس له قبلهم .
بـدان (اى مـالك !) هيچ وسيله اى براى جلب اعتماد والى به رعيت ، بهتر از نيكوكارى به مردم ، تخفيف ماليات و عدم اجبار مردم به كارى كه دوست ندارند، نيست .
و در ادامه مى فرمايد:
در ايـن راه ، آن قـدر بـكوش تا به وفادارى رعيت ، خوش بين شوى (كه اين خوش بينى ) رنج طولانى مشكلات را از تو بر مى دارد. پس ‍ به آنان كه بيش تر احسان كردى ، بيش تر خوش بين باش و به آنان كه بدرفتارى كردى ، بدگمان تر باش .⁽¹⁹⁰⁾
6/2. اطلاع رسانى شفاف به مردم
در بـحـث پـيـشـيـن بـيـان شد كه حضرت (ع ) در نامه 67 از جمله راه هاى رسيدن به خوش بـيـنـى و اعـتـماد مردم ، را اطلاع رسانى بدون واسطه و حضور بدون همراه ، در جمع مردم بـيـان كـرد؛⁽¹⁹¹⁾ يـعـنـى ضـمـن اين كه اطلاع رسانى به مردم ، وسيله اى براى جلب اعـتـمـاد آنـان اسـت ، توجه به جايگاه ايشان و وسيله اى براى حمايت مردم در بحران ها از نظام سياسى است و سدى خواهد بود در برابر اطلاع رسانى غلط و مغالطه آميز دشمنان ، كه در صورت عدم دريافت اطلاعات از مجارى صحيح ، ناچار از كسب اخبار، از مجارى مسموم خواهند شد. علاوه بر اين ها، اين امر نشان دهنده رابطه صميمى و بر اساس احترام و تفاهم بـيـن حاكمان و مردم است و از قوت و استحكام يك حكومت خبر مى دهد. لذا حضرت (ع ) پس از اتـمـام جنگ صفين ، كه طولانى هم شده بود، نامه اى تحت عنوان مردم شهرها بـراى روشـن سـاخـتـن حـوادث صـفـّيـن ، نـگـاشـتـه و بـه شـهـرهـا ارسال كرد.⁽¹⁹²⁾
از سـويـى مـى بـيـنـيـم كـه خـداى تـبـارك و تـعـالى عـالمـان و اهل كتاب را به علت كتمان حقايق و عدم اطلاع رسانى درست به امت هاى خود، مذمّت كرده است .
مـطـلب آخـر ايـن كـه يكى از نكاتى كه در فلسفه نماز جمعه ، به عنوان يك نماز عبادى ـ سـياسى مطرح مى شود و خطيب جمعه ، كه خود كارگزار سياسى است ، موظف به انجام آن مـى بـاشـد، ارائه اخـبـار و اطـلاعـات سـيـاسـى و اجـتـمـاعـى و ارائه تحليل از اوضاع مسلمانان ، به مردم ، براى روشن شدن اذهان مردم است .⁽¹⁹³⁾
7/2. تاءمين رفاه عمومى مردم
در بـخـشـى از مـنـشـور حـكـومـت دارى ، بـعـد از مـعـرفـى اقـشـار گـونـاگـون جـامعه ، مى فرمايد:⁽¹⁹⁴⁾
و فـي اللّه لِكـُلٍّ سـَعَةٌ على الوالي حقُّ بقد ما يُصلِحهُ، و ليسَ يخرج الوالي من حقيقة ما اءَلْزَمـه اللّه مـن ذلك إ لاّ بـالاهـتـمـامِ، والا ستعانة باللّه ، و توطينِ نفسِه على لُزوم الحقِّ، و الصّبرِ عليه فيما حفَّ عليه اءو ثَقُلَ.
بـراى هـمـه اقـشـار گـونـاگون ياد شده ، در پيشگاه خدا گشايشى است ، و همه آنان به مـقدارى كه امورشان اصلاح شود، بر زمامدار، حقى مشخص دارند، و زمامدار در انجام آن چه خـدا بـر او واجب كرده است ، نمى تواند موفق باشد جز آن كه تلاش فراوان كند و از خدا يـارى بـطـلبـد و خـود را بـراى انـجـام حـق آمـاده سـازد و در هـمـه كـارها، آسان يا دشوار، شكيبايى ورزد.⁽¹⁹⁵⁾
تنظيم عادلانه روابط اقتصادى
حـضـرت (ع ) در بـخـش ديگرى از فرمان حكومتى خود به مالك اشتر، به اين مهم سفارش مى كند:
ثمّ استوصِ بالتّجارِ و ذَوي الصّناعاتِ، و اءَوْصِ بهم خيراً...⁽¹⁹⁶⁾
اولاً كـارگـزاران را بـه رفـتـار هـمـراه با خير و صلاح ، با بازرگانان و صنعت گران سـفـارش مـى كـنـد. ثـانـيـاً بـر جـلوگـيـرى از احـتـكـار، كـه مـورد اهـتـمـام رسـول خـدا (ص ) هـم بـوده اسـت ، تـاءكـيـد مـى فرمايد ثالثاً حفظ كرامت و عدالت را در جـريـان مـعـامـلات ، گـوشـزد مـى كند. رابعاً بر كنترل قيمت ها به گونه اى كه مانع از تعدى به طرفين معامله بشود، سفارش مى كند.
در بـخـش تـوزيـع كـالا و خـدمـات ، در نـهـج البـلاغـه ، بـه تفصيل درباره سياست هاى اقتصادى حضرت (ع ) بحث خواهيم كرد.
8/2. مهر و محبت و انصاف مردم
حـضـرت (ع ) در تـوصـيه جامعه خود به مالك اشتر، در نامه 53 بعد از بيان اين كه با مـردم بـا مـهـر و مـحـبـت رفـتـار كـن ⁽¹⁹⁷⁾ و هـر چـه بـه عـفـو و گـذشـت خـداونـد متعال در مورد خود اميدوارى ، در مورد مردم هم همان طور باش ، مى فرمايد:
اءنـصـفِ اللّه و اءَنـصفِ الناسَ من نفسِك ، و من خاصة اءهلك ، و مَن لك فيه هوىً من رعيّتك فإ نّك إ لاّ تَفْعل تَظْلِم .
بـا خـدا و مـردم و بـا خـويـشاوندان نزديك و افرادى از رعيت خود، كه آنان را دوست دارى ، انصاف را رعايت كن كه اگر چنين نكنى ، ظلم كردى .
دو نـكـتـه مهم در اين فراز، اين كه اولاً انصاف با مردم و با خدا در كنار هم قرار گرفته اند و ثانياً عدم به كارگيرى انصاف با مردم ، مساوى با ظلم دانسته شده است .
دربـاره رسـيـدگـى به عموم مردم ، حتى غير مسلمانان ، كه به بيان حضرت (ع ) از نظر خـلقـت و انـسـان بودن ، با ما شراكت دارند و گرچه از نظر دين ، شريك نباشد،⁽¹⁹⁸⁾ آيات و رواياتى در فرهنگ اسلامى ، در حد تواتر⁽¹⁹⁹⁾ موجود است .
9/2. مردم محورى براى حاكم اسلامى واجباتى را به وجود مى آورد
از آن جـا كـه د نـظـام اسلامى ، اساس بر تربيت و رشد انسان ها به سوى تعالى است ، حـاكـمـان اسـلامى بايد مجسمه و الگوى ارزش هاى والاى مكتب تربيتى اسلام باشند. لذا ايـن مـردم مـحورى ، امورى را براى حاكمان و كسانى كه در هر قدرت سياسى قرار دارند، فـرض ‍ و واجـب مـى گـرداند كه اگر اين گروه ، از فرايض مربوط به خود غفلت كنند، نه تنها به رشد و تعالى مردم ، كه هدف نظام اسلامى است ، كمك نكرده اند، بلكه براى مكتب اسلام ، چهره اى غير كارا در تربيت ، ايجاد كرده اند.
1/9/2. هم گونى معيشتى با مردم
امـام (ع ) پـس از جـنـگ بـصـره ، وقـتـى بـه مـنـزل وسـيـع و مجلل يكى از ياران خود⁽²⁰⁰⁾ وارد شدند، ضمن اين كه وى را از ناهم گونى معيشتى با مردم به شدت پرهيز داد، روش استفاده درست از دنيا را نيز آموخت .
مـا كـنـت تـَصـْنـعَ بـسـعـةِ هـذه الدّار فـى الدّنـيـا و اءنـت إ ليـهـا فـي الا خـرة كـُنـتـَ اءَحْوَجَ؟⁽²⁰¹⁾
بـا ايـن خانه وسيع در دنيا چه مى كنى ، در حالى كه در آخرت به آن نيازمندترى ؟ و در ادامه مى فرمايد:
و يـحـك إ نـّي لسـتُ كـاءنـْتَ، إ نّ اللّه تـعـالى فـرض عـلى اءئمـّة العـدل (الحـقّ) اءن يـُقـَدِّروا اءنـفـسـَهـُم بـِضـَعـَفـَةِ النـّاس كـَيـلا يـَتـَبـيَّغَ بـالفـقـيـر فَقْرُهُ⁽²⁰²⁾.
واى بـر تـو! مـن هـمـانـنـد تـو نـيـسـتـم ، خـداونـد بـر پـيـشـوايـان حـق (عـدل ) واجـب كـرده كـه خـود را با مردم ناتوان هم سو كنند تا فقر و ندارى ، تنگ دست را به هيجان نياورد و به طغيان نكشاند.⁽²⁰³⁾
2/9/2. موضع مردمى و ضد اشرافى
خاكسارى حضرت (ع ) و مردمى بودن و پرهيز از اشرافى گرى و سفارش به اين ارزش هـا از سـوى مـولى المـوحـديـن ، بـر دوسـت و دشـمـن پـوشـيـده نـيـسـت و بـخـش قـابـل تـوجـهـى از تـوصـيـه هـا و هـشـدارهـاى حضرت (ع ) در نهج البلاغه ، به اين مهم اختصاص دارد؛ از آن جمله ، نامه حضرت (ع ) به عثمان بن حنيف انصارى ، فرماندار بصره اسـت كـه وقتى به حضرت (ع ) خبر رسيد كه وى در يك ميهمانى اشرافى شركت داشته ، براى او چنين نگاشت :
اءمـّا بـعـدُ، يـَابـنَ حُنَيفٍ! فقد بَلَغني اءنّ رجلاً من فِتْيَةِ اءهلِ البصرةِ دَعاك إ لى ماءدَيةٍ فـاءسْرَعْتَ إ ليها، تُستَطابُ لك الا لوانُ، و تُنقَلُ إ ليك الجفانُ. و ما ظنَنْتُ اءنّك تُجيبُ إ لى طعامِ قومٍ عائِلُهُم مَجْفُوُّ و غَنيُّهم مدعوّ.⁽²⁰⁴⁾
پـس از يـاد خـدا و درود، اى پـسـر حـنـيـف ! به من گزارش دادند كه مردى از سرمايه داران بـصـره ، تـو را بـه مـهـمانى خويش فرخواند و تو به سرعت به سوى آن شتافتى ، و خـوردنـى هـاى رنـگـارنـگ بـراى تو آوردند و كاسه هاى پر از غذا پى در پى جلوى تو نـهادند. گمان نمى كردم مهمانى مردمى را بپذيرى كه نيازمندانشان با ستم محروم شده ، و ثـروتـمـنـدانشان بر سر سفره دعوت شده اند... انديشه كن كه در كجايى ؟ و بر سر كدام سفره مى خورى ؟⁽²⁰⁵⁾
3/9/2. نصيحت پذيرى و تملق گريزى
4/9/2. گذشت و مدارا با مردم
ايـن خـصـلت ، در فرهنگ حكومت حضرت (ع ) جايگاه رفيعى دارد كه با شرايط خاص خود، قابليت شمول بر همه كسانى كه به گونه اى با حكومت و جامعه اسلامى سروكار دارند را دارد و حضرت (ع ) در جاى جاى سخنان خود، كارگزاران حكومت را در بخش هاى سياسى ، اقـتـصـادى و نـظـامـى ، بـه ايـن امـر سفارش فرموده و اين خصلت را موجب تقويت نظام ، تـقـويت انگيزه مردم در حمايت از كارگزاران در شرايط سخت ، آرامش جامعه و جلوگيرى از تـنـش هـا و در يـك كـلام ، سـازنـدگـى جـامعه معرفى مى كند. در جاى بعد از بيان سيماى ماليات دهندگان ، نوع رفتار با ايشان را اين گونه بيان مى فرمايد:
فإ نْ شَكَوا ثِقْلاً اءو عِلَّةً اءو انقطاعَ شِرْبٍ اءو ب الَّةٍ اءو إِحالَةَ اءرضٍ اغتَمَرها غَرَقٌ، اءو اءجـْحـَف بـها عطشٌ، خَفّفتَ عنهم بما ترجو اءن يَصْلُحَ به اءمرُهم و لا يثقُلَنّ عليك شي ءٌ خـفـّفـْتَ به الموؤ نةَ عنهم فإ نّه ذُخْرٌ يَعودونَ به عليك في عمارةِ بلادِك و تَزيينِ و لايتك مـع استجلابك حُسَن ثنائِهم وَ تَبجُّحكَ باستفاضةِ العَدْلِ فيهم ، معتمداً فَضلَ قَوتِّهم بما ذَخرْتَ عندهم ن إ جمامِك لهم والثّقِةِ منهم بما عوّدتهم من عدلِك عليهم و رفقك بهم ، فرّبّما حـَدَثَ مـن الاُمـورِ مـا إ ذا عـَوّلْتَ فـيـه عليهم مِن بَعدُ اِحتَمَلوه طيبة اءنفسهِم فه فإ نّ العُمرانَ مُحتَمِلٌ بما حَمَلْتَه و إ نّما يُؤ تى خَرابُ الاَرضِ من إِعوازِ اءهلِها.⁽²⁰⁶⁾
اگـر مـردم از سـنـگـينى ماليات يا آفات زدگى يا خشك شدن آب چشمه يا كمى باران يا خـراب شـدن زمـيـن در سـيـلاب هـا يا خشك سالى ، شكايت كردند، در گرفتن ماليات ، به مـيـزانـى تـخـفيف ده تا امورشان سامان گيرد و هرگز تخفيف دادن در خراج ، تو را نگران نسازد؛ زيرا آن :
الف ) اندوخت هاى است كه در آبادانى شهرهاى تو و آراستن ولايت هاى تو نقش دارد.
ب ) رعـيـت ، تو را مى ستايند و تو از گسترش عدالت ميان مردم ، خشنود خواهى شد و به افزايش قوّت آنان تكيه خواهى كرد، بدان چه نزدشان اندوختى و به آنان بخشيدى .
ج ) بـا گـسترش عدالت در بين مردم و مهربانى با رعيت ، به آنان اطمينان خواهى داشت ، آن گـاه اگـر در آيـنـده كـارى پـيـش آيـد و بـه عـهـده شـان بگذارى ، با شادمانى خواهند پذيرفت ؛ زيرا عمران و آبادى ، قدرت تحمل مردم را زياد مى كند.
5/9/2. شناخت صحيح زمان و محيث و حضور درست در آن
شـنـاخـت درست زمان و به تبع آن ، حضور صحيح در زمان ، از ويژگى هاى حكومت حضرت (ع ) اسـت . در اوليـن مرحله ، پس از وفات رسول خدا (ص ) و ماجراى سفيفه بنى ساعده ، وقتى عباس بن عبدالمطلب (عموى پيامبر) و ابوسفيان پيشنهاد خلافت را به امام (ع ) داده و خواستند با امام (ع )بيعت كنند، حضرت (ع ) براى مردم صحبت مى كند و ضمن تبيين راه هاى پرهيز از فتنه ها، فلسفه سكوت خود را شناخت درست زمان مطرح كرده و مى فرمايد:
فـإِن اءَقـُلْ يَقولُوا: حَرَص عَلَى الْمُلكِ، و إ نْ اءُسْكُتْ يَقولوا: جَزَعَ مِنَ الموتِ! هيهاتَ بـعـد اللّتيّا و الّتي !... بَلِ انْدَمَجْتُ على مَكنونِ علمٍ لو بُحْتُ بِه لاَضطَرَبْتُم اضْطِرابَ الا رْشِيةَ في الطّوىٍّّ البَعيدةِ⁽²⁰⁷⁾
در شرايطى قرار دارم كه اگر سخن بگويم ، مى گويند: بر حكومت حريص است ، و اگر خـامـوش بـاشم ، مى گويند: از مرگ ترسيد. هرگز! من و ترس از مرگ ؟! پس از آن همه جـنـگ هـا و حـوادث نـاگوار... اين كه سكوت برگزيدم ، از علوم و حوادث پنهانى آگاهى دارم كه اگر بازگويم ، مضطرب مى شويد، مانند لرزيدن ريسمان در چاه هاى عميق .
و يـا پس از كشته شدن محمد بن ابى بكر در مصر، امام (ع ) مظلوميت و تنهايى خود را بر اساس شناختى كه از زمان دارد، اين گونه بيان مى فرمايد:
فَنظرتُ فاِذا ليس لى مِعينٌ إ لاّ اءهلُ بيتي ، فَضَنِنْتُ بِهم عنِ الموتِ، و اءَغْضَيْتُ على القـَذى و شـَرِبـْتُ عـلى الشَّجـى ، و صـَبـَرتُ عـلى اءخـذِ الكـَظـمِ، و عـلى اءَمـرَّ مـن طـعـْمـِ العَلْقَمِ⁽²⁰⁸⁾
نـكـتـه قـابـل تـوجـه ، اين كه حضرت (ع ) با شناختى كه از خوارج داشت ، پس از نا اميد شـدن از هـدايـت ايـشـان در جـنگ نهروان ، بيش تر افراد اين گروه را شكست داد؛ ولى چون خـوارج را گـروهـى مـى دانست كه با نيت جست و جوى حق ، به خطا مى روند، براى بعد از خـود، هـشـدار مـى دهـد كـه طـالبـيـن حـق ، كـه بـه خـطـا مـى رونـد، بـا طـالبـيـن بـاطـل تفاوت دارند و چون تشخيص اين مهم ، بر همگان آسان نيست ، از كشتن خوارج ، بعد از خود نهى فرمود.⁽²⁰⁹⁾
گـفـتـار امـام (ع ) در سـال 35، آن هـنـگـام كـه مـردم ، در حالى كه در پيشاپيش خود، طلحه وزبـيـر را داشـتند، تقاضاى بيعت با حضرت را مى كردند، شاهد زيباى ديگرى بر زمان شناسى حضرت است و اين كه چرا امام (ع ) على رغم انتصاب الهى به امامت ، در غدير خم ، پس از 25 سال انحراف سياسى مردم در امر خلافت ، اين گونه سخن مى گويد:
دَعـُونـي وَالتـَمـسـوا غـَيْري ، فإ نّا مُستَقبلونَ اءمراً وُجوهٌ واءلوانٌ، لاتَقومُ له القلوبُ و لاتـَثـبـُتُ عليه العقولُ. و إ نّ الا فاقَ قد اءَغامَتْ، و المَحَجَّةً قد تَنَكَّرَتْ، واَعلموا اءنّي إ ن اءجـَبـْتـُكـم ركـبـْتُ بـكـُم مـا اءعـْلمُ، ولم اءصـْغِ إ لى قـولِ القـائلر و عـَتْبِ العاتِبِ... .⁽²¹⁰⁾
مـرا رهـا كـنـيـد و امـر خـلافـت را بـه ديـگـرى واگـذاريـد؛ زيـرا مـا بـه استقبال حوادث و امورى مى رويم كه رنگارنگ و فتنه آميز است و چهره هاى گوناگون دارد و دل هـا بـر ايـن بيعت ، ثابت و عقل ها بر اين پيمان ، استوار نمى ماند، چهره افق حقيقت را ابرهاى تيره فساد گرفته ، و راه مستقيم حق ناشناخته ماند. آگاه باشيد! اگر دعوت شما را بـپـذيـرم ، بـر اساس آن چه مى دانم ، با شما رفتار مى كنم و به گفتار اين و آن ، و سرزنش سرزنش كنندگان گوش فرا نمى دهم .
گويا امام (ع ) طلحه و زبير را مى بيند كه اولين گروه سركش و آشوب طلب خواهند شد و لذا اين گونه اتمام حجت مى كند.⁽²¹¹⁾
تـلقـى شـعار و عمل ، از ارزش هاى اصيل در مكتبى اسلام به شمار مى رود. لذا زمامدارانى مـوفـق تر خواهند بود كه در وادى عمل ، نه تنها حضور داشته باشند كه از ديگران سبقت نيز گرفته باشند؛ اما چه سخت است بر زمامدارى كه خود در همه وادى ها بيش از ديگران وارد شـود، ولى يـاران ، پـاسـخ او را بـا تـعـلل ، نـافـرمانى و يا بادرشتى بدهند. در دل هـاى امـام عـلى (ع ) گواه بر اين مطلب است كه ايشان به عنوان زمامدار جامعه اسلامى ، نـه تـنـهـا هـيـچ كـوتـاهـى از خـود نـشـان نـداد، بـلكـه گـاهـى تـعـلل بـعـضـى هـمـراهـان حـضـرت (ع ) را از ادامـه كـار بـاز مـى داشـت . در سـال 39 هـجـرى ، پـس از شـنيدن غارتگرى فرماندهان معاويه ، در عين التّمر، در نكوهش كوفيان فرمود:
الذّليـلا و اللّهِ نـَصـَر تـُمـوهُ و مـَن رَمـىَ بـِكـم فقد رَم ى باَفْوَقَ ناصلٍ، إ نّكم واللّهِ لَكثيرٌ في الباحات ، قَليلٌ تحت الرّاياتِ... .⁽²¹²⁾
سـوگـنـد بـه خـدا! ذليـل اسـت آن كس كه شما يارى دهندگان او باشيد. كسى كه با شما تـيـر اندازى كند، گويا تيرى بدون پيكان رها ساخته است . شما در خانه ها فراوان ، و زير پرچم هاى ميدان نبرد، اندكيد.
در كـلامـى ويـژه ، حضرت (ع ) در مقام مقايسه زمان خود با تاريخ زمامدارى بر بشر، مى فرمايد:
و الّذي نـَفـسـي بـيدهِ، لَيَظْهَرَنّ هؤ لاءٍ القومُ عَليكم ، ليس لا نّهم اءولى بالحقِّ مِنكم ، ولكـن لاِسـراعِهم إ لى باطلِ صاحِبِهم و إ بطائِكُم عن حقّي ، و لقد اءَصْبَحَتِ الاُممُ تَخافُ ظـُلْمَ رُعـاتـِهـا، و اءَصـْبـَحْتُ اءَخافُ ظلمَ رعيّتي . اسْتَنْفرتُكم للجهاد فلم تَنْفِروا، و اءسـْمـَعـْتـُكـم فـلم تـَسـمـعوا و دعوتكم سرّاً و جَهراً فلم تَستَجيبوا، و نَصَحْتُ لكم فلم تَقْبَلوا، اءشهودٌ كغيّ ابٍ، و عَبيدٌ كاءرْبابٍ؟⁽²¹³⁾
آگـاه باشيد! به خدايى كه جانم در دست او است ، شاميان بر شما پيروز خواهند شد. نه از آن رو كـه از شـمـا به حق ، سزاوارترند، بلكه در راه باطلى كه زمامدارشان مى رود، شـتـابـان فـرمان بردارند، و شما در گرفتن حق من سستى مى ورزيد و هر آينه ، ملت هاى جهان ، صبح مى كنند در حالى كه از ستم زمامدارانشان در ترس و وحشتند، من صبح مى كنم در حالى كه از ستمگرى پيروان خود، وحشت دارم . شما را براى جهاد با دشمن برانگيختم ؛ امـا كـوچ نـكرديد. حق را به گوش شما خواندم ؛ ولى نشنيديد، و در اين آشكار و نهان ، شـمـا را دعـوت كردم ، اجابت نكرديد، پند و اندرزتان دادم ، نپذيرفتيد. آيا شماحاضران غـايب هستيد؟ (به بيان ديگر، اين چه حضورى در صحنه است كه با نبودن ، يكى است ) و آيا شما بردگانى در شكل مالكان هستيد؟
اين خطبه را امام (ع ) پس از جنگ نهروان ، در نكوهش لشكريان خود، كه براى نبرد نهايى با معاويه سستى ورزيدند، ايراد فرمود.⁽²¹⁴⁾
10/2. رعايت و اداى حقوق مردم
از مـسـائل اسـاسـى هـر نـظـام سـيـاسـى ، اولاً درك حـقـوق مـتـقـابـل مـيـان حـكـومت و اقشار مختلف است ، ثانياً توجه به تنوع اين حقوق است و ثالثاً تـلاش مـتـقـابـل بـراى اداى اين حقوق مى باشد، كه در صورت تحقق اين سه شرط، نظام سياسى ، اتقان لازم را پيدا خواهد كرد.
از بـاب تـقـابـل حـق و تـكـليـف ، هـر جـا حـق مـطـرح مـى شـود، در طـرف متقابل ، پاى تكليف به ميان مى آيد؛ يعنى از آن چه حق مردم است ، تكليف دولت فهميده مى شود و از آن چه حق دولت است ، تكليف مردم شناخته مى شود.
الف ) حقوق سياسى مردم
1. حق تعيين سرنوشت : در بحث مشروعيت سياسى و مقبوليت مردمى ، توضيح آن گذشت كه در نـظام اسلامى ، مردم حق تعيين سرنوشت را دارند و هر نظام سياسى ، تا مورد پذيرش مردم قرار نگيرد، مشروعيت سياسى پيدا نخواهد كرد.
2. آزادى : حضرت در نامه 31 مى فرمايد:
و لاتـَكـُنْ عـبـدَ غـيـرِك و قـد جـعلك اللّهُ حُرّاً. بنده ديگرى مباش ؛ زيرا خداوند، تو را آزاد آفريده است .
بـديـهـى اسـت آزادى مـطـرح شـده در فـرهـنـگ سـيـاسى اسلام ، علاوه بر آزادى شخصى ، شامل آزادى فكر، بيان ، قلم ، انديشه ، سياسى ، اقتصادى و اجتماعى نيز مى شود.
3. مـشـاركـت و اسـتـبـداد گـريـزى : مـسـاءله آزادى و انـواع آن ، در ادامـه هـمـيـن فصل ، مطرح خواهد شد.
4. نـصـيـحـت كـارگـزاران (مـسـؤ ليـت فـرد در برابر جامعه ): وقتى مردم از حضرت (ع ) خواستند كه شكايت آنان را به خليفه سوم (عثمان ) برساند، خطاب به عثمان فرمود:
انّ الناس ورائى و قد استفسرونى .. .⁽²¹⁵⁾
مردم پشت سر من هستند و مرا به عنوان نماينده و سفير خويش نزد تو فرستاده اند.
و در ادامه همين خطاب ، خليفه را نصيحت كرد.
در جاى ديگر، وقتى براى معاويه نامه مى نويسد، به نصيحت هايى كه به عثمان كرده ، به عنوان يك وظيفه و مسؤ وليت در برابر جامعه ، نظر مى كند.⁽²¹⁶⁾
5. تـوجـه بـه افـكـار عـمـومـى : حـضـرت (ع ) در نـامـه 53 بـه تفصيل به اين مهم اشاره فرمود، و در مقايسه توجه به خواص و عوام ، توجه به عوام و جلب رضايت آنان را مورد تاءكيد قرار مى دهد و فلسفه آن را اين گونه بيان مى كند كه :
پـايـه ديـن و جـمـعـيـت مـسـلمـانـان و ذخـيـره دفـاع در براب دشمنان ، تنها توده ملت هستند. بـنـابـرايـن ، بايد گوشَت به آنان و ميلت با آنان باشد (گوش جانت براى آنان و در خدمت ايشان باشد).
بر اساس همين حق ، امام (ع ) استيضاح زمامدار را از حقوق مردم مى شمارد:
و إ ن ظـَنَّت الرعـيّةُ بك حَيفاً فاءَصْحِرْ إ ليهم بعذرِكَ و اءعدِلْ عنك ظنونَهم بإ صحارِك .
بـد گـمانى مردم به تو گمان ظلم و ستم بردند، عذر خود را از موضوع يا رفتارى كه موجب بدگمانى مردم شده است ، آشكار كن ، و آشكار كردن حق و واقع ، گمان هاى ناشايست آنان را درباره خودت زايل ساز.
6. حـق دانـسـتـن : اگـر مـردم ، كـه بـخـش اصـلى هـر نـظـام سـيـاسـى را تـشـكـيـل مى دهند، از اتفاقات واقع شده در نظام سياسى ، اطلاع يابند، حمايت ايشان دقيق تـر، عميق تر و مداوم تر خواهد بود؛ ولى اگر خود را نامحرم با نظام حس كنند، به تبع ، حمايت ايشان نيز تغيير خواهد كرد. لذا حضرت (ع ) در نامه 50 اين چنين مى فرمايد:
الا و انّ لكم عندى ان لا احتجز دونكم سراً الاّ فى حرب .
آگـاه بـاشـيـد! حـق شـما بر من اين است كه هيچ رازى را از شما پنهان نسازم ، مگر اسرار جنگى و نظامى را.
7. حفظ اسرار: از فرمان هاى مهم و شديد حضرت (ع ) به مالك اشتر، اين است كه :
فاستر العورة ما استطعت .⁽²¹⁷⁾
تا آن جا كه مى توانى در پرده پوشى عيوب مردم بكوش .
و در ادامـه هـمين نامه ، براى رعايت اين مهم ، دستور پراكنده كردن افراد عيب جو از اطراف خود را به مالك مى دهد.
نـكـتـه مـهم و عجيب اين كه در فقه اسلام آمده است كه اگر كسى شراب مخفى كافرى را از بـيـن بـبـرد، ضـامـن اسـت و بـايد بهايش را بپردازد تا چه رسد به آبروى مسلمان و راز نهانى او.⁽²¹⁸⁾
8. پيوند با مردم : حضرت (ع ) به قثم بن عباس ، فرماندار شهر مكه مى فرمايد:
در مـيـان تـو و مـردم نـبـايد واسطه و سفيرى جز زبانت ، و حاجب و پرده دارى جز چهره ات باشد.⁽²¹⁹⁾
از مهم ترين آفاتى كه مسؤ ولان را تهديد مى كند، همين است كه به بهانه اشتغالات ، از مـردم فـاصـله بـگيرند و ارتباط با مردم را با واسطه انجام دهند كه اين فاصله موجب مى شـود نـه درد و مـشـكلات مردم را درست درك كنند و نه مردم سخن ايشان را خوب بفهمند. امام على (ع ) اين وظيفه مهم را در نامه 53 گوشزد مى فرمايد كه نگذار زمان غيبت و دور بـودن تـو از مردم طولانى شود و يا در جاى ديگر، همين فرمان در ارائه برنامه هـاى مـالك ، تـاءكـيـد مى كند كه براى شنيدن سخنان كسانى كه حاجت و گرفتارى دارنـد، زمـانى از وقت خود را اختصاص بده ، كه با ايشان بنشينى و بدون داشتن محافظ، در كمال تواضع ، كلام ايشان را بشنوى . و در نامه 71 به منذرين جارود عبدى و در نـامـه 18 بـه عـبـد اللّه بـن عـبـاس ، كـه فـرمـانـدار بـصره است ، تاءكيد مى كند كه تـنـها گوش دادن سخنان در ارتباط مستقيم با مردم ، مهم نيست ، بلكه رسيدگى به مشكلاتى كه بيان مى شود، مهم است .
9. پرهيز از انحصارطلبى : در ادامه همين فصل ، در تبيين و توضيح ابعاد مختلف آزادى ، به اين مهم نيز خواهيم پرداخت .
10.پـاسـخ ‌گـو بودن : مردم نه تنها بر حكومت و حاكم حق دارند، بلكه بر كارگزاران نـيز حق دارند. لذا حضرت (ع )به عبد اللّه بن عباس ، فرماندار بصره مى فرمايد كه من و تـو در اعمالى كه از تو (به عنوان يك كارگزار حكومتى من ) سر مى زند، شريك هستم ؛⁽²²⁰⁾ يـعـنـى مـن هـم بـايـد در بـرابـر اعمال خود، پاسخ ‌گو باشم و هم در برابر اعـمـال شـمـا كـارگـزاران . بـه بـيان ديگر، شما هر چه انجام دهيد، تنها به نام خودتان نوشته نمى شود، بلكه به نام حكومت على نيز نوشته مى شود.⁽²²¹⁾
از جـمـله مـشـكـلات جـدى نـظـام هـاى سـيـاسـى ، ايـن اسـت كـه مـردم ، از سـويـى اعمال كارگزاران را منتسب به حكومت مى دانند و از سوى ديگر، حكومت در پاسخ گويى در مورد اعمال برخى از كارگزاران ، كه با اصول و ارزش ها مطابقت ندارند، سكوت كرده و يا به توجيه مى پردازد.
11. قـانـون محورى : با وجود جايگاهى كه مالك اشتر نخعى نزد امام (ع ) دارد و با وجود فـرمـان جـامـعـى كـه حـضرت (ع ) براى وى صادر فرموده اس و با اطمينانى كه به اين فـرمـانـدار خـود دارد، بـه مردم مصر نامه مى نويسد و ضمن بيان ويژگى هاى بى مانند مالك اشتر، مى فرمايد:
فَاسْمَعوا له و اءطيعوا اءمرَه فيما طابقَ الحقَّ.⁽²²²⁾
سخن مالك را بشنويد، فرمانش را در آن جا كه مطابق حق است ، اطاعت كنيد.
مـفـهـوم كـلام حـضـرت (ع ) اين است كه اگر فرمان مالك ، مطابق حق نبود، شما نيز حق عدم اطاعت دارية ، به بيان ديگر، حق عدم اطاعت از حكومت را در صورت تخلف از قانون داريد.
ب ) حقوق اجتماعى مردم
1. عـدالت اجـتـمـاعـى : در بـخـش كـار ويـژه هـاى قـدرت سـيـاسـى ، بـه تفصيل به مساءله عدالت اجتماعى خواهيم پرداخت .
2. شايسته سالارى : اين حق مردم است كه زمامدار، بدون هيچ ملاحظه اى ، شايستگان امت را در راءس امـور قـرار دهد و رفتار امام (ع ) با محمد بن ابى بكر و جايگزينى مالك اشتر، عـلى رغـم مـحـبـتـى كـه بـه مـحـمـد بـن ابـى بـكر داشتند، گواه بر رعايت اين حق مهم است .⁽²²³⁾
3. امـنـيـت اجـتـمـاعـى (تـاءمين ): قرآن براى جامعه موعود و مدينه فاضله ، ويژگى امنيت را بـيـان مـى كـنـد.⁽²²⁴⁾ امـام (ع ) نـيـز در شـعـار و عمل ، اين حق را دنبال مى كرد. در خطبه 131 كه به خطبه منبريّه معروف است ،⁽²²⁵⁾ امـام در بـيـان فـلسـفـه حـكـومت اسلامى (... فياءمَنَ المظلومونَ من عبادك ...)، امنيت افراد جامعه و به خصوص ، طبقه مظلوم و ستمديده را علت پذيرش حكومت و فلسفه حكومت اعلام مى كند هم چنين در سفارش خود به مالك اشتر، امنيت بلاد را نياز جامعه و وظيفه حكومت مى شمارد.⁽²²⁶⁾ و يا در برابر شعار خوارج ، كه لاحكمَ إ لاّ اللّه را سر مى دادن ، در بيان ضرورت وجود حكومت و فوايد آن مى فرمايد:
و إ نـّه لابـُدَّ للنـّاسِ مـن اءمـيـرٍ برٍّ اءو فاجِرِ يَعملُ في إ مْرتِه المؤ منُ، و يَستَمْتعُ فيها الكـافـِرُ،... و يـُق اتـَلُ بهِ العدوُّ و تَاءمَنُ به السُّبُلُ و يُؤْخذُ به للضّعيفِ من القويّ، حتّى يَستريحَ بَرُّ و يُسْتَراح منِ فاجرٍ.⁽²²⁷⁾
مـردم بـه زمـامـدار نـيـك يـابـد، نـيـازمـنـدنـد تـا مـؤ مـنـان در سـايـه حـكومت ، به كار خود مـشـغـول و كـافران نيز بهره مند شوند... (به وسيله حكومت ) با دشمنان مبارزه مى شود و جاده ها امن و امان مى گيرد و حق ضعيفان از نيرومندان گرفته مى شود، نيكوكاران در رفاه و از دست بدكاران ، در امان هستند.
نكته مهم اين كه در فرهنگ اسلام ، ارزش امنيت ، از مالكيت بالاتر و بيش تر است .⁽²²⁸⁾
4. عـدم اجـبار مردم بر حضور در جنگ (اگر چه شرعاً هم بر آنان واجب باشد): در تشريح ابعاد آزادى ، به اين مساءله نيز خواهيم پرداخت .
5. توسعه و اصلاحات اجتماعى : اين مساءله ، ضمن اين كه يكى از حقوق اجتماعى مردم است ، يكى از مبانى خطمشى گذارى نيز هست كه به آن اشاره خواهد شد.
ج ) حقوق فرهنگى مردم
1. آمـوزش و پـرورش : امـام (ع ) در بـيـان حـقـوق مردم بر رهبر و حكومت اسلامى ، چنين مى فرمايد:
فاءمّا حقُّكم عَليَّ... و تَعليمُكم كَيلا تَجْهَلوا و تاءديبكم كَيم ا تَعلَموا.⁽²²⁹⁾
امـا حـق شـمـا بـر مـن ... ايـن كـه شما را آموزش دهم تا بى سواد و نادان نباشيد، و شما را تربيت كنم تا راه و رسم زندگى را بدانيد.⁽²³⁰⁾
2. ارائه الگوهاى متعالى : نياز به الگو و الگوپذيرى در انسان ، يك امر فطرى است و خـداى تـبـارك و تـعـالى در نـظـام احـسـن خـلقـت ، بـراى تـاءمـيـن اين نياز درونى بشر، الگوهاى جامعى ، هم چون انبياى عظام و اولياى معصوم (ع ) و تابعين صالح ايشان را به بشر معرفى كرده است كه از وظايف حكومت حق ، معرفي و ارائه اين الگوها به جامعه است . امـام عـلى (ع ) در آسـتـانـه حركت مردم به سوى صفين و جنگ با شاميان ، خطبه اى طولانى ايـراد فـرمـود كـه در آن ، خـداشـنـاسـى و راه هـاى آن ، امـيـدوارى بـه خـداونـد، سـيرى در زنـدگـانـى پـيـامـبـران بـراى انتخاب الگوهاى ساده زيستى و بيان راه و رسم زندگى پيامبر خاتم حضرت محمد (ص )مطرح شده است :
فَتَاءَسّ بنبيّك الاَطْيَبِ الاَطْهَرِ صلّى اللّه عليه و آله . فإ نّ فيه اءُسوةٌ لِمَن تَاءَسّى ، و عَزاءٌ لمن تَعَزّى و اءَحبُّ العبادِ إ لى اللّهِ المتاءسّي بنبيّه ، و المُقتصُّ لاَثرِه ... .⁽²³¹⁾
پـس بـه پـيـامـبـر پاكيزه و پاكت اقتدا كن ، كه راه و رسم او الگويى است براى الگو طـلبـان ، و مـايـه فـخـر و بـزرگـى اسـت بـراى كسى كه خواهان بزرگوارى باشد، و محبوب ترين بنده خدا كسى است كه از پيامبرش پيروى كند و گام بر جاى گام او نهد.
جـالب ايـن كـه حـضـرت (ص ) تـنها به معرفى اجمالى الگو نپرداخته ، بلكه در موارد بـسـيـارى بـه ويـژگـى هـاى رفـتـارى و خـلقـى و صـفـات بـرگزيده و شايسته براى الگوگيرى هر فرد معمولى جامعه ، از رسول خدا (ص ) اشاره فرموده است .⁽²³²⁾
3. نـصـيـحـت و خـير خواهى : بيان شد كه مردم حق نصيحت بر اساس خير خواهى را دارند و حكومت نيز بايد اين نصايح را بپذيرد.
4. احـياى ارزش هاى الهى (جلوگيرى از تهديدها): امام (ع ) در خطبه منبريه ـ كه قبلاً به آن اشاره شد ـ در بيان فلسفه حكومت اسلامى مى فرمايد:
اَللّهـمّ إ نّك تَعْلَمُ اءنّه لم يَكنِ الذي كان منّا مُنافَسَةً في سلطانٍ، و لا التِماسَ شي ءٍ من فـُضـولِ الحـُطـامِ و لكـن لِنـَردَّ المـَعـالِمَ من دينَك ، و نُظْهِرَ الا صلاحَ في بلادِكَ، فَياءمَنَ المظلومون من عبادك و تُقامُ المَعَطَّلةُ من حدودِك .⁽²³³⁾
خـدايـا! تـو مـى دانـى كـه جنگ و درگيرى ما براى به دست آوردن قدرت و حكومت و دنيا و ثروت نبود، بلكه مى خواستيم :
نـشـانـه هـاى حـق و ديـن تـو را به جايگاه خويش (جامعه اسلامى ) بازگردانيم (بازگشت معالم دين ).
و در سرزمين هاى تو اصلاح را ظاهر كنيم (اصلاح جامعه ).
تا بندگان ستمديده ات در امن و امان زندگى كنند (برقرارى امنيت ).
و قـوانـين و مقررات فراموش شده تو بار ديگر اجرا گردد (احياى سنت هاى فراموش شده ).
تـا حـضرت با بيان اين بخش از خطبه ، در واقع ، حق مردم را كه بر عهده حكومت است ، در قالب فلسفه حكومت بيان مى فرمايد.
د) حقوق اقتصادى مردم
1. عـدالت اقـتـصـادى : در بـحـث تـوزيـع رفـاه ، بـه تفصيل درباره مبنا بودن عدالت اقتصادى ، به عنوان يك حق عمومى بحث خواهد شد.
2. امـنـيـت اقـتـصـادى : در بـخـش حـقـوق اجـتـمـاعـى ، بـحـث از امـنـيـت رشـد و در فـصـل مـربـوط بـه آن نـيـز بـه تفصيل بحث خواهد شد.امامم على (ع ) در نامه اى كه به ماءموران جمع آورى زكات مى نويسد، گوشزد مى كند كه جمع آورى ماليات و خراج نبايد موجب ناامنى و نگرانى مردم شود، بلكه بايد با اعتماد به مردم و خوش رويى با ايشان ، اين امر الهى محقق شود.⁽²³⁴⁾
در جاى ديگر، وقتى عبداللّه بن زمعة ، از ياران امام (ع )، درخواست مالى از ايشان مى كند، اين گونه پاسخ مى شنود:
إ نّ هـذا المـالَ ليـس لي و لالَكَ و إ نـّمـا هـو فـي ءٌ للمـسـلمـيـنَ و جـَلْبُ اءسيافِهم ، فإ نْ شـَرِكـْتـَهـم في حَربِهِم كان لك مِثلُ حَظِّهم ، و إ لاّ فَجَناةُ اءيْديِهم لاتَكونُ لغيرِ اءَفْواهِهِم .⁽²³⁵⁾
ايـن امـوال كـه مى بينى ، نه مال من و نه از آن تو است ، غنيمتى گرد آم ده از مسلمانان است كـه با شمشيرهاى خود به دست آوردند، اگر تو در جهاد، همراهشان بودى ، سهمى چونان سهم آنان داشتى ، و گرنه دسترنج آنان خوراك ديگران نخواهد بود.
3. مـديـريـت اقـتـصادى : منظور از مديريت اقتصادى ، به كارگيرى روش ها و شيوه هايى اسـت كه اهداف اقتصاد اسلامى در جامعه را (كه قبلاً گذشت ) متحقق مى كند. نهج البلاغه ، نكات مربوط به مديريت اقتصادى را اين گونه بيان مى كند:
1/3. بـرخـورد شـديـد بـا اسـراف كـارگـزاران ، اگـر چـه از راه حلال باشد (نامه هاى 3 و 21).⁽²³⁶⁾
2/3. هزينه هاى دولت بايد توجيه منطقى داشته باشد (نامه 5).⁽²³⁷⁾
3/3. استحصال ، حفظ و نگهدارى ماليات ها، از امور مهم و مربوط به حق عمومى است (نامه هاى 25 و 26).⁽²³⁸⁾
4/3. پـرداخـتـن بـه مـديـريـت هـاى كـلان ، عذرى براى فراموشى اقتصاد خرد نيست (نامه 53).⁽²³⁹⁾
5/3. تـنـظـيـم بـازار از امـور لازم و ضـرورى اسـت . (رسـيـدگى به امور بازرگانان و صنعتگران ) (نامه 53).
هـ) حقوق قضايى مردم
1. اجـراى قـوانين در حدود الهى : پيش تر گفته شد كه در خطبه 131، حضرت ، فلسفه حكومت اسلامى را بيان كرده كه ضمن آن به اين جمله اشاره مى فرمايد:
و تقام المعطّلة من حدودك .⁽²⁴⁰⁾
در ايـن جـمـله ، اقـامـه حـدود و قـوانـيـن الهـى ، كـه بـه تعطيلى كشيده شده بود، از اهداف قبول حكومت ، توسط حضرت (ع )معرفى شده است . لذا در خطبه اى ديگر، از جمله واجبات بر امام را اين گونه مى فرمايد:
إ نّه ليسَ على الا مامِ إ لاّ ... اقامةَ الحدودِ على مُستَحِّقيها.⁽²⁴¹⁾
در ايـن بـيـان ، اقـامه حدود الهى بر مستحقان آن ، يعنى مجرمان ، از وظايف امام شمرده شده است .
اقـدامـاتـى كـه حـضـرت (ع ) بـراى اقـامه حدود الهى ، در عهد حكومت خويش بنيان نهادند، عبارت است از:
1/1. ايجاد آيين دادرسى اسلامى و سامان دهى به محكمه قضاوت اسلامى .
2/1. تـدوين علم فقه و قوانين محاكمات ، نخستين بار، براى ايجاد وحدت رويه در محاكم اسلامى .
3/1. رواج عـلمـى اصـول محاكمات (از جمله ، اداى شهادت شهود به طور جداگانه ، براى احتراز از تبانى شهود).
4/1. ايجاد نظام آموزش قضاوت ، براى اولين بار.
5/1. نـظـارت جـدى بـر كـار قـضـات و مـحاكم قضايى و بازرسى از روند آيين دادرسى .⁽²⁴²⁾
2. عـدالت قـضـايـى : از جمله مبانى خط مشى گذارى ، عدالت محورى است كه در توضيح ابعاد آن ، به عدالت قضايى نيز پرداخته خواهد شد.
3. آزادى در طـرح دعـاوى : حـق دادخـواهـى و حـق آزادى دفـاع ، دو حقى است كه اجراى عدالت قضايى ، متضمن آن است . لذا حضرت (ع ) مى فرمايد:
فـإ نّي سَمِعتُ رسولَ اللّه (ص ) يقول في غيرِ موطنٍ: لن تُقدَّس اءُمّةٌ لا يُؤ خَذُ للضّعيفِ فيها حقُّه من القوىّ غَيرَ مُتَتَعْتِعٍ⁽²⁴³⁾.
من از رسول خدا (ع ) شنيدم كه بارها مى فرمود: هيچ امتى كه در آن با صراحت و بى لكنت ، حق ناتوان از زورمند بازگرفته نشود، از ستم پاكسازى نگردد.
4. نفى آزار و شكنجه در تشريح ابعاد آزادى ، به اين بحث پرداخته مى شود.
5. جـبـران خـسـارت هـاى قـضـايى : از آن جا كه قاضى و حاكم ، انسان جايز الخطا است ، اگـر حـكـم قـاضـى مـوجـب خـسـارت شـود، بـايـد بـيـت المـال مـسـلمـيـن و در بـعـضـى فـروع ، خـود حـاكـم ، خسارت را جبران كند. امام على (ع ) در هشدارهاى خود به مالك اشتر مى فرمايد:
و إ ن اءبـتـُليـتَ بـخـَطاءٍ و اءَفْرَطَ عليك سوطُكَ اءو سيفك او يَدُكَ بالعقُوبة ؛ فإ نّ في الوَكـْزَةِ فـمـا فوقها مَقْتَلَةً، فلا تَطْمَحَنَّ بك نَخْوةُ سلطانِك عن اءن تُؤ دِّي إ لى اءولياء المَقتولِ حَقَّهم ⁽²⁴⁴⁾.
اگـر بـه خطا خود كسى ريختى ، يا تازيانه يا شمشير، يا دستت دچار تندروى شد، كه گـاه مـُشتى سبب كشتن كسى مى گردد، چه رسد به پيش از آن ، مبادا غرور قدرت ، تو را از پرداخت خون بها به بازماندگان مقتول بازدارد.
6. بـه روز بـودن كـار قـاضـى : مـنـشـاء ايـن حـق ، از چـنـد جـهـت اسـت ؛ اول ايـن كـه سـفـارش شـده اسـت كـه والى و حـاكـم نـبـايـد كـار امـروز مـردم را بـه فـردا بـگـذارد.⁽²⁴⁵⁾ دوم ايـن كه در قضاى اسلامى ، سفارش شده كه زندانى در اولين زمان ممكن ، بايد به امورش رسيدگى و آزاد گردد.⁽²⁴⁶⁾ سوم ، اين قاعده كلى است كه به تـسـريـع در كـارهـاى خير و برآوردن حوايج و نيازهاى مردم ، سفارش شده است .⁽²⁴⁷⁾ بر اين اساس ، حضرت (ع ) در سفارش هاى خود به مالك اشتر مى فرمايد:
وامضِ كُلَّ يومٍ عَمَله ، فإ نّ لكلِّ يومٍ ما فيه ⁽²⁴⁸⁾
كار هر روز را در همان روز انجام بده ؛ زيرا هر روز، كارى مخصوص خدو دارد.
و) حقوق دشمنان
مـنـاسـب اسـت در خاتمه بحث حقوق مردم بر حكومت ، به حقوق دشمنان ، مجرمان و محكومان و گمراهان و منحرفان ، در نهج البلاغه ، بپردازيم .
حضرت (ع ) در مورد دشمنان ، بر سه حق تاءكيد دارند:
اول ، مذاكره (رسمى و غير رسمى ) قبل از اقدام نظامى ؛⁽²⁴⁹⁾ چون رسالت امام و رهبر جـامعه را در هدايت گمراهان و حتى معاندان مى داند، و هم چنان كه طبيب ، پس از همه اقدامات ممكن ، دست به جراحى و قطع عضو مى زند، امام كه طبيب جامعه است ، نيز بايد اين گونه باشد.
دوم ، رعايت دقيق مقاوله نامه ها و تعهدات با دشمن .⁽²⁵⁰⁾
سوم ، رعايت حقوق جنگى دشمن .⁽²⁵¹⁾
بـا توجه به مطالب فوق ، كاملاً در مى يابيم كه جنگ در فرهنگ اسلامى ، مبناى ارزشى دارد؛ چـون بـه عـنـوان آخـريـن راه اصلاح فرد و جامعه ، مورد توجه است .⁽²⁵²⁾ لذا در منابع اسلامى ، به ويژه در نهج البلاغه ، از پيشگامى در جنگ نهى شده است ⁽²⁵³⁾ و تاريخ رهبران دينى ، سرشار از جلوه هاى رحمت ، در برابر دشمنان است .⁽²⁵⁴⁾
حـضـرت دربـاره مـجـرمـان ، مـحـكـومـان ، مـنـحـرفـان و گـمـراهـان ، بـه دو اصل مهم اشاره مى فرمايد:
اول ، اجراى عدالت ، به همراه لطف و محبت .⁽²⁵⁵⁾
دوم ، عفو در صورت وجود مصلحت .⁽²⁵⁶⁾
11/2. حقوق اقليت ها
سـرانـجـام ، از ديـدگـان نـهـج البلاغه ، اقليت ها نيز در جامعه اسلامى حقوقى دارند كه حـضـرت (ع ) در نـامـه هـاى 51 و 53 و 19 و در خـطـبه 27 به آنها اين گونه اشاره مى فرمايد:
اولاً كفار ذمى بايد از حقوق عمومى بهره مند باشند.
ثانياً، پيمان نامه ها با ايشان بايد مورد احترام قرار گيرد.
ثالثاً، حقوق قضايى متناسب ، بايد در مورد ايشان رعايت شود.
عدالت محورى
در بـحـث اهـداف حـكـومـت ، بـه تـفـصـيـل بـيـان شـد ه از مـحـورى تـريـن اصول در ديدگاه امام على (ع ) تحقق عدالت در ابعاد مختلف است .
1/3. قاطعيت در اجراى حق و عدالت
ايـن كه امام (ع ) بر اساس اصل حق مدارى و در راه اجراى عدالت ، هيچ ملاحظه اى جز انجام وظـيـفـه و كـسـب رضـاى الهى را در نظر نداشت ، بر هيچ كس پوشيده نيست . لذا در اين جا تنها به چند نمونه از نمودهاى اين اصال ، در دوران حكومت حضرت (ع ) اشاره مى كنيم :
الف ) در مـورد زمـيـن هـاى واگـذار شـده در زمان قبل از خلافت حضرت (ع ) كه به افرادى بـخـشـيـده شـده بـود، ايشان با شدت سوگند ياد كرد كه اگر آن ها را بيابم ، به بيت المال باز خواهم گرداند حتى اگر مهريه زنان قرار گرفته باشند.⁽²⁵⁷⁾
ب ) سخنانى كه در ابتداى حكومت و خلافت ايراد كرد و در آن ، با صراحت ، همه سياست ها را مـطـرح كـرده و خـبر از قاطعيت در اجراى حق و عدالت داد، على رغم اين كه بعضى توقع نرمش را از حضرت داشتند.⁽²⁵⁸⁾
ج ) سـخـنـرانـى حـضـرت ، پـس از فـرونـشـانـدن شـورش نـهـروان ، در سـال 38 هـجـرى ، كـه در كوفه ايراد شد و در آن ، به سابقه خود اشاره مى كند كه در هيچ جا درباره حق ، كوتاه نيامده است .⁽²⁵⁹⁾
د) هـنـگـامـى كـه بـه عـلت رعـايـت مـسـاوات در تـقـسـيـم بـيـت المـال ، مـورد انـتـقـاد قـرار گـرفـت و بـه امـام (ع ) گـفـتـه شـد كـه مـردم بـه دنـيـا دل بـسـتـه انـد، مـعـاويـه بـا هـدايـا و پـول هاى فراوان ، آنان را جذب مى كند، شما هم از امـوال عـمـومـى بـه اشـراف عـرب و بـزرگـان قـريـش بـبـخـش و از تـقـسـيـم مـسـاوى بيت المـال دسـت بـردار تـا بـه تـو گـرايـش پـيـدا كـنند، امام (ع ) اظهار مى دارد كه اگر اين امـوال ، از خـودم بـود، آن هـا را بـه طور مساوى در ميان مردم تقسيم مى كردم ، چه رسد كه جزو اموال خدا است .⁽²⁶⁰⁾
ه‍) آن گـاه كه همه با امام بيعت كردند و عبد اللّه بن عمر، سعد بن ابى و قاص ، محمد بن مـسـلمـه ، حـسـّان بـن ثـابـت ⁽²⁶¹⁾ و اسـمة بن زيد، از بيعت سر باز زدند، امام (ع ) در سخنانى فرمود:
بـه خـدا سـوگـند؟ داد ستم ديده را از ظالم ستمگر بستانم و مهار ستمگر را بگيرم و به آبشخور حق وارد سازم ، گرچه تمايل نداشته باشد.⁽²⁶²⁾
و) در برابر ناكثين (طلح و زبير) كه پس از بيعت با امام (ع ) به ايشان اعتراض كردند كـه چـرا در امـور كـشـور با آنان مشورت نكرده و از آنان كمك نگرفته است ، حضرت (ع ) قاطعانه پاسخ مى دهد:
بـه انـدك چـيـزى خـشـمـنـاك شـويد... به من خبر دهيد كه كدام حقى را از شما باز داشته ام ؟⁽²⁶³⁾
تلفيق قاطعيت با نرمش
نكته داراى اهميت در سياست علوى ، اين است كه قاطعيت با نرمش تلفيق شده و به عنوان يك اصل تربيتى ، مورد استفاده حضرت (ع ) قرار مى گرفته است . امام (ع ) در ابتداى حكومت خود، پس از جنگ جمل ، نامه اى را به وسيله جرير بن عبد اللّه براى معاويه مى فرستند و مـشـروعـيـت حـكـومـت خـود را بـر اسـاس و مـبـناى معاويه ، كه تكيه بر بيعت مردم و تصميم شـوراى مـهـاجر و انصار بوده ، توضيح مى دهد. هر چند حضرت (ع ) اعتقاد و باور خود را بـه امـامـت و رهـبـرى ، در جـاى ديـگـر بـيـان فـرمـوده اسـت ،⁽²⁶⁴⁾ ولى در مـقـابـل معاويه ، با مبناى او به طريق مماشات رفتار مى كند و در ادامه ، قاطعيت خود را در برابر گردن كشان اعلام مى دارد.⁽²⁶⁵⁾
و يا در برخورد با گزارشى كه از عبد اللّه بن عباس ، فرماندار بصره به حضرت (ع ) رسيد، مبنى بر بدرفتارى و حشونت وى با قبيله بنى تميم ، حضرت (ع ) مى فرمايد:
سعى كن تا خوش بينى من به شما استوار باشد و نظرم دگرگون نشود.⁽²⁶⁶⁾
و در مـورد ديگر، به فرماندار فارس ايران ⁽²⁶⁷⁾ درباره شكايت دهقانان مشرك منطقه حكومت ويى ، توصيه مى فرمايد كه :