معمارى مساجد  
آغاز هنر اسلامى ، در مساجد بود كه با حمايت و نظارت مسلمانان بالنده شد. مساجد نخستين ، ساختمان هاى معمولى بودند كه فقط براى نماز و وعظ برپا مى شدند و تمايلى به استحكام در معمارى آن ها نبود. در آغاز مساجد بسيار ساده بود؛ زيرا هر نوگرايى كه در مساجد پديد مى آمد در معرض انتقاد شديد قرار مى گرفت . هنگامى كه اسلام منتشر شد و قدرتش ‍ به بسيارى از شهرها امتداد يافت ، عرب با نژادهاى غير عربى در آميخت . اين امر موجب گسترش افق هنر در ديدگان مسلمانان شد و به فضل اين آميختگى توانستند با درنگ در مرزهاى ترسيمى از جانب دين نمودارهاى جديدى از نمونه برتر هنر خود را پديدار سازند.
ساختمان هايى كه عرب در سال هاى نخستين بنا كرد غالبا مسجد بود؛ اما پس از آن ، ساختمان هاى دينى و مذهبى ديگرى مانند: مدرسه ، تكيه و... بنا نمودند. ⁽¹²⁴⁾
در معمارى اغلب مساجد قديم نقاط مشتركى وجود دارند كه برخى از آن ها عبارتند از:
1 - مصالح ساختمانى : معمولا در مساجد از آجر معمولى (چهارگوش )، آجر كوچك ، آجر تراشدار، خشت گچ ، چوب و... استفاده مى شده است .
2 - اسامى يا عبارات مقدس : متداول ترين طرح ، عبارت بود از طرح هاى حروف عربى كه نام مقدسين اسلامى يا عبارات دينى با آن نوشته مى شد، معمولا سطح به شكل افقى آجرچينى مى شد و حروف از محل بندهاى پهن تر تشكيل مى شد و اين بندها يا فرو رفته اند و يا با واحدهاى سفالينه لعابدار پر شده اند. گاهى اسامى مقدس در قالب طرح لوزى ساخته مى شد. در ساختمان هاى متاءخر اسامى مقدس ، اغلب با آجر لعابدار به رنگ آبى ، آبى سير و سفيد در زمينه آجر زرد رنگ ساخته شده است .
3 - مناره : در اواخر قرن اول ، ماءذنه و مناره ها پديد آمدند، از آن جا كه در زمان هاى قديم رسانه هاى اطلاعاتى كم بوده و وسايلى همچون بلندگو وجود نداشته تا بتوان محدوده بيشترى را تحت پوشش قرار داد، بنابراين ماءذنه و مناره وسيله اى جهت ابلاغ بهترين پيام بود، يعنى اذان بود كه مؤذن ها هنگام نمازهاى پنجگانه بر فراز ماءذن ها رفته و مردم را جهت انجام فريضه نماز با خبر نموده و دعوت مى كردند.
4 - محراب : در صدر اسلام استفاده از محراب ، براى مشخص كردن سمت مسجد الحرام شناخته شده نبود. معناى لغوى آن ، با توجه به كتاب هاى فرهنگ لغت ، چنين است : محراب يعنى صدر خانه و شريف ترين جاى آن ، محل ايستادن امام در مسجد، جاى نشستن شاهان ، كه از مردمان ممتاز باشند، شاه نشين ، محل جنگ و جمع آن محاريب است .
نزد عامه ، محراب مكانى در مسجد است كه امروزه آن را براى امام جماعت برپا مى كنند. محراب ها صدر مجالسند و نام گذارى محراب مسجد نيز از آن جهت است .
از طرفى محراب به معناى مكان جنگ است ؛ يعنى مكان جنگ با شيطان ، بنابراين بجاست كه اين مكان مقدس بر خلاف رسم متداول امروزه ، بسيار ساده باشد.
باستان شناسان در تعيين تاريخ آغازين بهره گيرى از محراب ها اتفاق نظر ندارند؛ لكن اكثرا برآنند كه در زمان حكومت وليد بن عبدالملك بوده است .
5 - مقصوره ⁽¹²⁵⁾: يكى از بناهاى ديگرى كه در معمارى مساجد راه يافت ، مقصوره بود تا ميان امام و ديگر نمازگزاران ، حايل شود. پس از كشته شدن عمر، عثمان بن عفان نخستين كسى بود كه در مسجد مدينه مقصوره را برگزيد تا به وسيله آن از اشرار در امان ماند. وى گرداگرد مصلايش ‍ مقصوره اى آجرى ساخت و مردم زا پنجره اى كه در آن تعبيه شده بود، امام جماعت را مى نگريستند.
6 - گنبد: گنبد سقفى است نيم كروى يا مقعر كه معمولا در بالاى پلان هاى مدور، مربع و كثير الاضلاع كه با كمك گوشوار مدور مى شود، تعبيه مى گردد. گنبد داراى سوابق طولانى است كه قدمت و سير تحول آن به خوبى روشن نيست ؛ ولى با توجه به گفته هاى ويل دورانت مورخ هنر، چنين خانه هايى را در جايى كه روزى سرزمين سومر بوده است هم اكنون به آسانى مى توان ديد.
گاه گاهى در ميان ويرانه ها، آثار قوس يا سقف گنبدى ديده مى شود كه از سومريان به بابل رسيده و غير ماهرانه و بى آن كه بدانند سرنوشت طاق ها و قوس ها چه خواهد شد از آن بناهاى خود استفاده مى كردند.
با اين وصف مى توان استعمال گنبد را لااقل به هزاره چهارم قبل از ميلاد، نسبت داد. گنبد اصولا جنبه ، حفاظى دارد؛ ولى اين عنصر حفاظتى نيز مانند ساير عناصر انتفاعى ، عملا داراى جنبه هاى هنرى است . به عبارت ديگر، ذوق و سليقه زيبايى خواهى در آن وجود دارد و انواع ساده ، به خصوص نوع دوپوشى آن را مى توان در زمره هنرهاى تزيينى محسوب داشت .
گنبدهاى دوپوش داراى دوپوش جداگانه مى باشد. يكى از علل قراردادن دوپوش در بناها احتمالا براى جلوگيرى از نفوذ رطوبت ، برف و باران به قشر داخلى بنا، پوش ديگر با فاصله مناسب در بالاى پوش اول ايجاد و منافذى در آن پيش بينى كرده اند تا هوا در فضاى بين دوپوش جريان يابد و پوش داخلى خشك و در امان باقى بماند.
اين ملاحظه در نقاط مرطوب ، مانند شمال ايران منطقى به نظر مى رسد؛ ولى اجراى اين رويه در نقاط نسبتا خشكى چون مرو و اصفهان ، جاى تاءمل دارد و مى بايد منظور ديگرى نيز در بين باشد، به خصوص كه در اين نقاط و نقاط مجاور آن مثلا گنبدهاى يك پوش ، مانند گنبدهاى جنوبى و شمالى مسجد جامع اصفهان و گنبد مقبره امير سلطان سامانى در بخارا ساخته شده و هنوز پابرجاست .
همان گونه كه بيان شد گنبدهاى دوپوش داراى دوپوش جداگانه مى باشد و پوش داخلى غالبا مدور و پوش خارجى مدور، مخروطى ، هرمى و بيضوى است .
مى توان گفت در ايجاد گنبدهاى دوپوشى منظورهاى تزيينى و زيبايى خواهى نيز مؤثر بوده است ؛ زيرا اولا: ايجاد پوش دوم ، عظمت بيشترى به بنا مى دهد و عظمت از عوامل مهم زيبايى است .
ثانيا: خطوط منحنى گنبد نرم و مطبوع است و از يك طرف مانند خطوط عمودى نظر را به بالا مى كشاند و از طرف ديگر مانند خطوط افقى ، آرامش ‍ مى بخشد.
ثالثا: پوش خارجى گنبد سطح مناسبى براى هنرنمايى استادان آجرتراش ، كاشى كار، مقرنس ساز و نويسندگان خطوط بنايى ، نسخ و... مى باشد ⁽¹²⁶⁾
اهميت نماز (جمعه و جماعات )  
اولين عملى كه در قيامت ، مورد توجه قرار مى گيرد، نماز است . اگر نماز انسان پذيرفته شود اعمال ديگر او مورد ارزيابى قرار مى گيرد و اگر قبول نشود به ديگر اعمال توجهى نخواهد شد ⁽¹²⁷⁾
ضمره بن حبيب گويد: در مورد نماز از پيغمبر صلى الله عليه و آله سؤ ال كردند، فرمودند: نماز از واجبات دين است ، موجب خشنودى خداست ، طريقه پيغمبران است ، محبت ملائكه را جلب مى كند، هدايت و ايمان است ، نور و معرفت و بركت رزق و راحت بدن است ، براى شيطان ناخوشايند است ، حربه اى در مقابل كفار، سبب مستجاب شدن دعا و قبول اعمال است ، توشه آخرت مؤمن است ، شفيع نزد ملك الموت ، مونس قبر و فرش زير پهلو است ، جواب نكير و منكر است ، نماز بنده در محشر ناجى است بر سرش ، و نورى در صورتش و لباسى بر تنش ، پرده اى است بين او و آتش ، حجتى است بين او و آتش ، موجب نجات از جهنم و عبور از پل صراط است ، كليد بهشت و مهر حورالعين و بهاى بهشت است ، نماز است كه بندگان را به بالاترين درجات مى رساند، چون مشتمل بر (انواع عبادات ) تسبيح و تهليل و تكبير و تمجيد و تقديس خداوند و گفتار و دعا است . ⁽¹²⁸⁾
ملت ما گمان نكنند كه نماز جمعه يك نماز عادى است ، نماز جمعه با شكوه مندى كه دارد براى نهضت كوتاه عمر ما يك پشتوانه محكم ، و در پيشبرد انقلاب اسلامى ما عامل مؤثر و بزرگى است . ⁽¹²⁹⁾
بنابراين با توجه به اين بيانات گوهربار، بر ما است كه نمازهايمان را هر چه با شكوه تر و با جماعت برگزار نماييم ؛ زيرا نماز بالاترين ذكر است و اين نماز است كه انسان را از فحشا و منكر باز مى دارد و ارتباط او را با خالق هستى برقرار مى سازد.
همچنين بر تمام مسلمانان لازم است كه روزهاى جمعه ، در نماز عبادى - سياسى جمعه شركت كنند، زيرا اين فريضه به فرموده قرآن از هر عمل بهتر است : اى كسانى كه ايمان آورده ايد هرگاه بانگ داده شود براى نماز جمعه ، پس بشتابيد به سوى ياد خدا و رها كنيد سوداگرى و معامله را، اين براى شما بهتر است ، اگر بدانيد ⁽¹³⁰⁾
آداب و احكام نماز  
نماز مهم ترين عمل دينى است كه اگر مورد قبول درگاه خداوند عالم واقع شود، عبادات ديگر نيز قبول مى شود و اگر پذيرفته نشود، اعمال ديگر هم قبول نمى شود و همان گونه كه اگر انسان شبانه روز پنج نوبت در نهر آبى شستشو كند، چرك در بدنش نمى ماند، نمازهاى پنج گانه هم انسان را از گناهان پاك مى كند و سزاوار است كه انسان ، نماز را اول وقت بخواند و كسى كه نماز را پست و سبك شمارد، مانند كسى است كه نماز نمى خواند. پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمودند: كسى كه به نماز اهميت ندهد و آن را سبك شمارد، سزاوار عذاب آخرت است .
روزى حضرت در مسجد حضور داشتند مردى وارد منزل و مشغول نماز شد و ركوع و سجودش را كاملا بجا نياورد. حضرت فرمودند: اگر اين مرد با اين حال از دنيا برود به دين من از دنيا نرفته است . پس انسان بايد مواظب باشد كه به عجله و شتاب زدگى نماز نخواند و در حال نماز به ياد خدا، و با خضوع و خشوع و وقار باشد و متوجه باشد كه با چه كسى سخن مى گويد و خود را در مقابل عظمت و بزرگى خداوند عالم بسيار پست و ناچيز ببيند و اگر انسان هنگام نماز كاملا به اين مطلب توجه كند، از خود بيخود مى شود، چنان كه در حال نماز تير را از پاى مبارك امير المؤمنين عليه السلام بيرون كشيدند و آن حضرت متوجه نشدند. و نيز بايد نمازگزار توبه و استغفار نمايد و گناهانى كه مانع قبول شدن نماز است ، مانند: حسد، كبر، غيبت ، خوردن حرام ، آشاميدن مسكرات و ندادن خمس و زكات ، بلكه هر معصيتى را ترك كند و همچنين سزاوار است كارهايى كه ثواب نماز را كم مى كند، بجا نياورد. مثلا در حال خواب آلودگى و خوددارى از بول به نماز نايستد و موقع نماز به آسمان نگاه نكند و نيز كارهايى كه ثواب نماز را زياد مى كند، بجا آورد مثلا انگشتر عقيق به دست كند و لباس پاكيزه بپوشد و شانه و مسواك كند و خود را خوشبو نمايد. ⁽¹³¹⁾ (مسائل مربوط به نماز در رساله هاى عمليه وجود دارد كه به دليل اختصار به آن اشاره نمى شود.)
يكى از آداب نماز، اهميت و مراقبت وقت نماز است . در اين مورد حضرت امام خمينى قدس سره چنين مى فرمايند: بدان كه مراقبت اوقات صلوه ها كه ميقات حضور رب و ميعاد جناب ربوبيت است ، از مهمات نزد اهل مراقبه است كه اهل مناجات و سلوك انتظار آن را مى كشيدند و قلوب خود را مستعد براى دخول آن مى كردند و با طهارت ظاهر و باطن از آن استقبال مى نمودند و از اشتغالات ديگر يكسره كناره مى گرفتند و قلب را به كلى منقطع از غير و متوجه به ميعادگاه حق مى كردند.
و از بعضى زوجات رسول اكرم صلى الله عليه و آله نقل شده كه آن بزرگوار با ما مشغول صحبت بود، ما هم با او مكالمه مى كرديم ، همين كه وقت نماز داخل مى شد، گويى ما را نمى شناخت و ما او را نمى شناختيم و از هر چيزى اشتغال خود را صرف مى كرد و به حق مشغول مى شد. ⁽¹³²⁾
يكى ديگر از آداب نماز، اين است كه ما آن را سبك و بى اهميت نشماريم ؛ زيرا ترك كردن و سبك شمردن نماز عواقبى را در دنيا و آخرت در پى خواهد داشت .
رسول خدا فرمودند: كسى كه نماز را ترك كند يا آن را سبك شمارد،
1 - خداوند بركت را از عمر و روزيش برمى دارد.
2 - چهره خوبان از او گرفته مى شود.
3 - كار نيك وى نتيجه واقعى را نخواهد داشت .
4 - دعايش به اجابت نمى رسد.
5 - از دعاى خوبان بهره اى نخواهد برد.
6 - با ذلت و خوارى خواهد مرد.
7 - گرسنه از دنيا مى رود.
8 - تشنه مى ميرد.
9- دو ملك در قبر، پيوسته او را عذاب مى دهند.
10 - قبر براى او تنگ خواهد شد.
11 - قبر او تاريك خواهد بود.
12 - او را به صورت روى زمين مى كشند تا مردم متوجه شوند كه نماز را خوار كرده است .
13 - در مرحله حساب رسى بر او سخت خواهند گرفت .
14 - خداى متعال هرگز نظر رحمت بر او نخواهد كرد.
15 - عذاب سخت و دردناكى براى او خواهد بود.
16 - نماز نيز موجب دورى او از خدا خواهد بود.
17 - نمازش سياه مى شود و با اين چهره به آسمان برده مى شود، بعد نمازش به او نفرين مى كند و مى گويد: خدا تو را نابود كند كه حق مرا رعايت نكردى . ⁽¹³³⁾
همچنين اگر بخواهيم نشانه هاى بى توجهى به نماز را بفهميم ، مى توانيم اين موارد را در نظر بگيريم .
نشانه هاى بى توجهى به نماز اين است كه شخص نماز را:
1 - با عجله به جاى آورد.
2 - در حال خستگى به جاى آورد.
3 - بدون عذر در آخرت وقت به جاى آورد.
4 - آگاهى به احكام نماز نداشته باشد.
5 - مفاهيم نماز را درك نكند.
6 - در حال خواب آلودگى نماز بخواند.
7 - در جايى كه تشتت حواس باشد، نماز بخواند.
8 - آداب نماز را رعايت نكند.
9- آرامش جسمى نداشته باشد.
10 - آرامش روحى نداشته باشد.
11 - تمركز حواس نداشته باشد.
12 - با معده و مثانه پر نماز بخواند.
13 - در نماز آرامش نداشته باشد. ⁽¹³⁴⁾
در اين جا لازم است به يك حديث جالب ، توجه نماييم .
امام باقر عليه السلام فرمودند: اسلام روى پنج پايه نهاده شده نماز، زكات ، روزه ، حج و ولايت و به چيزى مانند ولايت فرياد زده نشد، مردم آن چهار را گرفتند و اين يعنى - ولايت - را رها كردند. ⁽¹³⁵⁾
ويژگى هاى امام جماعت  
ائمه محترم جماعات مساجد كه در واقع رهبران نمازگزاران مساجد هستند، لازم است داراى ويژگى هاى شايسته اى باشند كه اهم آن ها عبارتند از:
عدالت ، مروت ، برخوردارى از مراتب علمى ، برخوردارى از تقوا و فضايل برنامه هاى آن ، استفاده از افراد داراى صلاحيت به عنوان معين و ياور امام جماعت ، سعه صدر، سالم بودن وضع مزاجى و ظاهرى مانند عدم ابتلا به بيمارى جذام و پيسى ، حضور منظم در مسجد به ويژه براى اقامه نماز، خوددارى از طولانى شدن نماز و ساير برنامه ها.
در اين جا لازم است به يكى از رهنمودهاى امام خمينى قدس سره در مورد وظايف و صفات ائمه جماعت اشاره نماييم ، ايشان در اين باره مى فرمايند:
مردم را متحول كنيد. علاج اين است كه مردم را آگاه كنيد و متحول كنيد به تقوا دعوت كنيد به ارزش هاى انسانى . ارزش هاى انسانى در طاغوت عبارت از اين است كه چند تا سگ دارد و چند تا اتومبيل دارد و جند تا پارك دارد و چند تا نوكر دارد. تمام ارزش هاى انسانى را زير پا گذاشتند و شما مردم را آگاه كنيد، در اين سمينارها راه پيدا كنيد و مردم كشورهاى خودتان را از مسائل ، از مسائل سياسى بالخصوص ، نترسيد از اين چهار تا دربارى كه مى گويند آخوند نبايد در سياست دخالت كند. ايران بحمدالله الان ، اكثريت قاطع اهل علمش در سياست دخالت مى كنند، در امور اجتماعى دخالت مى كنند و آن چند تايى كه آن ته مانده ، از دربار ماندند آن ها هم ديگر ازشان كارى نمى آيد شما بايد ملت را اين طور كنيد. ⁽¹³⁶⁾
بنابراين ائمه جمعه و جماعات با بهره گيرى از فرامين الهى و رهنمودهاى حضرت امام خمينى و مقام معظم رهبرى حضرت ايه الله خامنه اى مى توانند نقش بسيار ارزشمندى در رشد و بالندگى جامعه و جذب مردم به نماز جماعت ايفا نمايند.
يكى از برنامه هاى بسيار جالب كه در جمهورى اسلامى ايران به اجرا گذاشته شده است گردهمايى ائمه جمعه و گاهى ائمه جماعات است كه هر چند وقت يك بار تشكيل مى شود، تا تبادل نظرهايى در مورد چگونگى بهتر اجرا شدن اين فريضه الهى و ديگر مسائل سياسى و مذهبى صورت گيرد و اين از بركات نظام جمهورى اسلامى ايران است .
مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام  
مقدمه :  
شهر مقدس قم ، مركز روحانيت و مملو از مساجد كوچك و بزرگى است كه بسيار با بركت و با معنويت و نوعا داراى سوابق و قدمتى تاريخى هستند كه اين خود بر عظمت آن ها مى افزايد. از جمله مساجدى كه دو خصوصيت بالا را دارا مى باشد. مسجد مبارك حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام مى باشد كه از جمله مساجد كم نظير مى باشد. چرا كه اين مسجد، علما و شخصيت ها و ائمه جماعاتى را به خود ديده كه داراى روح عرفانى و خداجويى بوده اند كه در رشد و بالندگى خود و ديگران مفيد و مؤثر بوده اند. اين مسجد، مردم خوب و شريفى را به خود ديده كه علامت عبوديت و بندگى خداوند از چهره هايشان مشهود و آشكار بوده است . مردمى كه با شور و اشتياق ، فريضه نماز جماعت را معمولا در اوقات فضيلت آن به جماعت ، برگزار نموده و صحنه اى را وحدت همراه با خلوص آفريده و مى آفرينند.
مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام همچون گلستانى است در اين شهر مقدس كه بوى عطر دل آراى آن فضا را پر كرده است .
اين مسجد با عظمت ، به عللى داراى ويژگى هاى خاص و منحصر به فردى است كه آن را از ساير مساجد متمايز مى سازد:
1 - از آن جا كه اين مسجد با بركت در نقطه اى از شهر قرار گرفته كه اولا به حرم مطهر حضرت معصومه عليها السلام نزديك است و از طرفى ديگر جند خيابان اصلى شهر در اطراف آن وجود دارد، در واقع در مركز قم قرار گرفته و مسجد مركزى شهر و به عبارت ديگر در حال حاضر در نظر مردم ، مسجد جامع قم تلقى مى گردد.
2 - مردم همواره براى اين مسجد، ارزش و احترام خاصى قائل بوده اند؛ چرا كه معتقدند اين مسجد به امر مقدس يازدهمين اختر تابناك آسمان امامت و ولايت حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام ساخته شده و نيز علماى بزرگى در آن اقامه جماعت داشته و دارند.
البته اين مسجد داراى خصوصيات فيزيكى نيز مى باشد كه لازم است به تفصيل و جداگانه در مورد آن ها بحث شود تا مردم بيشتر و بهتر با اين مسجد با عظمت و تاريخى آشنا شوند.
آنچه در رشد و بالندگى معنوى و مادى اين مسجد نقش اساسى داشته و خواهد داشت عبارتند از:
ائمه قبلى و كنونى اين مسجد، هياءت رزمندگان اسلام لشگر 17 على بن ابيطالب عليه السلام با برنامه هاى خاصى كه ارائه مى دهند، افراد و بانيان خير، خادمين پر تلاش آن ، مسؤولين برگزارى اعتكاف و نمازگزاران خوب و متعهد اين مسجد، كه بجاست از آنان تقدير و تشكر به عمل آوريم .
برگزارى نمازهاى جماعت در اين مسجد  
نماز يكى از بهترين اعمال و فرايضى است كه خداوند به بندگانش لطف نموده و به آن ها اجازه داده كه با او صحبت و رازونياز نمايند و روح خود را به وسيله انس با خداوند آرامش بخشند.
اهميت نماز تا به حدى است كه در صورت قبولى اين عبادت و فريضه الهى ديگر عبادات هم پذيرفته مى شود و اگر پذيرفته نشود، ديگر اعمال و عبادات مورد قبول خداوند قرار نمى گيرد. بنابراين اصل و اساس تمام عبادات ، نماز مى باشد.
حال چه زيباست كه اين فريضه عظيم الهى در بهترين شرايط زمانى يعنى اول وقت و در بهترين مكان ها و به بهترين وجه و شكل يعنى با جماعت برگزار شود تا بهتر و بيشتر مورد رضايت خداوند قرار گيرد.
اسلام براى نماز جماعت اهميت زيادى قائل شده تا جايى كه اگر تعداد نمازگزاران به تعداد انگشتان دست رسيده و با بيشتر شوند اجر و ثواب آن را كسى جز خداوند نمى تواند محاسبه نمايد.
نماز جماعت روح وحدت و يكپارچگى مردمى است كه طالب فضيلت و نيكوكارى هستند و چه فضيلتى بالاتر از نماز جماعت و انس هميشگى با خداوند متعال .
به شكرانه خداوند اين فريضه با شكوه الهى در كشور عزيزمان ايران عموما، در مساجد و يا جماعت برگزار مى گردد، به خصوص در شهر مقدس قم كه آشيانه آل محمد صلى الله عليه و آله است بيشتر از ساير نقاط ايران است .
يكى از جلوه هاى نماز جماعت را مى توان در مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام يافت . در اين مسجد باشكوه نه فقط يك نماز جماعت بلكه چندين نماز جماعت به علل مختلف برگزار مى گردد. ساليان متمادى است كه در اين مسجد عظيم ، نمازهاى جماعت جداگانه اى برگزار مى گردد.
يكى از علل پراكندگى نماز جماعت ، وضع فيزيكى اين مسجد است كه به لحاظ جمعيت زياد نمى توان در يك نقطه معين و در يك زمان نماز جماعت را برگزار نمود.
ائمه محترم جماعت اين مسجد داراى مقام علمى و معنوى و از شخصيت هاى معروف قم و بلكه ايران مى باشند. در اين جا بر خود لازم مى بينيم كه نامى از ائمه جماعت محترم سابق و كنونى ذكر نماييم تا توانسته باشيم ذره ناچيزى از خدمات آنان را با يادآورى اسامى شريفشان در اذهان زنده نماييم .
نام برخى از ائمه جماعات پيشين مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام
در اين مسجد بابركت تاكنون ائمه جماعات زيادى اقامه نماز جماعت داشته اند؛ بنابراين جهت بزرگ داشت نام و خاطره آنان و نيز جهت اطلاع ، نام برخى از آنان را بادآور مى شويم :
1 - مرحوم حضرت آيه الله العظمى حاج ميرزا محمد تقى فيض
2 - مرحوم حضرت آيه الله حاج ميرزا ابوالفضل زاهدى
3 - مرحوم حاج آقا آخوند ملاعلى
4 - مرحوم حضرت آيه الله حاج سيد ابوالقاسم روحانى
5 - مرحوم حضرت آيه الله حاج آقا محمد كبير
6 - مرحوم حضرت آيه الله حاج شيخ ابوالقاسم قمى
7 - مرحوم حضرت آيه الله حاج شيخ عباس مستقيم
8 - مرحوم حضرت آيه الله حاج سيد على اكبر برقعى
9- مرحوم حضرت آيه الله حاج آقا حسين كبير فرزند آيه الله محمد كبير
10 - مرحوم آيه الله حاج آقا مرتضى حائرى
11 - مرحوم آيه الله حاج ملا محمود واعظ
12 - مرحوم آيه الله سيد صدرالدين صدر
13 - مرحوم حاج شيخ محمد موحدى
14 - مرحوم آقاى حاج ميرزا سيد حسام الدين
نام برخى از ائمه جماعات فعلى مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام
ائمه جماعات اين مسجد عظيم كه هم اكنون اين امر خطير را به عهده دارند، (البته در زمان تاءليف اين كتاب ) عبارتند از:
1 - حضرت آيه الله حاج آقا مهدى فيض
2 - حضرت آيه الله حاج سيد محمد على روحانى
3 - حضرت آيه الله حاج آقا محمود زاهدى
4 - حضرت آيه الله حاج سيد حسين بدلا
5 - حضرت آيه الله جزايرى
6 - حجه الاسلام و المسلمين شاهرودى
برنامه هاى مذهبى و ملى اين مسجد  
در اين مسجد باشكوه ساليان طولانى است كه برنامه هاى جالب مذهبى و ملى به خصوص ، پس از انقلاب اسلامى ايران برگزار شده و مى شود كه اينك به برخى از اين برنامه ها اشاره مى شود.
1 - برگزارى نمازهاى جماعت :
يكى از اماكن مذهبى كه خواندن نماز در آن فضيلت بيشترى دارد، همين مسجد باشكوه مى باشد.
2 - برگزارى ادعيه :
3 - برگزارى مراسم اعتكاف :
حدود 80 سال است كه در اين مسجد مجلل برنامه معنوى اعتكاف داير است ، ولى در سال هاى اخير، گسترش اين برنامه تا بدانجا بوده كه اين مسجد كفاف معتكفين را نداده و به ساير مساجد مهم (مسجد جامع ، مسجد مقدس جمكران و مسجد اعظم ) كشيده شده و عده زيادى از مشتاقان خالص و با معنويت به اين اماكن شريف روى مى آورند.
4 - برگزارى مرثيه و جشن در ايام وفات و يا ولايت چهارده معصوم عليهم السلام
5 - برگزارى برنامه هاى ملى :
همانند جشن پيروزى انقلاب و ساير مراسم مشابه ، در زمان انقلاب و پيش ‍ از آن نيز اين مسجد همواره مركز تجمع مبارزين و تظاهركنندگان بوده است .
موقعيت و تاريخچه مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام با توجه به نظريات محققان و نويسندگان
بيان نمودن تاريخچه اماكن عتيق ⁽¹³⁷⁾ و قديمى كه ساليان طولانى از عمر آن ها مى گذرد نياز به مطالعات و بررسى هاى فراوان و تخصص كافى دارد.
اما استفاده از نظريات صاحب نظران و مورخين يكى از بهترين و مؤثرترين شيوه هاى كار خواهد بود. بر اين اساس ، درباره تاريخچه مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام به چند مورد از نظرات نويسندگان محترم اشاره مى نماييم .
1 - در كتاب گنجينه آثار قم ، تاءليف عباس فيض در مورد تاريخچه اين مسجد چنين مى خوانيم : ⁽¹³⁸⁾
مسجد امام قم كه جامع كنونى اين شهر شده است ، نزديك پل عليخانى و كنار بلوار (خيابان حضرتى سابق ) و در حاشيه خيابان آذر واقع و داراى سه در ورودى از بلوار، خيابان آذر و خيابان آستانه است . در بيان علت نام گذارى اين مسجد، به نام مسجد امام ، بحث و گفتگوى متفاوتى است كه در ذيل به چند مورد از آن ها اشاره مى شود.
محدث نورى در كتاب نجم الثاقب جنين بيان نموده است كه احمد به اسحق اشعرى ، وكيل امام حسن عسكرى عليه السلام با كسب اجازه از امام ، به بناى آن اقدام نمود و به اين دليل ، ساختمان آن در اواسط قرن سوم ينا شده است .
ولى علامه مجلسى در كتاب تذكره الائمه چنين آورده است كه : اين مسجد مصلاى امام حسن مجتبى عليه السلام بوده است . در سفرى كه آن امام به همراه برادر خود، امام حسين عليه السلام براى جهاد با كفار همراه لشكر اسلام به ايران آمد هنگام مراجعت از طبرستان ⁽¹³⁹⁾ در زمان خلافت عثمان در سال 32 هجرى ، هنگامى كه به قم رسيد، در اين مكان نماز خواند.
البته در اردستان هم مسجدى به نام آن امام وجود دارد كه مصلاى آن حضرت بوده است كه شيخ نراقى در كتاب خزائن ، به نقل آن پرداخته است .
(آقاى عباس فيض در ادامه چنين بيان كرده است ): معلوم نيست كه اين دو مؤلف نام برده (علامه مجلسى و شيخ نراقى ) براى اثبات سخنان خود چه سندى را ارائه داده اند، همچنين بايد اضافه نمود كه در سال 32، نه شهرى به نام قم وجود داشته و نه در راه اصلى بوده است و نه عرب اشعرى در آن بوده اند تا امام به اين سرزمين آمده باشند؛ بنابراين نمى توان براى نزول مركب مسعود مجتبوى به قم دليلى ارائه نمود.
برخى از نويسندگان چنين اظهار مى كنند كه مراد امام در انتساب اين مسجد، به امام حسن عسكرى عليه السلام آن است كه امام احمد بن اسحق عسكرى جد شاهزاده حمزه موسوى ، به بناى آن پرداخته است .
اين نظريه تخيلى ماءخوذ از احتمالى است كه محدث قمى درباره شخص ‍ مدفون در بقعه احمد بن اسحق واقع در برابر مدخل مسجد امام داده است و چنين بيان نموده است كه احتمال دارد احمد بن اسحق موسوى در اين بقعه مدفون باشد و به اين مناسبت به عنوان بقعه احمد بن اسحق خوانده شده باشد، سپس به دايره اين تخيل توسعه داده ، مسجد را هم از آثار او شمرده ، چنين ادعا كرده اند كه مقصود از امام عسكرى كه مسجد را به او منتسب مى سازند، همين احمد بن اسحق عسكرى است .
همچنين آقاى على اكبر فيض در تاريخ قم چنين بيان نموده است كه مسجد امام نزديك دروازه خاكفرج واقع است و اصل آن از بناهاى احمد بن اسحق قمى است كه وكيل حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام بوده است .
ايشان به امام حسن عسكرى عليه السلام نامه اى نوشتند و گفتند كه از وجوه بريه ⁽¹⁴⁰⁾، مقدارى به عنوان تنخواهى جمع شده است ، آن حضرت نوشتند، از آن وجوه ، مسجدى بنا كن . سپس اين مسجد را بنا نمود و آن مسجد مشتمل بر يك صفه ⁽¹⁴¹⁾ مانند طنابى بزرگ بود.
در زمان سلطنت شاه سليمان صفوى ، مهد اولياء والده آن پادشاه ، ايوان بزرگى كه اكنون برپاست متصل به همان مسجد بنا نمود و صحن وسيعى را هم بر آن افزود و در اطراف آن هم مرافقى بنا كرد كه البته مرافق به مرور زمان رو به انهدام و تخريب رفت .
در زمان سلطنت خاقان فتحعلى شاه ، حاج حسين كدخدا جد طايفه حاج حسينى ، آن جا را مرمت ، و مبلغ 1295 تومان (با توجه به آن زمان ) براى تعمير آن هزينه نمود تا در سال 1286 حاج ابراهيم تاجر قمى ، در طرف غربى اين مسجد سرداب بزرگى كه طولش به اندازه عرض مسجد است ، از نو بازسازى نمود و در سال 1295 حاج على نقى تاجر، كاشى مرافق اطراف مسجد را خراب نمود و بناى محكمى بازسازى نمود و صفه احمد بن اسحق را هم خراب كرده ، از نو بنا نهاد. همچنين پشت بام و ديوارهاى اطراف مسجد را نيز تعمير نمود و دستشويى ها و درهاى مسجد را هم بازسازى نمود.
ناگفته نماند كه صفه احمد بن اسحق ، چشمه پوش ⁽¹⁴²⁾ شرقى ايوان بزرگ به وسعت 12*16 متر است كه قسمتى از طول آن جزء راهرو شرقى مسجد شده است و اكنون مشتمل بر سيزده چشمه بر فراز هفت ستون آجرى مضلع داراى ازاره ⁽¹⁴³⁾ مرمرهاى سيمانى و محراب آراسته و مزين به كاشى هاى گرهى ⁽¹⁴⁴⁾ است كه به شبستان كبير مشهور شده است ؛ زيرا محل امامت حضرت آيه الله حاج آقا محمد كبير بوده و از طرف ايشان هم تعمير و تزيين شده است ، همچنان كه شبستان بزرگ شرقى منتسب به حضرت آيه الله فيض مى باشد. ⁽¹⁴⁵⁾
سرداب مذكور كه قبلا عرض آن هفت متر بيشتر نبود و جلو شبستان غربى قرار داشت ، اكنون با توجه به اين كه زير شبستان را هم بر آن اضافه نموده اند، عرضش چند برابر شده است .
شبستان هاى طرفين كرباس ⁽¹⁴⁶⁾ شمالى مسجد به عرض ده متر بوده كه البته در مسير خيابان افتاده است .
2 - اكنون درباره مسجد امام و تاريخچه آن مطالبى را به نقل از كتاب هاى معتبر ديگر بيان مى نماييم . ⁽¹⁴⁷⁾
مسجد جامع عتيق قم منسوب به امام حسن عسكرى عليه السلام از كهن ترين مساجد اين شهر است . بعيد نيست مسجد امام نخستين مسجد بنا شده در اين منطقه باشد كه پيش تر آتشكده بود. و احوص بن سعد اشعرى آن را ويران ساخته ، بر جاى آن مسجد مزبور را در، دزيل ساخت و اطراف آن را مرافقى ساخت . ⁽¹⁴⁸⁾ همچنين مى تواند مسجد جامع ابوالصديم حسين بن على آدم اشعرى باشد كه آن را در سال 265 ميان قم و كميدان بنا نمود و در زمان يحيى بن اسحاق در سال 291 ⁽¹⁴⁹⁾ براى آن مناره اى نيز ساختند ⁽¹⁵⁰⁾ اين مسجد در يك سوى رودخانه كنار پل بكجه قرار داشته ⁽¹⁵¹⁾ منطقه كميدان در آن سوى رود برابر آن واقع بوده است ⁽¹⁵²⁾ راه آن همان راه ساوه و آوه بوده است ⁽¹⁵³⁾ و مى دانيم كه مسجد امام تا دوره صفوى بيرون دروازه ساوه قم قرار داشته است .
اين مسجد به خاطر انتساب به امام يازدهم ، از دير زمان مورد توجه بسيار بوده است . در وجه اين نسبت مردم قم معتقدند كه آن را احمد بن اسحاق اشعرى وكيل امام حسن عسكرى عليه السلام در قم ⁽¹⁵⁴⁾ به دستور آن حضرت از محل وجوه شرعى و درآمد موقوفات امامان اهل بيت عليهم السلام در اين شهر بنا نهاد؛ ⁽¹⁵⁵⁾ ليكن بناى احمد بن اسحاق را يك صفه مى دانند. ⁽¹⁵⁶⁾ صفى الدين حسين قمى در بيان خود پس از نقل فرمان امام در مورد بناى مزبور - آن چنان كه مردم قم از دير زمان معتقد بوده اند - به دستور امام حسن عسكرى عليه السلام از خراج قم ، صفه اى در مسجد جامع ، بيرون قم ، نزديك روضه مقدسه فاطميه كنار رودخانه كه مشهور و معروف است ، به مسجد حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام به فرموده آن حضرت از وجوه خراج قم ساختند كه هم اكنون آن مسجد كثير الفيض ، باقى و مكان اقامه نماز شيعيان است ⁽¹⁵⁷⁾ و او در ذيل سخن از جامعى كه ابوالصديم در بيرون شهر بنا كرد، مى نويسد و مخفى نماند، كه مسجد جامع بيرون ، همان مسجد است كه الحال (هم اكنون ) به مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام معروف است و در آن مسجد صفه اى از سركار آن حضرت ساخته شده و بدان جهت آن را مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام مى خوانند. ⁽¹⁵⁸⁾
از سوى ديگر نگارنده انوار المشعشين اين شهرت را بى اساس مى داند ⁽¹⁵⁹⁾ و در برخى نوشته هاى ديگر نيز وجه انتساب مزبور را به گونه ها و صورت هاى ديگر آورده اند. ⁽¹⁶⁰⁾
توليت و امامت و خطابت اين مسجد كه مقامى بزرگ بود از دير زمان با بزرگان شهر قم بود و از قرن نهم به بعد متوليان قديمى آستانه مقدسه و پيشوايى تقويصى آن را عهده دارى مى نموده اند.
امير ابوالفضل عراقى از امراى دوره طغرل اول سلجوقى (465-429) بود و مسجد جامع عتيق قم و مناره ها را او فرمان داده است ..⁽¹⁶¹⁾
لازم به ذكر است كه در دوره فتحعلى شاه به دستور او از اين مسجد كه در آن زمان به علت سيل رودخانه آسيب ديده بود، مرمتى به عمل آمد و در دوره ناصرى و پس از آن تاكنون چندين بار قسمت هاى مختلف مسجد تجديد بنا و تعمير گرديده است .
3 - مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام يا به زبان مردم ، مسجد امام ، امروزه مسجد جامع قم است . ظاهر بناى اين مسجد مانند مسجد جمعه زياد قديمى نيست ؛ اما مردم قم آن را مسجدى مى دانند كه در زمان امام حسن عسكرى عليه السلام و به دستور حضرت و بنا بر مشهور به وسيله احمد بن اسحاق اشعرى وكيل وى در قم بنا شده است و تداول چيزى در ميان مردم كه از نسلى به نسل ديگر رسيده است جزء معتبرترين اسناد محسوب مى شود.
مطلب قابل توجه در مورد مسجد مزبور اين است كه در زمان امام حسن عسكرى عليه السلام در اواسط قرن سوم هجرى ، محل مسجد امام در فاصله زيادى در حدود دو كيلومترى از شهر قم قرار داشته است و در چنين محلى بناى مسجدى بزرگ چه مناسبت دارد؟
در اين مورد به چند نكته بايد توجه كرد:
نخست اين كه در آن وقت ، مساجد بزرگ را بيرون شهر مى ساخته اند، تا در موقع لزوم و هنگامى كه اخطارهايى مى بايست از طرف واليان و فرمانروايان به عامه مردم شهر شود اجتماع آنان آسان باشد.
دوم اين كه به نقل از كتاب قم ، آل سعد در كنار رودخانه قم سراها و كوشك هايى ساخته بودند و براى تفريح و تفرج در آن ها مى نشستند و مشرف به رودخانه و باغ هاى اطراف آن جا مى شدند، تا اين كه در سال 292 بر اثر سيل آن سراها و كوشك ها خراب شده ، بنابراين معلوم مى شود كه در اطراف اين مسجد كه در كنار رودخانه واقع بود و اكنون نيز جنب رودخانه است سراها و بناهاى باشكوهى بود كه افرادى در آن ها سكونت داشته اند.
سوم اين كه مسجد امام ، نزديك حرم فاطمه معصومه عليها السلام و در كنار قبرستان اطراف آن (كه قبلا در مقابل حرم بود و نيز قبرستان شيخان ) بنا شد و مردم معمولا در اطراف آن در رفت و آمد هستند. ⁽¹⁶²⁾
چهارم اين كه مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام از ابنيه قديمى است كه احمد بن اسحق اشعرى به امر حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام آن را ساخته سپس تعميرات و اضافاتى در آن صورت گرفته است . چنان كه در محراب ايوان آن ، اين عبارت نوشته شده است : عمل كلب على بن استاد سلطان القمى 1129، ولى ابنيه فعلى به جز زيرزمين طرف غربى كه بناى مرحوم حاج محمد ابراهيم تاجر قمى است از مرحوم حاج على نقى تاجر كاشانى است در زمان سلطنت ناصر الدين شاه ابنيه قبلى را خراب و مسجد به صورت كنونى درآوردند كه البته در هنگام احداث خيابان قسمت شمالى آن با يك كرباس و سردر كه طرف بقعه احمد بن اسحق (شاهزاده ناصر) بود خراب شد و جزء خيابان آذر شد. ⁽¹⁶³⁾
هدف ما از نوشتن نظرات نويسندگان اين است كه از نظرات آنان آگاه شويم و هم از آن نتيجه گيرى كنيم : لازم است قبل از نتيجه گيرى به توصيف مختصرى از امامزاده اى كه روبروى مسجد امام قرار دارد و ما چندين بار نام ايشان را برديم ، بپردازيم .
در توصيف از بقعه شاهزاده ناصر  
بقعه شاهزاده ناصر در خيابان آذر برابر مدخل مسجد امام است كه سابقا به نام بقعه احمد بن اسحق ناميده مى شد و به استناد همين تسميه است ؟ محدث قمى در منتهى الامال چنين نظر داده است كه احتمال دارد احمد بن اسحاق موسوى در اين بقعه مدفون باشد؛ زيرا احمد بن اسحق اشعرى در سر پل ذهاب مدفون است .
اما رمز انتساب اين بقعه به احمد بن اسحق اشعرى در بين مردم آن بود كه بر مبناى اين كه نام برده ، اين مسجد را به امر حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام بنا نموده است ، چنين شهرت يافته بود و احمد بن اسحق پس ‍ از احداث مسجد مزبور، اين بقعه را هم جهت مدفن خويش بنا نهاد؛ اما هنگام مراجعت از سامراء در سر پل ذهاب وفات يافت ؛ بنابراين او را همان جا دفن نمودند و چون اين بقعه بدون استفاده بوده و در حال مخروب شدن بود، لذا در عصر و زمان سلطان بركيارق ، امير ايپك ، مدرسه اى بنا نمود و اين بقعه را جزء حجرات آن مدرسه درآورد و هنگامى كه ناصر الدين على بن مهدى بطحايى در سال 828 در قم رحلت يافت جسد او را در اين بقعه به خاك سپردند.
نام و نسب كامل شاهزاده ناصر چنين است : سيد جليل ناصرالدين بن مهدى بن محمد بن حسين بن زيد بن محمد بن احمد بن جعفر بن محمد بن عبدالرحمن بن محمد البطحايى بن قاسم بن حسن بن زيد بن امام حسن مجتبى كه در اواخر قرن هشتم و اوايل قرن نهم زندگى مى كرده است .
بقعه مورد نظر كه قسمتى از آن در مسير خيابان افتاده است اكنون بنايى چهار ضلعى است از آثار قرن دوازدهم يا اواخر صفويه كه هم زمان با ايوان مسجد امام بنا شده است . ⁽¹⁶⁴⁾ و اكنون نيز تعميراتى در آن انجام گرفته است .
بررسى و نتيجه گيرى از نظرات نويسندگان در مورد مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام
در اين قسمت ، ما نتيجه گيرى و بررسى مطالب بيان شده را به عهده شما عزيزان واگذار مى نماييم ؛ اما جهت يادآورى و نتيجه گيرى ، چند نكته را بيان مى نماييم :
1 - در اين كه نام اين مسجد، مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام است هيچ شك و شبهه اى وجود ندارد؛ زيرا برخى از مساجد و يا اماكن قديمى ، داراى چندين نام مختلف مى باشند كه با يقين كامل نمى توان يكى از آن ها را انتخاب نمود.
2 - همان گونه كه در اكثر نوشته ها و مطالب بيان گرديد و مردم نيز چنين معتقد هستند اين مسجد به دستور امام حسن عسكرى عليه السلام توسط احمد بن اسحق اشعرى كه وكيل ايشان در قم بوده اند، احداث گرديده است .
3 - همان طور كه مشخص است ساختمان اين مسجد زياد قديمى نيست ؛ به عبارت ديگر چنين تصور نشود كه چون اين مسجد در زمان حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام ساخته شده ، ساختمان اين مسجد هم براى همان زمان است ، چنين تصورى كاملا اشتباه مى باشد؛ زيرا ساختمان اين مسجد قبلا چنين نبوده و كوچكتر از بناى فعلى بوده است كه به مرور زمان بناهاى ديگرى را بر آن افزوده اند (كه قبلا به آن بناها اشاره شده و در مطالب آينده هم بيان خواهد شد) و همچنين به علل مختلف ساختمان هاى آن جا را تعمير و يا به كلى ويران نموده و تجديد بنا نموده اند؛ اما مكان اصلى مسجد امام همين منطقه بوده است .
4 - حال كه معتقد هستيم اين مسجد به امر مقدس حضرت امام حسن عسكرى عليه السلام ساخته شده ، نتيجه مى گيريم كه در اواسط قرن سوم هجرى احداث گرديده است .
5 - عظمت و در عين حال بركات وافر اين مسجد بر كسى پوشيده نيست ؛ بنابراين مى توانيم بگوييم فرمان امام حسن عسكرى عليه السلام درباره احداث اين مساجد، اخلاص بانيان خير و ائمه جماعات و مردم خوب و متدين ، شكوه و عظمت آن را صد چندان نموده است ؛ لذا يكى از بهترين مساجد قم و بلكه مساجد ايران مى باشد.
6 - علاوه بر نتيجه گيرى فوق لازم است نظرات نويسندگان ديگر به خصوص استاد گران قدر آقاى على اصغر فقيهى را مد نظر داده تا بررسى و نتيجه گيرى شما در مورد اين مسجد مقدس كامل تر گردد.
توصيف فيزيكى مسجد امام حسن عسكرى عليه السلام  
همان طور كه قبلا بيان شد اين مسجد تاكنون چندين بار مورد تعمير و مرمت قرار گرفته است ؛ بنابراين ساختمان آن چنان كه مردم فكر مى كنند قديمى نيست ؛ بلكه نسبت به اين زمان قديمى به نظر مى رسد؛ وگرنه همانند ساختمان مسجد جامع اصل آن قديمى است كه هر بار تعمير و بازسازى شده است ؛ اما به هرحال ساختمان اين مسجد جذاب و ديدنى و مملو از هنرهاى معمارى و تزيينى است و ما در اين قسمت سعى مى نماييم با توجه به مطالب كتاب گنجينه آثار قم ⁽¹⁶⁵⁾ شما عزيزان را بيشتر با اين مسجد با بركت آشنا نماييم ؛ البته ما آن مسجدى را توصيف نموده ايم كه در كتاب مذكور بيان گرديده است و اكنون تغييرات جزئى در اين مسجد صورت گرفته است كه چندان در ساختمان آن تغييرى حاصل نشده است ؛ لذا توصيف مختصرى از لحاظ فيزيكى و ساختمان و معمارى آن خدمتتان تقديم مى گردد. اين مسجد داراى چهار شبستان و يك ايوان و يك سرداب زيباست كه جداگانه به توصيف آن ها مى پردازيم .
الف - ايوان مهد عليا صفوى : 
اين ايوان از آثار مهد عليا همسر يا مادر سليمان صفوى است كه در سال 1129 بنا گرديده است ، اين ايوان به دهانه 11 و طول 12 و ارتفاع 14 متر با جدار ⁽¹⁶⁶⁾ و جرزهاى ⁽¹⁶⁷⁾ آجرى و محرابى زيبا آراسته به گچ پزى و كتيبه اى كمربندى ⁽¹⁶⁸⁾ و پوشش رسمى بندى در سه قسمت با غرفه يا صفه هاى فوقانى است كه با چند درگاه از طرفين به دو شبستان شرقى و غربى مرتبط مى باشد. جرزهاى طرفين ايوان به قطر 4 متر و روى هم جرزى سه صفه محرابى ساخته شده است كه صفه اولى و دومى داراى پوشش مقرنس ⁽¹⁶⁹⁾ گچى هستند و از صفه دوم درى به غرفه هاى ايوان باز مى شد كه البته جلوى آن را مسدود نموده اند.
غرفه هاى چهارگانه طرفين ايوان با صفه هاى زيباى جلو آن ها در قطر پايه ساخته شده اند كه پوشش آن ها مانند پوشش سه صفه جنوبى ، مقرنس ‍ گچى است و بغله ⁽¹⁷⁰⁾ و اسپرشان ⁽¹⁷¹⁾ با نقشه ملات سازى طلايى آراسته و در سينه اسپر صفه هاى مقابل قسمتى كاشى كارى ورودى آن به خط بنايى از كاشى هاى دوالى ⁽¹⁷²⁾ و در صفه وسطى چهار نام محمد به طور معكوس و در صفه طرفين ، چهار نام على نيز به صورت معكوس ، خوانده مى شود و غرفه هاى دو طرف ايوان به صفه هاى مقابل ، راه داده شده است و اين غرفه ها در ايام اعتكاف (13 و 14 و 15 رجب ) جايگاه معتكفين و انجام عمل ام داوود مى باشد.
در كمربند ايوان ، زير صفه ها كتيبه اى گچ برى به خط برجسته ثلث است كه روى آن تمام سوره مباركه جمعه و دنباله آن تاريخ بنا، به عبارت (فى سنه تسع و عشر بن و مائه بعد الالف 1129) و سپس هفت آيه از سوره مباركه (تبارك الذى بيده الملك ) منتهى به جمله (تكاد تميز بن الغيظ) ⁽¹⁷³⁾ خوانده مى شود.
يكى ديگر از آثار ارزنده هنرى اين ايوان ، محراب زيباييست به شكل مضلع هفت تركى كه مزين به گچ برى هاى اصيل و مستندى است كه تاريخ ساخت خود را هم حفظ كرده است . دهانه محراب 2 متر و ارتفاعش 3 متر به ازاره اى به ارتفاع 1 متر و 20 سانتيمتر، مزين به كاشى هاى منقش هفت رنگ قديمى و بالاى آن گچ برى با نقشه ملات سازى به صورت آجرى است كه در كمرگاه آن مقرنس ريزى ، است كمربندى به عرض 30 سانتيمتر و روى آن در سينه هر يك از اضلاع هفتگانه ترنجى اعم از فلكه اى و بيضى متضمن كتيبه اى به خط برجسته ثلثى ريحانى گچ برى تواءم با كنده كارى شده است كه در ميان هر ترنجى عباراتى به شرح زير خوانده مى شود:
در ترنج نخست عمل كلب على بن سلطان القمى و در ترنج آخرى در كنار آن فى سنه تسع و عشرين و مائه بعد الالف 1129 و در ترنج هاى دومى و ششمى قرينه يكديگر روى يكى يا قاضى الحاجات يا رفيع الدرجات يا مستعان يا سبحان و روى ديگرى هفت نام از اسامى جلاله بدين ترتيب يا غفران يا مستعان يا برهان يا سبحان يا رضوان يا حنان يا منان به شكل دورى به طورى كه از تداخل الف ها نقوش بديعى تجلى مى كند. روى ترنج هاى سومى و پنجمى در هر يك جنات عدن مفتحه لهم الائواب ⁽¹⁷⁴⁾ و در ترنج وسطى به صورت معكوس چهار نام حضرت على عليه السلام گچ برى شده است .