تاريخچه قم و مساجد تاريخى آن

محمدرضا كوچك زاده

- پى‏نوشت‏ها -


1- شواهد و مدارك آن در مباحث آتى ارائه خواهد شد.
2- روستا
3- على اكبر مهدى پور، كريمه اهل بيت ، ص 18 - 16 (با اندكى تلخيص ).
4- دائره المعارف شيعه ، ج 3، ص 231.
5- لغت نامه دهخدا، ص 463.
6- فتوح البلدان ، ص 384 و 385.
7- تاريخ اعثم كوفى ، ص 34.
8- ص 25 و 26.
9- تاريخ يعقوبى ، ج 1، ص 144.
10- شاهنامه فردوسى ، ج 4، ص 128.
11- تاريخ قم ، ص 89.
12- تاريخ اعثم كوفى ، ص 43 و 94 و 105.
13- ابن الفقيه ، ص 209.
14- همان ، ص 211.
15- اخبار الطوال ، ص 67 و غرر ملوك الفرس ، ص 609.
16- اخبار الطوال ، ص 128.
17- منظومه : ويس ورامين ، ص 333.
18- همان ، ص 522و
19- سيد مهدى صجفى ، زندگانى حضرت معصومه عليهاالسلام و تاريخ قم ، ص 22 و 23.
20- بحارالانوار، 60/216.
21- همان ، 60/215.
22- سفينه النجاه 2/446.
23- بحارالانوار، 60/215.
24- همان ، 60/214.
25- تفليس شهرى در اتحاد جماهير شوروى سابق و پايتخت گرجستان بوده و مدت ها متعلق به ايران بوده است .
26- بحار الانوار، 60/215.
27- رودخانه
28- از حجه الاسلام و المسلمين جواد محدثى .
29- مقصود لقب هايى است كه در عصر اسلامى بر آن اطلاق شده است .
30- تاريخ مذهبى قم ، ص 13.
31- تاريخ مذهبى قم ، ص 31.
32- سيد مهدى صحفى ، زندگانى حضرت معصومه عليهاالسلام و تاريخ قم ، ص 23.
33- بحار الانوار، ج 6، ص 212.
34- كمياب
35- ده
36- وسط
37- جمع صحرا
38- اشعر در زبان عربى به معنى كسى است كه پرمو باشد.
39- تاريخ قم ، ص 278.
40- همان ، ص 27.
41- على اصغر فقيهى ، تاريخ مذهبى قم ، ص 40 - 35.
42- پل
43- كسانى كه خدمت پيامير نرسيدند؛ اما صحابه حضرت را ديده اند.
44- بحار الانوار، 60/213.
45- على اصغر فقيهى ، تاريخ قم ، ص 46 تا 49 (با تلخيص ).
46- مانند كتاب انجم فروزان و تاريخ مذهبى قم .
47- ديلم ، قسمتى از گيلان فعلى و گاهى شامل همه گيلان مى شود.
48- حسين آوردى ، ديدنى هاى قم ، ص 22.
49- لغت نامه دهخدا، ص 465.
50- مقصود كوفه و يصره و توابع آن ها.
51- بى توان ، پريشان .
52- در هفت فرسخى كوفه در كشور عراق قرار دارد.
53- فقيهى ، شهابلو، وفايى ، كريمان و رهنما (گروهى از نويسندگان )، قم را بشناسيم ؛ ص 37 تا 39.
54- قلعه
55- سيد حسين مدرسى طباطبايى ، قم در قرن نهم هجرى ، ص 94 تا 98.
56- سوگند، قسم .
57- بى حس كردن ، بى هوش كردن .
58- اين مطالب اقتباسى است از كتاب تاريخ معاصر ايران ، سال سوم نظام قديم متوسطه .
59- بزرگوارترين ياران
60- با قدر و منزلت
61- بزرگان
62- جمع راوى ، به معناى حكايت كننده ، روايت كننده
63- كوشا
64- معتمدان ، اشخاص مورد اطمينان
65- بزرگان
66- زيرك ، باهوش
67- داناترين
68- بااعتمادترين
69- مختصر، كوتاه از هرچيزى و از هر سخنى .
70- به نقل از كتاب جغرافياى سال دوم متوسطه نظام قديم آموزشى .
71- عباس فيض ، گنجينه آثار قم ، ج 1، ص 88 و 89.
72- على اصغر فقيهى ، تاريخ مذهبى قم ، ص 166؛ عبدالجليل رازى ، النقض ، ص 164.
73- تاريخ مذهبى قم ، ص 166.
74- دلگشا
75- در لغت به معناى شيرخوارگى و در اين جا به معناى آغازين يا شروع به كار رفته است .
76- دلايل چهارگانه يعنى : قرآن ، سنت ، اجتماع ، و عقل .
77- على اصغر فقيهى ؛ تاريخ مذهبى قم ، ص 175.
78- گذشته ، قديم .
79- به نقل از حجه الاسلام والمسلمين على اكبر هاشمى رفسنجانى ، نقش روحانيت در انقلاب ، ص 60 و 61.
80- عباس فيض ، گنجينه آثار قم ، ج 1، ص 332 تا 339.
81- آمار به نقل از: محمدحسن رجبى ، زندگينامه سياسى امام خمينى از آغاز تا تبعيد، ج 1، ص 77.
82- مطالب اين قسمت به نقل از كتاب آيه الله بروجردى ، زعيم بزرگ ، تاءليف عباس عبيرى (با تلخيص ).
83- جهت كسب اطلاعات بيشتر در اين زمينه ، به كتاب آيه الله بروجردى زعيم بزرگ ، تاءليف عباس عبيرى ، ص 91 رجوع كنيد.
84- به نقل از كتاب نقش روحانيت در انقلاب ؛ برگرفته از سخنرانى آقاى اكبر هاشمى رفسنجانى .
85- اكثر مطالب اين قسمت ، به نقل از كتاب زندگينامه سياسى امام خمينى از آغاز تا تبعيد ، ج 1؛ تاءليف حسن رجبى مى باشد.
86- محمد حسن رجبى ؛ زندگينامه سياسى امام خمينى از آغاز تا تبعيد، ج 1، ص 133.
87- محمدحسن رجبى ، زندگينامه سياسى امام خمينى از آغار تا تبعيد، ج 1، (با تلخيص ).
88- محمدحسن رجبى ، زندگينامه امام خمينى از آغاز تا تبعيد، ج 1. (با تلخيص )
89- مهمترين كتابخانه هاى ايران عبارتند از: 1 - كتابخانه مجلس شوراى اسلامى 2 - كتابخانه مركزى و مركز اسناد دانشگاه تهران 3 - كتابخانه ملى جمهورى اسلامى ايران 4 - كتابخانه حضرت آيه الله العظمى مرعشى نجفى 5 - كتابخانه بزرگ آستان قدس رضوى .
90- اين مطالب به طور خلاصه ، از كتاب كتابخانه بزرگ حضرت آيه الله العظمى مرعشى نجفى (ره ) در يك نگاه (چاپ 1380 ش ) و كتاب بر ستيغ نور) و فصل نامه هاى خبرى شهاب نقل شده است .
91- پناهگاه
92- سيد مهدى صحفى ؛ زندگانى حضرت معصومه عليها السلام و تاريخ قم ، ص 37.
93- پناهگاه
94- بحارالانوار، ج 60، ص 216.
95- شيخ عباس قمى ، سفينه البحار، ج 2، ص 376.
96- على اصغر فقيهى ، تاريخ مذهبى قم ، ص 84.
97- ستى ، گويا مخفف سيدتى است ، اين طور كه معلوم مى شود مردم قم و به تبعيت از آنان ، بعضى از نويسندگان زمان صفويه به حضرت فاطمه ، ستى فاطمه مى گفته اند و امروز هم به محل عبادت آن حضرت ستيه مى گويند.
98- على اصغر فقيهى ، تاريخ مذهبى قم ، ص 86.
99- على اكبر مهدى پور، كريمه اهل بيت ، ص 183.
100- على اصغر فقيهى ، تاريخ مذهبى قم ، ص 160 - 157.
101- به نقل از: قم را بشناسيد، ص 50 و 51؛ لغت نامه دهخدا، ص 464؛ كريمه اهل بيت (على اكبر مهدى پور)، ص 181.
102- حسن بن محمد ين قمى ، تاريخ قم ، ص 59، 199، 213.
103- تاريخ مذهبى قم ، ص 93.
104- سفينه البحار، ج 2، ص 376.
105- شيخ محمد على بن كاتوزيانى تهرانى ، انوار المشعشعين ، ج 1، ص 211؛ على اكبر مهدى پور، كريمه اهل بيت ، ص 46.
106- على اكبر مهدى پور، ص 81 تا 86، با اندكى تلخيص .
107- اين شعر از مرحوم حجه الاسلام حاج شيخ غلام حسين قمى نقل شده است .
108- على اصغر فقيهى ، تاريخ مذهبى قم ، ص 94.
109- كرامت همانند معجزه است ؛ با اين تفاوت كه در معجزه معمولا دعوت به مبارزه و هدايت خلق ، مطرح است ، ولى در كرامت تحدى و مبارزه طلبى در كار نيست .
110- روش ، اسلوب
111- بزرگ كردن عكس به وسيله دستگاه مخصوص
112- كريمه اهل بيت ، ص 213.
113- همان ، ص 312.
114- سوره توبه (9)، آيه 18.
115- از بيانات امام خمينى در جمع كاركنان اداره مركزى آستان قدس رضوى در تاريخ 3/5/61.
116- از بيانات امام خمينى در جمع ائمه جمعه مراكز استان هاى سراسر كشور در تاريخ 23/1/61.
117- قسمتى از پيام امام خمينى به مناسبت حلول ماه مبارك رمضان در تاريخ 3/5/58.
118- قسمتى از بيانات رهبر معظم انقلاب اسلامى ، حضرت آيه الله خامنه اى ، در ديدار جمعى از مردم قم در تاريخ 19/10/75.
119- رحيم نو بهار، مسجد نمونه .
120- تلخيص از عباس على فراهتى از دو ماهنامه ، مجله مسجد، شماره 18.
121- حضرت امام خمينى (ره )، سرالصلوه ، ص 95 و 96 و به نقل از مصباح الشريعه ، ص 95.
122- مقام معظم رهبرى ، حضرت آيه الله خامنه اى .
123- امام خمينى ، رساله توضيح المسائل ، مساءله 900، قسمت احكام مسجد، ر.ك : به مساءله 900 تا 915.
124- عبدالوهاب حموده ، ره آورد مسجد در فرهنگ اسلامى ، ترجمه مهدى اسفنديارى ، ج 19.
125- در معناى لغوى اتاق كوچك است .
126- به نقل از دو ماهنامه مجله مسجد، شماره 18 از عباس زمانى و مطلب ياد شده از ويل دورانت از كتاب تاريخ تمدن مشرق زمين ، گاهواره تمدن ، ترجمه احمد آرام ، ص 187 و 382.
127- بحارالانوار، ج 2، ص 227.
128- على مشكينى ، نصايح ، ص 369.
129- از فرمايشات حضرت امام خمينى (ره )، در تاريخ 21/6/58.
130- سوره جمعه (62)، آيه 9
131- حضرت امام خمينى (ره )، رساله اجكام ، (احكام نماز) ص 82.
132- سرالصلوه ، ص 103.
133- محمد حسين حق جو، احكام و آداب نماز، ص 27 تا 30.
134- محمد حسين حق جو، احكام و آداب نماز، ص 29.
135- كلينى ، اصول كافى ، ج 3، ص 29.
136- بيانات و خاطرات امام خمينى درباره نماز، امام در سنگر نماز، ص 145.
137- قديمى
138- مطالب با تغييرات جزئى از نطر نگارش ، بيان خواهد شد.
139- مازندران كنونى .
140- پول هايى كه براى انجام كارهاى خير جمع آورى شده است ، مانند خمس و زكات و...
141- املا؟وجيزهايى كه منبع درآمد باشد.
142- طرز مخصوصى از ساختن طاق هاى اتاق ، يا مسجد و... كه در معمارى قديم استفاده مى شده است .
143- پايين ديوار و آنچه به پايين ديوار بمالند از سيمان يا ساروج و امثال آن براى استجكام ديوار.
144- به آجر لعاب دار ساده يا نقاشى شد كاشى مى گويند، كاشى گرهى نوعى كاشى است كه در تزيينات ساختمان به كار مى رود.
145- گنجينه آثار قم ، ج 2، ص 673 تا 675.
146- محوطه درون سراى - دربار شاه - جلو در خانه .
147- سيد حسين مدرسى طباطبايى ، تربت پاكان ، ج 2، ص 115.
148- كتاب قم ، ص 37، سطر 9و 10، ص 251، سطر 2 تا 4.
149- همان ، ص 105، سطر 11 و 12.
150- همان ، ص 26 سطر 8-6، ص 27 سطر 18.
151- همان
152- همان ، ص 36، 8-6.
153- همان ، ص 26 سطر 24.
154- همان ، ص 211 سطر 15.
155- رياض الرضا، ص 214.
156- تاريخ دارالايمان ، ص 51 و 52.
157- خلاصه البلدان ، ص 43.
158- همان ، فصل پنجم مطلب پنجم .
159- جلد سوم ، ص 188.
160- سفرنامه افضل الملك ص 85.
161- الثقص ، ص 220.
162- على اصغر فقيهى ؛ تاريخ مذهبى قم ، ص 123.
163- ناصر الشريعه ، تاريخ قم ، موسوم به مختار البلاد، ص 160.
164- گنجينه آثار قم ، ج 2، ص 684 تا 686.
165- تاءلبف عباس فيض .
166- ديوار
167- ديوار، پايه ساختمان - پايه كه از سنگ يا آجر ساخته شود.
168- به متون قرآنى و يا ساير متونى كه روى ديوار نوشته شده و همانند كمربندى دور تا دور كمر يا سينه ديوار كتيبه كمربندى گفته مى شود.
169- پركردن يك ناحيه يا سطح مقعر با دو يا چند طبقه ربع گنبدى كوچك كه در آن راءس ربع گنبدها در طبقه از طبقه زير پيش آمده تر است . بين هر ربع گنبد مقعر يك هلال محدب وجود دارد، معمولا دو پايه هر ربع گنبد روى پايه هاى هلال خود آن ها دورتر از راءس گنبدهاى طبقه زير قرار دارند. در شكل مربع گنبدها تنوع قابل ملاحظه مشاهده مى شود كه عبارتند از: مربع گنبد ساده ، حجراتى كه در ميانشان سوراخ ‌هاى ريز دارند و اين وسيله اى بود كه اجازه مى داد اشكال فرم نازكترى به خود بگيرند و حجراتى كه طاق هاى كوچك تونلى در راءس دارند. (معمارى اسلامى ايران در دوره ايلخانان ، ص 78.)
170- كنار
171- ديوار ميان دو مجراى از بيرون سر، بدنه ديوار به طور كامل از آحر و غير آن كه زير طره باشد بر قسمت بيرون ساختمان .
172- كاشى باريك ، كوتاه ، نازك ، اين كاشى ها معمولا دور محراب به كار مى رود. دوال : به كمند هايى كه در طرح هاى اسليمى در قالى و پارچه ها و شال ها اندازند و آن در اصل نقش پيچ و خم اژدها بوده است .
173- سوره ملك (67)، آيه 1 تا 7.
174- سوره ص (38)، آيه 50.
175- سوره توبه (9)، آيه 18.
176- سنگ هاى قبر
177- سنگ هاى قبر
178- كنگره اى كه بر سر ديوار از آجر يا كاشى سازند؛ كناره جيزى .
179- سوره توبه (9)، آيه 108.
180- سه گوش ، مثلث شكل ، پارچه يا نقشى به صورت مثلث متساوى الاضلاع .
181- از طرح هاى قراردادى هنرهاى تزيينى ايران و آن چهار گوشه پيچ و خم دارا است كه در وسط آن برگ هايى طراحى شده است .
182- تزيين شده ، زينت داده شده .
183- دربرگيرنده .
184- سوره مؤمنون (18)، آيه 1.
185- گنجينه آثار قم ، ج 2، ص 672 تا 676.
186- منظور پايگاه محمد رسول الله است كه پس از شروع جنگ تحميلى در اين مسجد مستقر شده و هم اكنون داراى فعاليت هاى مختلفى مى باشد.
187- منظور سالن مطالعه و كتابخانه حضرت بقيه الله الاعظم (عج ) مى باشد كه به همت جوانان پرشور و با هدف جذب جوانان و مقابله به استعمار فرهنگى ، به فعاليت هايى در زمينه هاى درسى و آموزشى و مذهبى اقدام نمود.
188- منظور حجه الاسلام والمسلمين حاج آقا سيد مهدى صحفى ، امام جماعت كنونى اين مسجد است كه ايشان از نطر سيادت و بزرگوارى و كمك به ديگران شهرت به سزايى دارد.
189- از اشعار جناب آقاى محمد حياتبخش .
190- چهارچوب
191- آجرى كه كامل نيست ، آجر كوجك .
192- درهم پيچيده (طبقه طبقه ) و آويزان .
193- نوعى از كاشى را گويند كه از تكه هاى ربزريز به اشكال گوناگون ساخته مى شود.
194- رنگ هايى مانند: سبز، زرد طلايى ، قهوه اى بادمجانى ، آبى روشن ، آبى سير، و... لازم به ذكر است كه مركز كاشى كارى و كاشى سازى ، اصفهان ، يزد و كرمان بوده است . مايه گرفتن از دو رنگ آبى روشن و سير نه تنها در قرن چهاردهم بلكه در تمام دوره تيمورى و اوايل دوره صفوى رواج بيشتر داشت . (معمارى اسلامى ايران در دوره ايلخانان ، ص 91)
195- از طرح هاى اساسى و قراردادى هنرهاى تزيينى ايران ، مركب از پيچ و خم هاى متعدد كه انواع مختلف آن ، با شباهت به عناصر طبيعت مشخص مى گردد و نيز به معنى نوعى خط در قديم اطلاق مى گردد.
196- اژدها - در افسانه هاى باستانى نام مار بزرگى بوده است .
197- سوره ذاريات (51)، آيه 56.
198- سوره يوسف (12)، آيه 64.
199- سوره صافات (37)، آيه 180 تا 182.
200- به رنگ فيروزه كه آبى آسمانى است .
201- روستايى بين كاشان و نراق ، امامزاده سلطان على پسر امام محمد باقر عليه السلام .
202- سوره نور (24)، آيه 35.
203- نام يك قسم خط از شش خطى كه ابن مقله اختراع كرده است .
204- پهلو و چيزى كه لبه آن گرد باشد و تيزى نداشته باشد.
205- كوه مانند.
206- پاطاق : مهم ترين طرح و شكل معمارى قبل از اسلام ايران در دوره ساسانيان و معمارى دوره اسلامى ، ساختن گنبد روى طاق مربع شكل است . قراردادن پايه مدور گنبد روى چهار ضلع ديوار اطاق يك مساءله عمده ساختمانى بود. ايرانى ها راه حل ساده اى براى اين مساءله پيدا كردند و قرن ها آن را به كار بردند. اين راه حل عبارت بود از پاطاق كه به عنوان شكل اصلى ناحيه برزخ بين مكعب و گنبد مورد استفاده قرار گرفت . در داخل اطاق گنبد طاق هاى مورب در فاصله بين دو ديوار كنار اطاق قرار گرفت . در داخل زاويه گوشه اطاق ساخته مى شده پس از ساختن چهار اطاق از اين قسم طاق ها، وزن گنبد كه در بالاى آن ها ساخته مى شد بين هشت ناحيه در امتداد ديوارهاى اطاق تقسيم مى گرديد. هشت ناحيه ميانه در امتداد اين ديوارها، وزن زيادى تحمل نمى كردند و فرصت زيادى براى استفاده تزيينى مى دادند. اين نواحى نقطه وسط هر ديوار و ناحيه بين طاق ها بود. در نقاط وسط اغلب پنجره ساخته مى شد. پاطاق ها يا نواحى داخل زاويه طاق ها ممكن بود به عنوان پيش آمدگى آويزان محسوب شده و با بناى كروى يا مثلث شكل با به شكل شعبه ساختمانى درآيد؛ ولى سازندگان توجه بيشترى به نقش تزيينى آن ها داشتند. (معمارى اسلامى ايران در دوره ايلخانان ، ص 78)
207- عرقچين ، كلاهى بوده كه معمولا در قديم بر سر مى گذاشتند و در اين جا منظور اين است كه طرز ساخته اين گونه ساختمان ها، مانند عرقچينى بوده است .
208- سوره جمعه ، آيه 9تا 11.
209- عباس فيض ، گنجينه آثار قم ، ج 2، ص 473 تا 483، با اندكى ويرايش در متن .
210- متن آيه و توضيحات بيشتر در قسمت ايوان مجلل و باشكوه آمده است .
211- ناصر الشريعه ، ص 16.
212- راهنماى قم ، نشريه آستانه مقدسه فاطميه ، ص 134 و لغت نامه دهخدا، ص 465.
213- تاءليف مرحوم مغفور على اكبر فيض ، باب چهارم ، فصل اول .
214- گنجينه آثار قم ، ج ، ص 461.
215- على اصغر فقيهى ، تاريخ مذهبى قم ، ص 119.
216- سيد حسين مدرسى طباطبايى ، تربت پاكان ، ج 2، ص 109.
217- ص 186.
218- تاءليف محمد تقى بيك ارباب ، ص 51.
219- در كشور مصر قرار دارد.
220- محمد حسين طباطبايى ، تبصره المسافرين ، نسخه 14، ص 23، سطر 15.
221- تاءليف قزوينى رازينى ، عبدالجليل ؛ ص 163.
222- تاءليف عباس فيض .
223- ص 72.
224- ص 49 و 50.
225- ص 119.
226- ج 2، ص 464.
227- ص 117.
228- تاريخ قم ، ص 38.
229- تاريخ قم ، ص 26.
230- حسن بن محمد بن حسن قمى ، تاريخ قم ، ص 37.
231- سر حد زمين دشمن .
232- قديمى
233- ص 118.
234- ص 121 و 122.
235- عبدالجليل رازى ، النقض ، ص 163.
236- تاءليف على اصغر فقيهى .
237- تاءليف حسن بن محمد بن حسن قمى .
238- هنگام تاءليف كتاب ، سال 1418 هجرى قمرى .
239- بدگويى كردن .
240- عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 142.
241- معجم الادبا، ج 4، ص 149.
242- على اصغر فقيهى ، تاريخ مذهبى قم ، ص 71، روضات الجنات ، ج 3، ص 311.
243- حسسن مدرسى طباطبايى : تربت پاكان ، ج 2، ص 127.
244- قسمت اعلاى هر چيز، راءس .
245- حسين مدرسى طباطبايى ، تربت پاكان ، ج 2، ص 149.
246- قسمت هاى پوشيده شده ، مانند شبستان ها.
247- على اصغر فقيهى ، تاريخ مذهبى قم ، ص 216 و 217.
248- در مباحث آينده به يك مورد اشاره خواهيم كرد.
249- ص 219.
250- ص 252.
251- البته اين حكايت در كتاب هاى ديگرى همچون تاريخ قم ، تاءليف ناصر الشريعه ، ص 163، نيز بيان گرديده است . تاريخ قم تاءليف حسن بن محمد بن حسن قمى شامل بيست باب بوده است كه اكنون 15 باب آن موجود نيست و تنها 5 باب از آن كتاب باقى است . بيان داستان جمكران در اين 5 باب موجود نيست و شايد در 15 باب ديگر اين كتاب بوده است .
252- ص 297، انتشارات مسجد جمكران .
253- سياه و سفيد.
254- البته در كتاب كريمه اهل بيت از جنه الماوى نقل كرده كه هفت روز يا هفتاد روز در اين مكان اقامت كن .
255- فيض برنده ، طالب فيض .
256- شعر از مرحوم محمود خان تندرى (شيوا) ملقب به صمصام .
257- در اصطلاح به معناى محل تولد است .
258- زيرك
259- از جا برخيز.
260- پيراهن
261- شلوار
262- اين لياس از تو نيست ، ازار خود را بپوش .
263- صاف
264- ميخ
265- يقين كردن .
266- فرومايه ناكس .
267- بحر خفيف : نوعى شعر كه درك آن براى شنونده آسان باشد.
268- على اكبر مهدى پور
269- پافشارى
270- آشكار
271- تلخيص و به نقل از: محمد رازى ؛ مجاهد شهيد، آيه الله حاج شيخ محمدتقى بافقى .
272- البته احكام آن در كتاب ها فقهى آمده است .
273- واحد تحقيقا مسجد مقدس جمكران ، اعتكاف ، ص 35 تا 37.
274- كنزالعمال ، ج 8، خ 24007.
275- كشف الاسرار، ج 1، ص 506.
276- برگرفته از كتاب اعتكاف ، واحد تحقيقات مسجد مقدس جمكران ، ص 26 و 27.
277- داوود صمدى آملى ، جزوه اعتكاف راهى به سوى ملكوت ، ص 8.
278- سيد مهدى صحفى ، زندگانى حضرت معصومه عليها السلام و تاريخ قم ، ص 74.
279- سوره فتح (48)، آيه 10.