دليل ديگری كه بر لزوم پوشانيدن چهره و دو دست اقامه شده اينست كه " ملاك " يعنی آن فلسفه‏ای كه ايجاب می‏كند ساير قسمتهای بدن پوشيده باشد ، ايجاب می‏كند كه چهره و دو دست نيز پوشيده باشد . مگر فلسفه پوشيدن ساير قسمتهای بدن جز جنبه فتنه انگيزی آنهاست ؟ ! زيبائی چهره و فتنه انگيز بودن آن كم از بعضی ديگر از قسمتهای بدن نيست ، بلكه بيشتر است

بنابراين معقول نيست كه مثلا پوشانيدن " مو " به خاطر زيبائی و فتنه‏ انگيزيش واجب باشد ولی پوشانيدن " رو " كه مركز زيبائيهای زن است‏ واجب نباشد . در دين مقدس اسلام هر چيزی كه موجب تحريك شهوات و بر هم‏ زدن عفاف و پاكدامنی است قدغن شده ، آيا ممكن است با چنين مبنائی ، پوشش چهره و دو دست ، مخصوصا چهره ، لازم شمرده نشده باشد ؟ در جواب اين استدلال می‏گوئيم : شكی نيست كه واجب نبودن پوشش وجه و كفين از اين جهت نيست كه ملاك و فلسفه اصلی پوشش در آن وجود ندارد ، بلكه همچنانكه قبلا اشاره كرديم و از قدمای مفسرين نيز نقل نموديم از جهت‏ اينست كه ملاك ديگری ايجاب می‏كند كه در اين مورد استثناء به وجود آيد

آن ملاك ديگر اينست كه پوشش وجه و كفين اگر به طور وجوب پيشنهاد شود موجب حرج و فلج و سلب امكان فعاليت عادی از زن می‏گردد

چنانكه قبلا هم گفتيم پوشش وجه و كفين مرز محبوسيت و عدم محبوسيت زن‏ است ، و مفهوم حجاب و اثر آن با اضافه كردن و حذف كردن اين قسمت كاملا عوض می‏شود

برای اينكه اين بحث بهتر روشن شود ، بايد يك اصطلاح مربوط به علم اصول‏ فقه را توضيح دهيم : اصوليين می‏گويند مباح بر دو قسم است : مباح اقتضائی و مباح لا اقتضائی‏ : بعضی از كارها نه دارای مصلحتی است كه باعث شود شارع آن را واجب كند و نه دارای مفسده‏ای است كه سبب شود حكم به تحريم آن دهد . اين كارها به‏ علت اينكه ملاكی برای وجوب يا حرمت ندارند مباح شمرده می‏شوند و به همين‏ جهت آنها را مباحهای لا اقتضائی می‏نامند . شايد اكثر مباحات از اين نوع‏ باشد

ايجاب می‏كرده است ، حكم به اباحه كرده و از آن ملاك ديگر چشم پوشيده‏ است

مباحهائی كه به خاطر حرج مباح قرار داده شده از اين قبيل است . مقنن‏ در نظر گرفته است كه اگر بخواهد مردم را از برخی از كارها منع كند ، زندگی بر آنها دشوار می‏شود ، لذا از تحريم آن چشم پوشيده است

بهترين مثال ، مسأله طلاق است . شك نيست كه طلاق از نظر اسلام ، عملی‏ ناپسند و مبغوض است تا حدی كه آنرا زشت‏ترين مباح و " ابعض الحلال " خوانده است . در عين حال شارع مقدس حكم به تحريم طلاق نكرده . به مرد اختيار داده است كه زنش را طلاق بدهد

در اينجا اين سؤال مطرح می‏شود كه اگر اين عمل در نظر شارع اسلام مبغوض‏ و منفور است ، پس چرا آن را حلال قرار داده است ؟ و اگر مبغوض نيست ، پس اينهمه نكوهش درباره آن چيست ؟ و اساسا " ابغض الحلال " يعنی چه‏ ؟

در عين حال اگر ابوايوب زنش را طلاق می‏داد ، پيغمبر اكرم صلی الله‏ عليه و آله نمی‏فرمود كه اين طلاق باطل است

رمز اين مطلب چيست ؟ آيا ممكن است چيزی به قدر يك حرام مبغوض و ناپسند باشد ولی در عين حال مباح باشد ؟ بلی ، ممكن است چيزی به قدر يك حرام و بيش از بسياری از حرامها مبغوض باشد ولی به خاطر مصلحتی تحريم نشود

رمز اين مسأله در باب طلاق اينست كه اسلام نمی‏خواهد بناء ازدواج را بر اجبار و الزام بگذارد ، و نبايد . مرد بايد حامی و علاقه‏مند به زن باشد ، و زن بايد در شكل يك محبوب در خانه بماند . يعنی اساس و كانون‏ خانوادگی محبت است

عشق و علاقه اجبار بردار نيست . صحيح نيست كه قانون بخواهد زن را به‏ زور به شوهرش بچسباند . وقتی علاقه بين زن و شوهر وجود نداشته باشد طبعا زيربنای كانون خانوادگی از ميان رفته است . مخصوصا اگر تنفر از ناحيه‏ مرد باشد ، زيرا سررشته علقه خانوادگی در جانب مرد است و اگر مرد علاقه‏مند باشد زن طبق طبيعت خودش كه می‏خواهد او را دوست بدارند علاقه‏مند می‏شود . زن به محبوب داشتن اهميت نمی‏دهد ، به محبوب بودن اهميت می‏دهد . يعنی زن آن مردی را دوست می‏دارد كه او را دوست بدارد ، مردی محبوب‏ اوست كه او محبوب آن مرد باشد .

لهذا كليد علقه خانوادگی در دست مرد است و همينكه علاقه مرد از بين رفت‏ كانون خانوادگی به طور طبيعی منحل است . چنين كانونی را كه بايد بر محبت و علاقه و صميميت استوار باشد ، نمی‏شود با زور و اجبار قانونی‏ نگهداری كرد . زن مانند نوكر يا كارگر نيست كه قانون اجباری بتواند او را در محل كارش علی رغم صاحب كار نگهداری كند

اسلام تدابيری انديشيده است كه دلسردی و بی‏مهری بين زوجين پيش نيايد و مرد از روی شوق و رغبت پروانه‏وار به دور شمع وجود همسرش بچرخد اما اگر موجبات نارضائی و جدائی فراهم شد و مرد خواست همسرش را طلاق بدهد ، اسلام اين كار را بسيار زشت می‏داند ولی مانع آن هم نمی‏شود ، زيرا ديگر چاره‏ای نيست

اين يك نمونه روشنی از مباحهای اقتضائی است

غالب استثناهای باب حجاب از همين قبيل است ، خواه استثناهائی كه در باب محارم است يا استثناهائی كه از لحاظ مقدار پوشش است . لهذا در مورد محارم ( غير شوهر ) هر قدر زن پوشيده‏تر باشد بهتر است

تهييج شهوت در مورد محارم درجه اول از قبيل پدر و فرزند و عمو و برادر تقريبا صفر است ولی جاذبه زن مخصوصا اگر جوان و زيبا باشد در محارم‏ درجات بعدی مخصوصا در محارم سببی از قبيل پدر شوهر و پسر شوهر بی تأثير نيست . رخصت شارع در اين موارد برای ضرورت اختلاط و معاشرتهای زيادی‏ است كه بين محارم اجتناب ناپذير است . فكر كنيد اگر پوشش زن نسبت به‏ برادر و پدر لازم باشد چقدر زندگی خانوادگی دشوار خواهد شد ؟

در مورد پدر و عمو و حتی برادر ، طبعا رغبت جنسی وجود ندارد مگر در افراد منحرف و استثنائی ، ولی در مورد پسر شوهر عمده ملاك همان عسر و حرج است . اگر مردی زن زيبا و پسر جوانی دارد هرگز اين پسر نسبت به زن‏ پدر مانند فرزند نسبت به مادر خود نيست . بنابراين ، مباح بودن ترك‏ پوشش در برابر بعضی محارم نيز به ملاك عسر و حرج است و ما اين نكته را كه ملاك ، عسر و حرج است از آيه 59 سوره نور استفاده كرديم كه می‏فرمايد: " « طوافون عليكم بعضكم علی بعض » " . بعضی از مفسرين از قبيل صاحب‏ كشاف نيز در ذيل همين جمله بدين نكته اشاره كرده‏اند . همانطور كه مكرر گفته‏ايم چون اين استثناها از ناحيه حرج است نه اينكه ملاك تحريم وجود نداشته باشد ، بنابراين هر قدر تستر بيشتر رعايت شود بهتر است ، يعنی‏ جدائی زن و مرد ، پوشش ، ترك نظر و هر چيز ديگری كه انسان را از حريم‏ مسائل جنسی دور می‏كند ، رجحان دارد و مادامی كه ممكن است بايد مراعات‏ گردد

اگر كسی بپرسد در كلاس يا مجلسی كه زن و مرد هر دو شركت می‏كنند و زنان‏ به قدر كافی پوشيده هستند آيا اگر يك در ميان بنشينند بهتر است يا اينكه زنها در يك قسمت و مردها در قسمت ديگر بنشينند ؟ جواب اينست كه البته جدا بنشينند بهتر است

به طور كلی اصل ضرورت و احتياج را بايد در نظر گرفت ، نبايد اين‏ ترخيص شرعی بهانه‏ای به دست دهد كه مردان و زنان اجنبی حريم را از ميان بردارند و خطر برخوردهای زن و مرد را فراموش كنند

به نيروی تقوا و ايمان در مقابل موجبات همه گناهها می‏توان تكيه كرد مگر در مورد گناهان مربوط به غريزه جنسی . اسلام هرگز نيروی تقوا و ايمان‏ را با اينكه قويترين نيروهای اخلاقی است يك ضامن كافی در برابر تحريكات‏ و دسائس اين غريزه ندانسته است

چه قدر عالی و لطيف سروده حافظ شيراز در غزل معروف خود كه با اين‏ بيت آغاز می‏شود :

نقدها را بود آيا كه عياری گيرند

تا همه صومعه‏داران پی كاری گيرند

آنجا كه می‏گويد : قوت بازوی پرهيز به خوبان مفروش كه در اين خيل حصاری به سواری‏ گيرند آری در خيل خوبان ، سواری برای فتح حصاری از تقوا كافی است

3 - روايت

دليل سوم از ادله كسانی كه پوشش وجه و كفين را لازم شمرده‏اند روايتی‏ است كه در كتب حديث نقل شده و شهيد ثانی در مسالك به آن استدلال و سپس نقد كرده است . مضمون روايت اينست : در حجة الوداع ، زنی برای پرسيدن مسأله‏ای خدمت رسول اكرم صلی الله‏ عليه و آله آمد . فضل بن عباس پشت سر رسول خدا سوار بود . نگاههائی بين‏ آن زن و فضل رد و بدل شد . رسول اكرم متوجه شد كه آندو به هم خيره شده‏اند و زن جوان به جای اينكه توجهش به جواب مسأله باشد همه توجهش به فضل‏ است كه جوانی نورس و زيبا بود . رسول اكرم با دست خود صورت فضل را چرخانيد و فرمود زنی جوان و مردی جوان ، می‏ترسم شيطان در ميان ايشان پا بنهد ( 2 )

شهيد رضوان الله عليه ، در پاسخ اين استدلال می‏گويد : اين روايت دليل بر عدم وجوب پوشيدن چهره است و حتی دليل بر جواز نظر به چهره اجنبيه است نه دليل بر وجوب پوشيدن چهره و بر حرمت نظر

ما سخن شهيد را چنين توضيح می‏دهيم : اولا طبق مفاد اين حديث پيغمبر اكرم زن را از باز گذاشتن چهره‏اش نهی نفرموده بود كه منتهی بدين جريان‏ شد . ثانيا خود رسول اكرم ضمن پاسخ دادن به مسأله آن زن ، به چهره زن‏ نگاه می‏كرد كه متوجه شد آن زن آزمندانه به چهره زيبای فضل خيره شده است‏ .

ثالثا قرائن اين قصه حكايت می‏كند كه نگاه آندو به يكديگر شهوت‏آلود بوده است . شك نيست كه اينگونه تبادل نگاهها حرام است . بدين جهت بود كه‏ رسول اكرم دست خود را به پشت سر برد و چهره فضل را به طرف ديگر برگردانيد كه ديگر او به آن زن نگاه نكند و آن زن به او . رابعا بعد از اين جريان نيز زن را امر به پوشيدن چهره نكرد ، بلكه عملا مانع نگاههای‏ شهوت‏آلود آندو به يكديگر شد

شيخ انصاری نيز در رساله نكاح پس از آنكه اين حديث را از طرف‏ طرفداران لزوم پوشيدن چهره و حرمت نظر نقل می‏كند می‏فرمايد : اين حديث‏ برخلاف مدعای آنها بيشتر دلالت دارد

4 - خواستگاری

يكی ديگر از ادله كسانی كه پوشش چهره را لازم دانسته‏اند ، اينست كه در مورد كسی كه قصد ازدواج دارد اجازه داده شده است كه به چهره زنی كه مورد نظر اوست نگاه كند . مفهوم اين حكم اينست كه برای كسی كه قصد ازدواج‏ ندارد ، نظر كردن جايز نيست . اكنون ما بعضی از روايات اين باب را ذكر می‏كنيم : الف - « عن ابی‏هريره : كنت عند النبی ، فأتاه رجل فاخبره انه تزوج‏ امرأه من الانصار . فقال له رسول الله صلی الله عليه و آله و سلم : أنظرت‏ اليها ؟ قال : لا . قال : فاذهب فانظر اليها فان فی اعين الانصار شيئا » ( 3 )

ابوهريره می‏گويد : نزد رسول خدا بودم كه مردی آمد و گفت با زنی از انصار ازدواج كرده‏ام . پيغمبر صلی الله عليه و آله و سلم‏ به وی فرمود : آيا آن زن را ديده‏ای ؟ گفت نه . فرمود برو او را ببين ، زيرا چشم انصار معمولا عيبی دارد

ب - « عن المغيره بن شعبة انه خطب امرأه فقال صلی الله عليه و آله و سلم : انظر اليها فانه احری ان يدوم بينكما » ( 4 )

مغيره بن شعبه از زنی خواستگاری كرد . پيغمبر اكرم صلی الله عليه و آله‏ و سلم مطلع شد ، بدو فرمود : برو ببين ، زيرا اگر ببينی و بعد ازدواج كنی‏ اين كار برای دوام ازدواج شما بهتر است

ج - از حضرت صادق عليه السلام روايت شده است : « لا باس ان ينظر الی وجهها و معاصمها اذا اراد ان يتزوجها » ( 5 )

يعنی وقتی شخص بخواهد با زنی ازدواج كند ، باكی نيست كه به چهره و محل دستبندها نگاه كند . مفهوم مخالف اين حديث اينست كه اگر قصد ازدواج در كار نباشد نگاه كردن جايز نيست

جواب اين استدلال همانطور كه فقهاء گفته‏اند اينست كه : اولا نگاه خواستگار با نگاه غير خواستگار فرق می‏كند . خواستگار به ديده‏ خريداری و برای خريداری نگاه می‏كند و به اصطلاح نظر استقلالی دارد و معمولا خالی از تلذذ نيست . لهذا فقهاء می‏گويند نگاه خواستگار با علم بدينكه‏ تلذذ حاصل می‏شود مانعی ندارد . البته هدف او بايد تحقيق باشد نه تلذذ

و ثانيا در مورد نگاهی كه مقدمه خواستگاری است ، چنانكه روايات ديگر دلالت دارد و فقهاء هم فتوا می‏دهند ، جواز نظر اختصاص به چهره و دو دست‏ ندارد بلكه نسبت به مطلق زيبائيهای زن نيز جايز است از باب نمونه دو روايت را ذكر می‏كنيم : 1 - « عبدالله بن سنان : قال : قلت لابی‏عبدالله عليه السلام : الرجل‏ يريد ان يتزوج المرأه / فينظر الی شعرها ؟ فقال : نعم ، انما يريد ان‏ يشتريها باغلی الثمن » ( 6 )

عبدالله بن سنان می‏گويد : از حضرت صادق عليه السلام پرسيدم وقتی شخص‏ اراده دارد با زنی ازدواج كند آيا جايز است به موی او نگاه كند ؟ فرمود : آری زيرا به گرانبهاترين قيمت ، خريدار اوست

يعنی آنچه انسان در زندگی زناشوئی مايه می‏گذارد از هر چيز گرانبهاتر است . واضح است كه مراد مهريه نيست ، زيرا ارزش پول مهريه ، گرانبهاترين قيمت نيست ، بلكه مقصود اينست كه می‏خواهد با او زندگی كند و عمر خويش را با او بسر برد

2 - « عن رجل عن ابی‏عبدالله عليه السلام قال : قلت له : / ينظر الرجل‏ الی المرأه يريد تزويجها فينظر الی شعرها و محاسنها ؟ قال : لا بأس بذلك‏ اذا لم يكن متلذذا » ( 7 )

مردی از حضرت صادق عليه السلام می‏پرسد آيا مردی كه قصد ازدواج دارد حق‏ دارد به مو و زيبائيهای زن مورد نظرش نگاه كند ؟ فرمود : اشكالی ندارد مشروط بر اينكه مقصودش التذاذ نباشد

پس معلوم شد جواز نظر برای خواستگار ، اختصاص به چهره و دو دست‏ ندارد

ثالثا بحث ما فعلا در لزوم پوشيدن وجه و كفين است نه در جواز نظر برای‏ مرد . فرضا رواياتی كه دلالت می‏كند كه برای خواستگار ، نظر به چهره زن‏ مورد نظرش جايز است مفهوم مخالفی داشته باشد كه نظر غير خواستگار بر چهره زن جايز نيست ، دليل بر عدم جواز نظر مرد بر چهره زن بيگانه است‏ نه بر وجوب پوشيدن زن وجه و كفين را

5 - آيه " جلباب "

دليل ديگر كه می‏توان به آن تمسك جست ، آيه جلباب است كه می‏فرمايد : " « يا ايها النبی قل لازواجك و بناتك و نساء المؤمنين يدنين عليهن من‏ جلابيبهن ». . . " ای پيامبر ! به همسرانت و دخترانت و همسران مؤمنين بگو كه جلبابهای ( روسريها ) خويش را به خود نزديك سازند . . . )

اين استدلال مبنی بر اينست كه جمله " نزديك سازند روسريهای خويش را " كنايه باشد از اينكه با روسريها چهره خويش را بپوشانند . همچنانكه‏ بسياری از مفسران مانند زمخشری در " كشاف " و فيض در " صافی " اينچنين تفسير كرده‏اند

ولی ما در يكی از فصلهای گذشته تحت عنوان " حريم عفاف " ثابت‏ كرديم اين تفسير هيچ مبنائی ندارد ، نظر برخی مفسرين ديگر مانند تفسير الميزان را تأييد كرديم . تا آنجا كه من الان به خاطر دارم هيچ فقيهی به‏ اين آيه به عنوان يكی از ادله وجوب ستر استناد نجسته است

شركت زن در مجامع

ادله موافق و مخالف را تا آنجا كه لازم بود ذكر كرديم . از مجموع آنچه‏ گفتيم دو مطلب كاملا دستگير شد . يكی اينكه اسلام به اهميت و ارزش فوق‏ العاده پاكی و لزوم قانونی بودن روابط جنسی زن و مرد چه به صورت نظر و چه به صورت لمس و چه به صورت شنيدن و چه به صورت همخوابگی توجه كامل‏ دارد ، به هيچ وجه راضی نمی‏شود با هيچ نام و عنوانی خدشه‏ای بر آن وارد شود ، اما دنيای امروز اين ارزش فوق العاده انسانی را ناديده گرفته است‏ و در عين اينكه دودش به چشمش می‏رود نمی‏خواهد به روی خود بياورد

جهان امروز به نام آزادی زن ، و صريحتر : " آزادی روابط جنسی " روح‏ جوانان را سخت فاسد كرده است . به جای اينكه اين آزادی به شكفتن‏ استعدادها كمك كند ، به شكل ديگر و به صورت ديگر غير آنچه در قديم وجود داشت ، نيروها و استعدادهای انسانی را هدر داده است و می‏دهد . زن از كنج خانه بيرون آمده ، اما به كجا رو آورده است ؟ به سينماها ، كنار درياها ، حاشيه خيابانها ، مجالس شب نشينی ! زن امروز به نام آزادی ، خانه را خراب‏ كرده بدون اينكه مدرسه يا جای ديگر را آباد كرده باشد . اگر غلط نكنم‏ آنجا را نيز خراب كرده است

در اثر اين بی بند و باری و دور افكندن قيود انسانی ، از راندمان تحصيل‏ جوانان كاسته شده ، جوانان از تحصيل و مدرسه فراری شده‏اند ، جنايتهای‏ عشقی فراوان شده ، بازار سينماها رونق گرفته ، جيب كارخانه‏داران مولد لوازم آرايشی پر شده ، ارزش رقاصها و رقاصه‏ها و كوليها صد برابر دانشمندان و متفكران و مصلحان اجتماعی شده است . اگر می‏خواهيد بدانيد چنين هست يا چنين نيست ، آنگاه كه رقاصه‏ای وارد كشور می‏شود با آنگاه كه‏ دانشمندی نظير پرفسور برنارد متخصص معروف پيوند قلب وارد می‏شود مقايسه‏ كنيد و عكس العمل جوانان را در هر دو مورد ببينيد ( 8 )

اطلاعات در روز بعد نوشت : " آلبانو و روميناپاور " ( دو هنرپيشه‏ ايتاليائی ) در گفتگوی كوتاهی با خبرنگار اطلاعات گفتند : اجتماع بی نظير دختران و پسران تهرانی در برابر در ورودی هتل و تلفنهای متعددی كه در ساعت اقامت ما در هتل به ما می‏شود ، واقعا كار عادی و روزانه را فلج‏ كرده است . در هيچيك از كشورهای اروپائی و امريكائی كه ما تاكنون سفر كرده‏ايم طرفدارانی تا بدين حد علاقه‏مند نداشته‏ايم . خيلی خوشحال خواهيم‏ بود اقامت دو هفته‏ای ما در تهران چند روزی افزايش يابد " . اگر اينها سقوط اخلاقی و دليل انحطاط و نشانه بدبختی نسلهای آينده نيست‏ پس چه چيز خواهد بود ؟

چنانكه می‏دانيم جهاد بر زنان واجب نيست ، مگر وقتی كه شهر و حوزه‏ مسلمين مورد حمله واقع شود و جنبه صددرصد دفاعی به خود بگيرد . در اين‏ صورت همانطور كه فقهاء فتوا می‏دهند بر زنان نيز واجب می‏شود ، ( 9 ) ولی‏ در غير اين صورت واجب نيست . در عين حال رسول خدا به برخی از زنان‏ اجازه می‏داد كه در جنگها برای كمك به سربازان و مجروحين شركت كنند

قضايای زيادی در تاريخ اسلام در اين زمينه هست ( 10 )

بر زنان واجب نيست كه در نماز جمعه شركت كنند مگر آنكه حضور به هم رسانند . بعد از حضور واجب است شركت كنند و ترك‏ نكنند ( 11 )

بر زنان واجب نيست كه در نماز عيدين شركت كنند ولی از شركت دادن‏ ممنوع نمی‏باشند . برای زنان صاحب هيئت و جمال شركت در اين مجامع مكروه‏ است ( 12 )

پيغمبر اكرم زنان خود را - با قيد قرعه - با خود به سفر می‏برد . بعضی‏ از اصحاب نيز چنين می‏كردند ( 13 )

پيغمبر اكرم از زنان بيعت گرفت ، ولی با آنها مصافحه نكرد ، دستور داد ظرف آبی آوردند ، دست خود را در آن فرو برد و دستور داد زنان دست‏ خويش در آب فرو برند ، همين را بيعت شمرد ( 14 ) . عايشه گفت هرگز دست پيغمبر در همه عمر دست يك زن بيگانه را لمس نكرد

اسماء وقتی وارد شد كه رسول خدا در ميان جمع اصحاب بود . گفت : " پدر و مادرم قربانت . من نماينده زنانم به سوی تو ( 17 ) . ما زنان‏ می‏گوئيم خداوند عزوجل ترا هم بر مردان مبعوث فرمود و هم بر زنان . تو تنها پيامبر مردان نيستی . ما زنان نيز به تو و خدای تو ايمان آورديم

ما زنان در خانه‏های خويش نشسته حاجت جنسی شما مردان را بر می‏آوريم ، فرزندان شما را در رحم خويش می‏پرورانيم . اما از آن طرف می‏بينيم وظائف‏ مقدس و كارهای بزرگ و ارجمند و پر اجر و با ارزش به مردان اختصاص‏ يافته و ما محروميم

مردانند كه توفيق جمعه و جماعت دارند ، به عيادت بيماران می‏روند ، در تشييع جنازه شركت می‏كنند ، حج مكرر انجام می‏دهند ، و از همه بالاتر توفيق‏ جهاد در راه خدا دارند . در صورتی كه وقتی يك مرد به حج يا جهاد می‏رود ما زنان هستيم كه اموال شما را نگهداری می‏كنيم ، برای جامه‏های شما نخريسی می‏كنيم ، فرزندان شما را تربيت می‏كنيم . چگونه است كه ما در زحمتها شريك شما مردان هستيم اما در وظائف بزرگ و مقدس و كارهای پر اجر و پاداش شركت نداريم و از همه آنها محروميم ؟ " رسول اكرم نگاهی به اصحاب كرد و فرمود : " آيا تاكنون از زنی سخنی به اين خوبی و منطقی بدين رسائی در امور دين‏ شنيده‏ايد " ؟ يكی از اصحاب گفت : " خيال نمی‏كنم اين سخن از خود اين زن باشد "

رسول خدا به جواب اين مرد اعتنا نكرد . رو كرد به اسماء و فرمود : " ای زن آنچه می‏گويم درست فهم كن و به زنانی كه ترا فرستاده‏اند نيز حالی كن . پنداشتی كه هر كه مرد شد به واسطه اين كارها كه بر شمردی توفيق‏ اجر و پاداش و فضيلت را می‏يابد و زنان محرومند ؟ خير چنين نيست . زن‏ اگر خوب خانه‏داری و شوهرداری كند ، نگذارد محيط پاك خانه با غبار كدورت آلوده شود ، اجر و پاداش و فضيلت و توفيقش معادل است با همه‏ آن كارها كه مردان انجام می‏دهند "

اسماء زنی با ايمان بود و تقاضای او و زنان همفكرش از عمق ايمانشان بر می‏خاست نه از شهوات برانگيخته شده كه غالبا امروز می‏بينيم . او و همفكرانش نگران اين بودند مبادا وظائفی كه به عهده آنان واگذار شده قدر و قيمتی نداشته باشد و همه وظائف مقدس و قدر و قيمت‏دار به مردان‏ اختصاص يافته باشد . او و همفكرانش تقاضای مساوات زنان و مردان را داشتند . اما در چه ؟ در ربودن گوی فضيلت و انجام وظيفه مقدس . چيزی كه‏ در مخيله آنان هم خطور نمی‏كرد اين بود كه شهوات فردی را نام " حقوق " نهند و جنجال راه بيندازند

لهذا وقتی كه آن جواب را شنيد ، چهره‏اش از خوشحالی برافروخته شد و با خوشحالی به سوی همفكرانش برگشت ( 18 )

در باب شركت زنان در اينگونه موارد ، در كتب حديث روايات ضد و نقيضی وارد شده است . از بعضی از آنها ممنوعيت شديد استفاده می‏شود

اما صاحب " وسائل " كه خود محدث متبحری است با توجه به مجموع آثار و روايات اسلام می‏گويد : " از مجموع روايات استفاده می‏شود كه برای زنان رواست كه برای مجالس‏ عزا ، يا برای انجام حقوق مردم ، ( 19 ) يا تشييع جنازه بيرون روند و در اين مجامع شركت كنند ، همچنانكه فاطمه عليها السلام و همچنين زنان ائمه‏ اطهار در مثل اين موارد شركت می‏كرده‏اند . پس جمع بين روايات حكم می‏كند كه روايات منع را حمل بر كراهت كنم " ( 20 )

پيغمبر اكرم زنان را اجازه می‏داد كه به خاطر حاجتی كه دارند بيرون روند و كار خويش را انجام دهند . سوده دختر زمعه ، همسر رسول خدا زنی بلند بالا بود . يك شب با اجازه رسول خدا از خانه به خاطر كاری بيرون آمد

با اينكه شب بود عمر بن الخطاب سوده را به خاطر بلند بالائيش شناخت

آنچنانكه مجموعا از تواريخ و نقلهای حديثی بر می‏آيد ، در ميان صحابه‏ رسول خدا ، عمر بن الخطاب - همچنانكه مقتضای طبيعتهائی خشك و خشن از طراز اوست - در مورد زنان فوق العاده سختگير و طرفدار خانه‏نشينی كلی‏ آنها بوده است

جاحظ در " البيان و التبيين " جلد 2 صفحه 90 و جلد 3 صفحه 155 از عمر نقل می‏كند كه : " اكثروا لهن من قول " لا " فان " نعم " ليضربهن علی المسألة يعنی‏ بيشتر به زنها " نه " بگوئيد . زيرا " بلی " آنانرا در خواهش جری‏تر می‏كند "

در تفسير كشاف ذيل آيه 53 سوره احزاب می‏نويسد : " عمر خيلی علاقه‏مند بود كه زنان رسول خدا در پرده باشند و بيرون نروند ، زياد اين مطلب را به ميان می‏گذاشت . به زنان پيغمبر می‏گفت : اگر اختيار با من بود ، چشمی شما را نمی‏ديد . يك روز بر آنان‏ گذشت و گفت آخر شما با ساير زنان فرق داريد همچنانكه شوهر شما با ساير مردان فرق دارد . بهتر است به پرده در شويد . زينب همسر رسول خدا گفت‏ : پسر خطاب ! وحی در خانه ما نازل می‏شود و آنگاه تو نسبت به ما غيرت‏ می‏ورزی و تكليف معين می‏كنی ؟ ! "

در سنن ابن ماجه " باب ماجاء فی البكاء علی الميت " حديث شماره‏ 1587 می‏نويسد : " رسول خدا در تشييع جنازه‏ای شركت كرد . زنی از كسان متوفی شركت‏ كرده بود . عمر بر آن زن نهيب زد . رسول خدا فرمود : ولش كن ای عمر ! چشم گريان و دل داغدار و عهد قريب است "

از اينگونه جريانها در تاريخ زندگی عمر زياد يافت می‏شود . حتی نقل‏ كرده‏اند كه : " عاتكه ، همسر عمر ، دائما با او برای رفتن به مسجد در كشمكش بود

عمر نمی‏خواست او شركت كند اما او اصرار داشت شركت كند . عاتكه‏ نمی‏خواست نهی شوهرش را تمرد كند ، عمر هم نمی‏خواست نهی صريح كند ، دلش می‏خواست وقتی كه در مقابل تقاضای عاتكه سكوت می‏كند ، عاتكه به‏ مسجد نرود . اين بود كه در مقابل درخواست عاتكه سكوت می‏كرد و لب از لب نمی‏جنبانيد . اما عاتكه می‏گفت به خدا قسم مادامی كه صريحا نهی نكنی‏ خواهم رفت و می‏رفت " ( 22 )

در صحيح بخاری از ابن عباس نقل می‏كند كه گفت : " سخت مايل بودم فرصت مناسبی به چنگ آورم و از عمر بپرسم آن دو زن‏ كه در قرآن درباره آنان آمده است : " « ان تتوبا الی الله فقد صغت‏ قلوبكما »" ( 23 ) كيانند ؟ تا آنكه در سفر حج همراه او شدم .

آنگاه خود عمر داستان را اينچنين تفصيل داد : من و يكی از انصار در قسمت بالای شهر مدينه كه با مسجد و مركز مدينه‏ فاصله داشت منزل داشتيم . من و او با هم قرار گذاشته بوديم به نوبت ، يك روز در ميان ، هر كدام از ما به مسجد و مركز مدينه برويم و اگر چيز تازه‏ای رخ داده بود به اطلاع ديگری برسانيم

ما مردم قريش تا در مكه بوديم بر زنان خويش مسلط بوديم ، ( 24 ) اما مردم مدينه برعكس بودند ، زنان آنان بر ايشان تسلط داشتند . تدريجا اخلاق‏ زنان مدينه در زنان ما اثر كرد . يك روز من به همسرم خشم گرفتم . او برخلاف انتظار ، جواب مرا پس داد

گفتم : جواب مرا پس می‏دهی ؟ ! گفت : خبر نداری كه زنان پيغمبر رويشان با او باز است و با او يك و دو می‏كنند و گاه يكی از آنان يك‏ روز تمام با پيغمبر قهر می‏كند

از شنيدن اين سخن سخت ناراحت شدم گفتم به خدا قسم كسی كه با پيغمبر چنين كند بدبخت شده است . فورا لباس پوشيدم و آمدم به شهر و بر دخترم حفصه وارد شدم ، گفتم شنيده‏ام شما گاهی يك روز تمام پيغمبر را ناراحت می‏كنيد . گفت : بلی . گفتم : دختركم ! بيچاره شدی . چه اطمينانی‏ داری كه خداوند به خاطر پيامبرش بر تو خشم نگيرد ؟ دختركم ! از من بشنو : بعد از اين نه با پيغمبر تندی كن و نه از او قهر كن . هر چه می‏خواهی به‏ خودم بگو اگر می‏بينی رقيبت ( عايشه ) از تو زيباتر است ناراحت نباش

قضيه گذشت . در آن ايام ما نگران حمله غسانيها از جانب شام بوديم : شنيده بوديم آنان آماده حمله به ما هستند . يك روز كه نوبت رفيق انصاری‏ بود و من در خانه بودم ، شب هنگام ديدم در خانه مرا محكم می‏كوبد و می‏گويد : او در خانه است ؟ من سخت در هراس شدم . آمدم بيرون . گفت‏ حادثه بزرگی رخ داده . گفتم : غسانيها حمله كردند ؟ گفت : نه ، از آن‏ بزرگتر . گفتم : چه شده ؟ گفت : پيامبر زنان خويش را يكجا ترك گفته‏ است! گفتم بيچاره شد حفصه . قبلا پيش‏بينی می‏كردم و به خود حفصه هم گفتم

صبح زود لباس پوشيدم و برای نماز صبح به مسجد رفتم و با پيامبر نماز جماعت خواندم . پيامبر بعد از نماز به اتاق مخصوصی كه به خودش تعلق‏ داشت رفت و از همه كناره‏گيری كرد . من به سراغ حفصه رفتم . می‏گريست

گفتم چرا می‏گريی ؟ به تو نگفتم اين قدر پيامبر را آزار ندهيد ؟ ! خوب ، آيا شما را طلاق داد ؟ گفت : نمی‏دانم . همين قدر می‏دانم از همه كناره‏گيری‏ كرده است . آمدم به مسجد نزديك منبر پيامبر ديدم گروهی گرد منبر جمع‏ شده می‏گريند . قدری با آنها نشستم . چون خيلی ناراحت بودم رفتم به طرف‏ اتاق پيغمبر . يك سياه دم در بود . گفتم به پيغمبر بگو : عمر اجازه ورود می‏خواهد . رفت و برگشت و گفت : گفتم اما پيغمبر سكوت كرد

برگشتم و رفتم ميان مردمی كه گرد منبر را گرفته بودند . مدتی نشستم

نتوانستم آرام بگيرم . دو مرتبه آمدم و به دربان گفتم برای عمر اجازه‏ بگير

رفت و برگشت و گفت : از پيغمبر برايت اجازه خواستم ، اما پيغمبر سكوت كرد . برای سومين بار رفتم ميان مردمی كه گرد منبر جمع بودند و از ناراحتی پيغمبر ناراحت بودند . باز هم نتوانستم آرام بگيرم . نوبت سوم‏ آمدم و به وسيله آن دربان سياه اجازه ورود خواستم . غلام رفت و برگشت و گفت باز هم پيغمبر سكوت كرد . مأيوسانه مراجعت كردم . ناگهان فرياد همان دربان سياه را شنيدم كه مرا می‏خواند . گفت : بيا كه پيغمبر اجازه‏ داد . وقتی كه وارد شدم ، ديدم پيغمبر بر روی شنها به پهلو خوابيده و بر يك متكا از ليف خرما تكيه كرده سنگريزه‏ها بر جسمش اثر گذاشته است

سلام كردم . ايستادم و گفتم : يا رسول الله ! می‏گويند همسران خويش را طلاق داده‏ای ، راست است ؟ گفت : نه . گفتم : الله اكبر . همانطور كه‏ ايستاده بودم شروع كردم به سخن گفتن و مقصودم اين بود سر شوخی را باز كنم‏ . گفتم : يا رسول الله ! ما مردم قريش تا در مكه بوديم بر زنان خويش‏ مسلط بوديم ، آمديم به اين شهر و از بخت بد ، زنان اين شهر بر مردانشان‏ تسلط داشتند . پيامبر از شنيدن اين جمله تبسمی كرد . به سخن خودم ادامه‏ دادم و گفتم : من قبلا به دخترم حفصه گفته بودم كه اگر عايشه از تو قشنگتر و محبوبتر است ناراحت نباش . بار ديگر پيغمبر تبسم كرد . چون ديدم‏ تبسم كرد نشستم ، به اطراف نگاه كردم هيچ چيزی در آنجا به چشم نمی‏خورد جز سه تا پوست گوسفند . گفتم : يا رسول الله ! دعا كن خداوند به امت تو توسعه عنايت فرمايد آنچنانكه فارس و روم غرق در نعمتند . پيغمبر كه‏ تكيه كرده بود فورا نشست ، فرمود : اينها دليل لطف خدا نيست . آنها نعمتهای خويش را در همين دنيا از خدا گرفته‏اند . گفتم : از گفته خودم‏ پشيمانم . برای من طلب مغفرت كن

آری اينست روش اسلام در ميان افراط و تفريط ها . همانطور كه گفتيم‏ اسلام به خطرات ناشی از روابط به اصطلاح آزاد جنسی كاملا آگاه است

نهايت مراقبت را در برخوردهای زنان و مردان اجنبی دارد . تا حدودی كه‏ منجر به حرج و فلج نشود ، طرفدار دور نگهداشتن زنان از مردان است

اسلام در عين اينكه به زنان اجازه شركت در مساجد را می‏دهد دستور می‏دهد به صورت مختلط نباشد ، محلها از يكديگر جدا باشد . می‏گويند پيغمبر اكرم‏ در زمان حيات خويش اشاره كرد كه در ورودی زنان به مسجد از در ورودی‏ مردان مجزا باشد . روزی اشاره به يكی از درها كرد و فرمود : " « لو تركنا هذا الباب للنساء » " يعنی خوب است اين در را به‏ بانوان اختصاص بدهيم . بعدها عمر صريحا نهی كرد كه مردان از آن در وارد شوند ( 26 )

و نيز می‏گويند : پيغمبر اكرم دستور داد كه شب هنگام كه نماز تمام‏ می‏شود ، اول زنها بيرون بروند ، بعد مردها ، رسول خدا خوش نمی‏داشت كه‏ زن و مرد در حال اختلاط از مسجد بيرون روند . زيرا فتنه‏ها از همين اختلاطها بر می‏خيزد

رسول خدا برای اينكه برخورد و اصطكاكی رخ ندهد دستور می‏داد مردان از وسط ، و زنان از كنار كوچه يا خيابان بروند ( 27 ) . يك روز رسول خدا در بيرون مسجد بود . ديد مردان و زنان باهم از مسجد بيرون آمدند . به زنها خطاب كرد و فرمود بهتر اينست شما صبر كنيد آنها بروند . شما از كنار برويد و آنها از وسط ( 28 )

فقهاء به همين مناسبت فتوا می‏دهند كه اختلاط مردان و زنان مكروه است

مرحوم آية الله سيد محمد كاظم طباطبائی يزدی ( قدس سره ) در عروه الوثقی‏ فصل اول مسأله 49 می‏گويد : " يكره اختلاط الرجال بالنساء الا للعجائز يعنی مختلط شدن مردان و زنان‏ مكروه است مگر در مورد پير زنان "

توصيه‏های اخلاقی

در كافی برخی روايات بدين مضمون نقل شده كه توجه مرد به زمين است و توجه زن به مرد ، پس زنان را در حصار خانه قرار دهيد

خود صاحب كافی معتقد است كه مقصود اينست كه هر چه زودتر آنها را در حصار ازدواج قرار دهيد

ولی يك عده روايات ديگر وجود دارد كه ممكن است آنها را توصيه اخلاقی‏ به مردان نسبت به زنان شمرد كه از خطرات تماسهای مردان با زنان آگاه‏ باشند . صاحب وسائل اين روايات را بر استحباب حمل كرده است . ما قسمت عمده آنها را ذكر می‏كنيم : الف - اميرالمؤمنين علی عليه السلام به فرزندش امام مجتبی چنين توصيه‏ می‏فرمايد : " « و اكفف عليهن من ابصارهن بحجابك اياهن ، فان شده الحجاب ابقی‏ عليهن ، و ليس خروجهن باشد من ادخالك عليهن من لا يوثق به عليهن و ان‏ استطعت ان لا يعرفن غيرك فافعل » " ( 29 )

يعنی تا می‏توانی كاری كن كه زن تو با مردان بيگانه معاشرت نداشته باشد . هيچ چيز بهتر از خانه ، زن را حفظ نمی‏كند . همانطور كه بيرون رفتن‏ آنان از خانه و معاشرت با مردان بيگانه در خارج خانه برايشان مضر و خطرناك است ، وارد كردن تو مرد بيگانه را بر او در داخل خانه و اجازه‏ معاشرت در داخل خانه نيز مضر و خطرناك است . اگر بتوانی كاری كنی كه‏ جز تو مرد ديگری را نشناسند چنين كن "

اين يك توصيه اخلاقی است . علماء اسلام اين جمله را به شكل يك توصيه‏ اخلاقی تلقی كرده‏اند . اگر ما بوديم و چنين تعبيراتی ، بدون شك آنچه‏ استنباط می‏شد بيش از " توصيه اخلاقی " بود ، بلكه بيش از لزوم ستر وجه‏ و كفين بود ، آنچه استنباط می‏شد همان است كه ما از آن به حبس زن در خانه تعبير كرده‏ايم . ولی علت اينكه فقها به مضمون چنين جمله‏ها فتوا نداده‏اند ادله قطعی ديگر از آيات و روايات و سيره معصومين برخلاف مفاد ظاهر اين تعبيرات است ، و به اصطلاح ظاهر اين جمله‏ها " معرض عنه " اصحاب است . لهذا اين جمله‏ها حمل به توصيه اخلاقی شده است و ارزش‏ اخلاقی دارد نه فقهی

آنچه فقها از امثال اين جمله‏ها استنباط كرده‏اند اين است كه اينگونه‏ جمله‏ها ارشاد به حقيقتی روحی و روانی در روابط دو جنس است و شك نيست‏ كه حقيقتی را بيان می‏كند . رابطه زن و مرد اجنبی سخت خطرناك است

گيلی است كه پيلان بر آن می‏لغزند

آنچه اسلام لااقل به صورت يك امر اخلاقی توصيه می‏كند اينست كه تا حد ممكن اجتماع مدنی غير مختلط باشد

جامعه امروز زيانهای اجتماع مختلط را به چشم خود می‏بيند . چه لزومی‏ دارد كه زنان فعاليتهای خود را به اصطلاح " دوش به دوش " مردان انجام دهند . آيا اگر در دو صف جداگانه انجام‏ دهند نقصی در فعاليت و راندمان كار آنان رخ می‏دهد ؟ اثر اين دوش به دوش‏ها اينست كه هر دو همدوش را از كار باز می‏دارد و هر يك را به جای توجه به كار متوجه " همدوش " می‏كند ، تا آنجا كه‏ غالبا اين همدوشيها به هماغوشی منتهی می‏گردد

ب - حديثی است از حضرت زهرا عليها السلام . هر چند فقهاء بدين حديث‏ استناد نمی‏كنند اما می‏تواند توجيه صحيحی داشته باشد

خلاصه حديث اينست : " روزی رسول خدا از مردم پرسيدند : چه چيز برای زن از هر چيز بهتر است ؟ كسی نتوانست پاسخ بگويد . حسن بن علی عليه السلام كودك و در مجلس حاضر بود . قصه را برای مادرش زهرا سلام الله عليها نقل كرد . زهرا فرمود : از همه چيز بهتر برای زن اينست كه مرد بيگانه‏ای را نبيند و مرد بيگانه‏ای هم او را نبيند " ( 30 )

اين حديث نيز توصيه اخلاقی است و ارجحيت دور بودن زن و مرد را بيان‏ می‏كند . ما قبلا گفته‏ايم تمام ترخيصهای اسلامی در اين زمينه به خاطر جلوگيری از حرج و مضيقه است . ارجحيت اخلاقی پوشش ، دور بودن زن و مرد ، وجود حريم ميان آندو در حدود امكان سر جای خود باقی است

ج - رسول اكرم به علی عليه السلام فرمود : " « يا علی اول نظره لك و الثانية عليك لا لك » " ( 31 ) يعنی اولين نگاه مفت تو است ، اما نگاه دوم به زيانت می‏باشد نه به سودت

ولی حقيقت اينست كه اين حديث در مقام توصيه ترك نظر شهوانی و تلذذی‏ است كه قطعا حرام است و از محل بحث خارج است . اين حديث می‏خواهد اين‏ مطلب را بگويد كه انسان چشمش به زنی می‏افتد و احيانا خوشش می‏آيد می‏خواهد بار دوم نگاه كند و لذت ببرد . نوبت اول چون تلذذ غير عمدی‏ است مانعی ندارد ، اما نوبت دوم چون به قصد تلذذ است جايز نيست

د - امام صادق فرمود : " « النظر سهم من سهام ابليس مسموم و كم نظره‏ اورثت حسره طويلة » " ( 32 ) . يعنی نگاه كردن تيری است زهرآلود از ناحيه شيطان . چه بسيارند نگاههائی كه بعدها حسرتها و تأسفهای طولانی به‏ دنبال خود آورده‏اند

در حديث ديگر آمده است : " « زنا العينين النظر » " ( 33 ) يعنی‏ زنای دو چشم نگاه است

اين دو حديث نيز ناظر به نگاههای شهوت‏آلود است ، و ممكن است توصيه‏ اخلاقی باشد به احتياط

نه حبس و نه اختلاط

از آنچه مجموعا بيان شد ، معلوم گشت آنچه اسلام می‏گويد نه آن چيزی است‏ كه مخالفان اسلام ، اسلام را بدان متهم می‏كنند ، يعنی محبوسيت زن در خانه‏ ، و نه نظامی است كه دنيای جديد آنرا پذيرفته است و عواقب شوم آن را می‏بيند ، يعنی اختلاط زن و مرد در مجامع

حبس كلی زن در خانه ، نوعی مجازات بود كه به طور موقت در اسلام برای‏ زنان بدكار مقرر شد

« و اللاتی يأتين الفاحشة من نسائكم فاستشهدوا عليهن اربعة منكم فان‏ شهدوا فامسكوهن فی البيوت حتی يتوفاهن الموت او يجعل الله لهن سبيلا ( 34 )

زنانی از شما كه مرتكب زنا می‏شوند ، چهار شاهد بر آنان بگيريد . اگر چهار شاهد شهادت دادند ( به ترتيبی كه به تفصيل در سنت بيان شده و فقه‏ متصدی آن است ) آنان را در خانه حبس كنيد تا عمرشان به پايان رسد يا خدا راه ديگری بر ايشان معين كند

مفسران می‏گويند : مقصود از راه ديگر اشاره بدينست كه اين حكم موقت‏ است و در آينده حكم ديگری برای آنان خواهد آمد . آيه 2 از سوره نور كه‏ حكم زانی و زانيه را بيان كرده است همان است كه اين آيه با اشاره آنرا وعده داده است

مقصود اينست كه اسلام ، با اختلاط مخالف است نه با شركت زن در مجامع‏ و لو با حفظ حريم

اسلام می‏گويد : نه حبس و نه اختلاط بلكه حريم . سنت جاری مسلمين از زمان رسول خدا همين بوده است كه زنان از شركت در مجالس و مجامع منع‏ نمی شده‏اند ولی همواره اصل " حريم " رعايت شده است . در مساجد و مجامع ، حتی در كوچه و معبر ، زن با مرد مختلط نبوده است . شركت مختلط زن و مرد در برخی مجامع ، مانند برخی مشاهد مشرفه كه در زمان ما محل‏ ازدحام فوق العاده است برخلاف مرضی شارع مقدس اسلام است