آيه 59 - 60 سوره احزاب چنين است : " « يا ايها النبی قل لازواجك و بناتك و نساء المؤمنين يدنين عليهن‏ من جلابيبهن ذلك ادنی ان يعرفن فلا يؤذين و كان الله غفورا رحيما ( 59 ) لئن لم ينته المنافقون و الذين فی قلوبهم مرض و المرجفون فی المدينة لنغرينك بهم ثم لا يجاورونك فيها الا قليلا (60) »]

ترجمه : ای پيغمبر به همسران و دخترانت و به زنان مؤمنين بگو كه‏ جلبابهای ( روسريها ) خويش را به خود نزديك سازند . اين كار برای اينكه‏ شناخته شوند و مورد اذيت قرار نگيرند نزديكتر است و خدا آمرزنده و مهربان است

اگر منافقان و بيمار دلان و كسانی كه در شهر نگرانی به وجود می‏آورند ، از كارهای خود دست بر ندارند ما ترا عليه ايشان خواهيم برانگيخت . در آنوقت فقط مدت كمی در مجاورت تو خواهند زيست

در اين آيه دو مطلب را بايد مورد دقت قرار داد : يكی اينكه جلباب چيست و نزديك كردن آن يعنی چه ؟ ديگر اينكه آنچه به عنوان‏ علت و فايده اين دستور ذكر شده كه : " شناخته شوند و مورد آزار واقع‏ نشوند " چه معنی دارد ؟ اما مطلب اول : در اينكه جلباب چه نوع لباسی را می‏گويند ، كلمات‏ مفسرين و لغويين مختلف است و به دست آوردن معنای صحيح كلمه دشوار می‏باشد

در المنجد می‏نويسد : " الجلباب : القميص او الثوب الواسع " ( يعنی جلباب پيراهن يا لباس گشاد است )

در مفردات راغب كه كتاب دقيق و معتبری است و مخصوص شرح لغتهای‏ قرآن نگاشته شده است می‏گويد : " الجلابيب : القمص و الخمر " ( يعنی پيراهن و روسری )

قاموس می‏گويد : " و الجلباب كسرداب و سنمار : القميص و ثوب واسع للمرأه دون‏ الملحفة او ما تغطی به ثيابها من فوق كالملحفة ، او هو الخمار . يعنی‏ جلباب عبارت است از پيراهن و يك جامه گشاد و بزرگ كوچكتر از ملحفه

و يا خود ملحفه ( چادر مانند ) كه زن به وسيله آن تمام جامه‏های خويش را می‏پوشد ، يا چارقد "

در لسان العرب می‏نويسد : " الجلباب ثوب اوسع من الخمار دون الرداء تغطی به المرأه رأسها و صدرها . يعنی جلباب جامه‏ای است از چارقد بزرگتر و از عبا كوچكتر . زن‏ به وسيله آن سر و سينه خود را می‏پوشاند "

عبارت " كشاف " نيز قريب به همين است . و در تفسير مجمع البيان‏ آنجا كه لغت را معنی می‏كند می‏گويد : " الجلباب خمار المرأه الذی يغطی رأسها و وجهها اذا خرجت لحاجة

ولی ضمن تفسير آيه می‏گويد : " ای قل لهولاء فليسترن موضع الجيب بالجلباب و هو الملائة التی تشتمل‏ بها المرأه يعنی مقصود اينست كه با روپوشی كه زن به خود می‏گيرد محل‏ گريبان را بپوشاند "

بعد می‏گويد : " و گفته شده است كه جلباب همان چارقد است و مقصود آيه اينست كه‏ زنان آزاد در وقت بيرون رفتن پيشانيها و سرها را بپوشانند "

چنانكه ملاحظه می‏فرمائيد معنی جلباب از نظر مفسران چندان روشن نيست

آنچه صحيحتر به نظر می‏رسد اينست كه در اصل لغت ، كلمه جلباب شامل هر جامه وسيع می‏شده است ، ولی غالبا در مورد روسريهائی كه از چارقد بزرگتر و از ردا كوچكتر بوده است به كار می‏رفته است . ضمنا معلوم می‏شود دو نوع‏ روسری برای زنان معمول بوده است : يك نوع روسريهای كوچك كه آنها را خمار يا مقنعه می‏ناميده‏اند و معمولا در داخل خانه از آنها استفاده‏ می‏كرده‏اند . نوع ديگر روسريهای بزرگ كه مخصوص خارج منزل بوده است

اين معنی با رواياتی كه در آنها لفظ جلباب ذكر شده است نيز سازگار است‏ ، مانند روايت عبيدالله حلبی كه در تفسير آيه 61 سوره نور نقل كرديم

مضمونش اين بود كه در مورد زنان سالخورده جايز است خمار و جلباب را كنار بگذارند و نگاه به موی آنها مانعی ندارد . از اين جمله فهميده می‏شود كه جلباب وسيله پوشانيدن موی سر بوده است

همچنين در روايات ديگر در كافی ( 1 ) در تفسير همان آيه وارد شده است‏ كه حضرت صادق عليه السلام می‏فرمايد : " « الخمار و الجلباب اذا كانت‏ المرأه مسنة » " يعنی وقتی زن سالخورده‏ای باشد جايز است چارقد و روسری‏ را زمين بگذارد

بنابراين مقصود از نزديك ساختن جلباب ، پوشيدن با آن می‏باشد ، يعنی‏ وقتی می‏خواهند از خانه بيرون بروند روسری بزرگ خود را با خود بردارند

البته معنی لغوی نزديك ساختن چيزی ، پوشانيدن با آن نيست بلكه از مورد ، چنين استفاده می‏شود . وقتی كه به زن بگويند جامه‏ات را به خود نزديك‏ كن مقصود اينست كه آن را رها نكن ، آنرا جمع و جور كن ، آنرا بی اثر و بی خاصيت رها نكن و خود را با آن بپوشان

استفاده زنان از روپوشهای بزرگ كه بر سر می‏افكنده‏اند دو جور بوده است‏ : يك نوع صرفا جنبه تشريفاتی و اسمی داشته است همچنانكه در عصر حاضر بعضی بانوان چادری را می‏بينيم كه چادر داشتن آنها صرفا جنبه تشريفاتی‏ دارد . با چادر هيچ جای بدن خود را نمی‏پوشانند ، آنرا رها می‏كنند . وضع‏ چادر سركردنشان نشان می‏دهد كه اهل پرهيز از معاشرت با مردان بيگانه‏ نيستند و از اينكه مورد بهره‏برداری چشمها قرار بگيرند ابا و امتناعی‏ ندارند . نوع ديگر برعكس بوده و هست : زن چنان با مراقبت جامه‏های خود را به خود می‏گيرد و آنرا رها نمی‏كند كه نشان می‏دهد اهل عفاف و حفاظ است .

و اما مطلب دوم يعنی بحث در علتی كه برای اين دستور ذكر شده است : مفسرين گفته‏اند : گروهی از منافقين ، اوائل شب كه هوا تازه تاريك‏ می‏شد ، در كوچه‏ها و معابر مزاحم كنيزان می‏شدند . البته برای كنيزان‏ چنانكه قبلا گفتيم پوشانيدن سر واجب نبوده است . گاهی از اوقات اين‏ جوانان مزاحم و فاسد ، متعرض زنان آزاد نيز می‏شدند و بعد مدعی می‏شدند كه‏ ما نفهميديم آزاد زن است و پنداشتيم كنيز است . لذا به زنان آزاد دستور داده شد كه بدون جلباب يعنی در حقيقت بدون لباس كامل از خانه خارج‏ نشوند تا كاملا از كنيزان تشخيص داده شوند و مورد مزاحمت و اذيت قرار نگيرند

بيان مذكور خالی از ايراد نيست ، زيرا چنين می‏فهماند كه مزاحمت نسبت‏ به كنيزان مانعی ندارد و منافقين آن را به عنوان عذری مقبول برای خود ذكر می‏كرده‏اند ، در حالی كه چنين نيست . اگر چه پوشانيدن موی سر بر كنيزان‏ واجب نبوده است ، شايد رمز آن هم اين بوده كه وضع كنيز معمولا جالب و تحريك آميز نيست و مورد رغبت كسی واقع نمی‏شود و به علاوه كارشان خدمت‏ بوده چنانكه قبلا اشاره كرديم ، ولی در هر حال اين مزاحمتها حتی در مورد كنيزان نيز گناه محسوب می‏شده است و منافقين نمی‏توانسته‏اند كنيز بودن را عذر خود قلمداد كنند

احتمال ديگری كه در معنای اين جمله داده شده اين است كه وقتی زن‏ پوشيده و سنگين از خانه بيرون رود و جانب عفاف و پاكدامنی را رعايت‏ كند ، افراد فاسد و مزاحم ، جرأت نمی‏كنند متعرض آنها شوند

بنا به احتمال اول معنی جمله : " « ذلك ادنی ان يعرفن فلا يؤذين » " اينست كه بدينوسيله شناخته می‏شوند كه آزادند نه كنيز ، پس مورد آزار و تعقيب جوانان قرار نمی‏گيرند . ولی بنا به احتمال دوم معنی جمله اينست‏ كه بدينوسيله شناخته می‏شوند كه زنان نجيب و عفيف می‏باشند . و بيمار دلان‏ از اينكه به آنها طمع ببندند چشم می‏پوشند زيرا معلوم می‏شود اينجا حريم‏ عفاف است ، چشم طمع كور ، و دست خيانت كوتاه است

در اين آيه حدود پوشش بيان نشده است . از اين آيه نمی‏توان فهميد كه‏ آيا پوشيدن چهره لازم است يا نه ؟ آيه‏ای كه متعرض حدود پوشش است آيه‏ 31 سوره نور است كه قبلا درباره آن بحث شد

مطلبی كه از اين آيه استفاده می‏شود و يك حقيقت جاودانی است اينست‏ كه زن مسلمان بايد آنچنان در ميان مردم رفت و آمد كند كه علائم عفاف و وقار و سنگينی و پاكی از آن هويدا باشد و با اين صفت شناخته شود ، و در اينوقت است كه بيمار دلان كه دنبال شكار می‏گردند از آنها مأيوس می‏گردند و فكر بهره‏كشی از آنها در مخيله‏شان خطور نمی‏كند . می‏بينيم كه جوانان‏ ولگرد هميشه متعرض زنان جلف و سبك و لخت و عريان می‏گردند . وقتی كه به آنها اعتراض می‏شود كه چرا مزاحم می‏شوی ؟ می‏گويند اگر دلش اين چيزها را نخواهد با اين وضع بيرون نمی‏آيد

ما قبلا گفتيم كه حركات و سكنات انسان گاهی زباندار است . گاهی وضع‏ لباس ، راه رفتن ، سخن گفتن زن معنی‏دار است و به زبان بی‏زبانی می‏گويد دلت را به من بده ، در آرزوی من باش ، مرا تعقيب كن . گاهی برعكس با بی‏زبانی می‏گويد دست تعرض از اين حريم كوتاه است

به هر حال آنچه از اين آيه استفاده می‏شود اينست نه كيفيت خاصی برای‏ پوشش . از نظر كيفيت پوشش فقط آيه 31 سوره نور است كه مطلب را بيان‏ می‏فرمايد و با توجه بدينكه اين آيه بعد از آيه سوره نور نازل شده است‏ می‏توان فهميد كه منظور از " « يدنين عليهن من جلابيبهن »" اينست كه‏ دستور قبلی سوره نور را كاملا رعايت نمايند تا از شر آزار مزاحمان راحت‏ گردند

در آيه قبل از اين آيه می‏فرمايد : " « و الذين يؤذون المؤمنين و المؤمنات بغير ما اكتسبوا فقد احتملوا بهتانا و اثما مبينا » " يعنی آنانكه بدون جهت مردان و زنان با ايمان را آزار می‏رسانند بهتان‏ و گناه بزرگی مرتكب می‏گردند . اين آيه رسما به كسانی پرخاش می‏كند كه‏ مردان و زنان مسلمان را آزار می‏رسانند . بلافاصله به زنان دستور می‏دهد كه‏ در رفتار خود وقار و سنگينی را كاملا رعايت كنند تا از آزار افراد مزاحم‏ مصونيت پيدا كنند . توجه بدين آيه ، بهتر به فهم مقصود آيه مورد بحث‏ كمك می‏كند

مفسران غالبا هدف جمله " « يدنين عليهن من جلابيبهن »" را پوشانيدن‏ چهره دانسته‏اند ، يعنی اين جمله را كنايه از پوشيدن چهره دانسته‏اند

مفسران قبول دارند كه مفهوم اصلی " يدنين " پوشانيدن نيست اما چون‏ غالبا پنداشته‏اند كه اين دستور برای باز شناخته شدن زنان آزاد از كنيزان‏ بوده است ، اينچنين تعبير كرده‏اند . ولی ما قبلا گفتيم كه اين تفسير صحيح‏ نيست . به هيچ وجه قابل قبول نيست كه قرآن كريم فقط زنان آزاد را مورد عنايت قرار دهد و از آزار كنيزان مسلمان چشم بپوشد . آنچه عجيب به نظر می‏رسد اينست كه مفسرانی كه در اينجا چنين گفته‏اند غالبا همانها هستند كه‏ در تفسير سوره نور با كمال صراحت گفته‏اند كه پوشانيدن چهره و دو دست‏ لازم نيست و آنرا امر حرجی دانسته‏اند ، از قبيل زمخشری و فخررازی . چطور شده است كه اين مفسران متوجه تناقض در سخن خود نشده‏اند و ادعای‏ منسوخيت آيه نور را هم نكرده‏اند

نكته‏ای از آيه مورد بحث استفاده می‏شود ، و آن اينست كه افرادی كه در كوچه‏ها و خيابانها مزاحم زنان می‏گردند ، از نظر قانون اسلام مستحق مجازات‏ سخت و شديدی می‏باشند . تنها مثلا آنها را به كلانتری جلب كردن و تراشيدن‏ سر آنها كافی نيست . بسيار سختتر بايد مجازات شوند . قرآن می‏فرمايد : " « لئن لم ينته المنافقون و الذين فی قلوبهم مرض و المرجفون فی‏ المدينة لنغرينك بهم ثم لا يجاورونك فيها الا قليلا »" يعنی اگر اينها دست از عمل زشت خود بر ندارند ترا فرمان می‏دهيم كه به آنها حمله بری كه‏ ديگر جز اندكی در پناه تو نخواهند بود . حداقل آنچه از اين آيه مفهوم‏ می‏شود تبعيد آنها از جامعه پاك اسلامی است . جامعه ، هر اندازه برای‏ عفاف و پاكی احترام بيشتری قائل باشد برای خائنان مجازات شديدتری قائل‏ می‏شود ، و عكس آن ، برعكس

حدود پوشش

بررسی

اكنون می‏خواهيم حدود پوششی كه در اسلام بر زن واجب شده است با توجه به‏ همه دلائل موافق و مخالفی كه در مسأله هست ، از ديده فقهی بررسی كنيم

مجددا توضيح می‏دهيم كه بحث ما جنبه علمی دارد نه فتوائی . اين بنده‏ نظر خودم را می‏گويم . و هر يك از شما بايد عملا به فتوای همان مجتهدی عمل‏ كند كه از او تقليد می‏نمايد

قبلا لازم است مطالبی را كه از نظر فقه اسلامی قطعی و مسلم است مشخص‏ كنيم و سپس به مواردی كه مورد اختلاف و قابل بحث است بپردازيم : 1 - در اينكه پوشانيدن غير وجه و كفين بر زن واجب است از لحاظ فقه‏ اسلام هيچگونه ترديدی وجود ندارد . اين قسمت جزء ضروريات و مسلمات است‏ . نه از نظر قرآن و حديث ، و نه از نظر فتاوی ، در اين باره اختلاف و تشكيكی وجود ندارد . آنچه مورد بحث است پوشش چهره و دستها تا مچ است‏

2 - مسأله " وجوب پوشش " را كه وظيفه زن است از مسأله " حرمت‏ نظر بر زن " كه مربوط به مرد است بايد تفكيك كرد . ممكن است كسی قائل‏ شود به عدم وجوب پوشيدن وجه و كفين بر زن ، و در عين حال نظر بدهد به‏ حرمت نظر از جانب مرد . نبايد پنداشت كه بين اين دو مسأله ملازمه است‏ . همچنانكه از لحاظ فقهی مسلم است كه بر مرد واجب نيست سر خود را بپوشاند ولی اين دليل نمی‏شود كه بر زن هم نگاه كردن به سر و بدن مرد جايز باشد

بلی ، اگر در مسأله نظر ، قائل به جواز شويم ، در مسأله پوشش هم بايد قائل به عدم وجوب شويم ، زيرا بسيار مستبعد است كه نظر مرد بر وجه و كفين زن جايز باشد ولی كشف وجه و كفين بر زن حرام باشد . بعدا نقل‏ خواهيم كرد كه در ميان ارباب فتوا در قديم كسی را نمی‏توان يافت كه قائل‏ به وجوب پوشيدن وجه و كفين باشد ولی هستند كسانی كه نظر را حرام می‏دانند

3 - در مسأله جواز نظر ، ترديدی نيست كه اگر نظر از روی " تلذذ " يا " ريبه " باشد حرام است

" تلذذ " يعنی لذت بردن ، و نگاه از روی تلذذ يعنی نگاه به قصد لذت‏ بردن باشد ، و اما " ريبه " يعنی نظر به خاطر تلذذ و چشم چرانی نيست ، ولی خصوصيت ناظر و منظور اليه مجموعا طوری است كه خطرناك است و خوف‏ هست كه لغزشی به دنبال نگاه كردن به وجود آيد

قانون الهی مانند قانونهای بشری نيست كه بتوان با صورتسازی خيال خود را راحت كرد . در اينجا وجدان انسان حاكم است و خدای متعال كه هيچ چيز بر او پوشيده نيست محاسب . عليهذا بايد گفت در حقيقت استثنائی در كار نيست ، زيرا آنچه قطعا حرام است نگاه به قصد تلذذ است و آنچه مانعی‏ ندارد اينست كه نگاه به قصد تلذذ نباشد ولی تلذذ قهرا پيدا شود

فقهاء تصريح كرده‏اند كه جايز نيست كسی به زنها نگاه كند تا در بين‏ آنها يكی را انتخاب كند . آنچه جايز است ، در مورد يك زن خاص است كه‏ به او معرفی شده است و درباره‏اش می‏انديشد ، از ساير جهات ترديدی ندارد فقط از نظر چهره و اندام ترديد دارد ، می‏خواهد ببيند آيا می‏پسندد يا نه ؟ برخی ديگر از فقها به صورت احتياط مطلب را بيان كرده‏اند

چهره و دو دست ( وجه و كفين )

بعد از اينكه موارد قطعی پوشش را بيان كرديم ، نوبت می‏رسد به بحث‏ درباره " پوشش وجه و كفين "

مسأله پوشش بر حسب اينكه پوشانيدن وجه و كفين واجب باشد يا نباشد دو فلسفه كاملا متفاوت پيدا می‏كند . اگر پوشش وجه و كفين را لازم بدانيم در حقيقت طرفدار فلسفه پرده‏نشينی زن و ممنوعيت او از هر نوع كاری جز در محيط خاص خانه و يا محيطهای صددرصد اختصاصی زنان هستيم

ولی اگر پوشيدن ساير بدن را لازم بدانيم و هر نوع عمل محرك و تهييج‏ آميز را حرام بشماريم و بر مردان نيز نظر از روی لذت و ريبه را حرام‏ بدانيم اما تنها پوشيدن گردی چهره و پوشيدن دستها تا مچ را واجب ندانيم‏ آنهم به شرط اينكه خالی از هر نوع آرايش جالب توجه و محرك و مهيج باشد بلكه ساده و عادی باشد ، آنوقت مسأله ، صورت ديگری پيدا می‏كند و طرفدار فلسفه ديگری هستيم ، و آن فلسفه اينست كه لزومی ندارد زن الزاما به درون‏ خانه رانده شود و پرده‏نشين باشد بلكه صرفا بايد اين فلسفه رعايت گردد كه‏ هر نوع لذت جنسی اختصاص داشته باشد به محيط خانواده ، و كانون اجتماع‏ بايد پاك و منزه باشد و هيچگونه كامجوئی خواه بصری و خواه لمسی و خواه‏ سمعی نبايد در خارج از كادر همسری صورت بگيرد . بنابراين زن می‏تواند هر نوع كار از كارهای اجتماعی را عهده‏دار شود

البته در اينجا چند نكته هست : الف - ما فعلا در اين مقام نيستيم كه آيا زن در درجه اول بايد به‏ وظائف خانوادگی عمل كند يا خير ؟ شك نيست كه ما طرفدار اين هستيم كه‏ وظيفه اول زن ، مادری و خانه سالاری است

ب - برخی از مناصب است كه از نظر اينكه آيا زن از نظر اسلام می‏تواند عهده‏دار بشود يا نه ، نيازمند بحث جداگانه و مفصل است ، از قبيل سياست‏ و قضاء و افتاء ( فتوا دادن و مرجعيت تقليد ) . ما درباره اينها جداگانه‏ بحث خواهيم كرد

ج - خلوت با اجنبيه خالی از اشكال نيست . شايد عقيده اكثر فقهاء حرمت باشد . ما فعلا نظر به آن نوع كار اجتماعی نداريم كه مستلزم خلوت‏ با اجنبيه است

د - از نظر اسلام مرد رئيس خانواده است و زن عضو اين دائره است

عليهذا در حدودی كه مرد مصالح خانوادگی را در نظر می‏گيرد حق دارد كه زن‏ را از كار معينی منع كند

مقصود ما اينست كه اگر پوشيدن چهره و دو دست ، مخصوصا چهره واجب‏ باشد خود بخود شعاع فعاليت زن ، به اندرون خانه و اجتماعات خاص زنان‏ محدود می‏شود ولی اگر پوشيدن گردی چهره واجب نباشد ، اين محدوديت‏ خودبخود لازم نمی‏آيد

به هر حال با لازم نبودن پوشيدن گردی چهره ، حكم شرعی برخی از كارها از نظر حرمت يا جواز روشن می‏گردد . بسياری از كارها است كه از نظر فقهی و شرعی اولا و با لذات بر زن حرام نيست ، ولی اگر پوشش وجه و كفين را لازم‏ بشماريم ثانيا و بالعرض بر زن حرام است ، يعنی از آن جهت حرام است كه‏ مستلزم باز گذاشتن چهره و دو دست می‏شود . بنابراين جواز و عدم جواز آن‏ كارها برای زن بستگی بدين دارد كه پوشش وجه و كفين واجب باشد يا نباشد . ما ذيلا چند نمونه از اين كارها را مطرح می‏كنيم : 1 - آيا برای زن ، رانندگی جايز است ؟ می‏دانيم كه مسأله رانندگی بخصوص ، حكمی ندارد ، بايد ديد آيا زن‏ می‏تواند وظائف ديگر خود را در حين رانندگی اجراء كند يا نه ؟ اگر پوشش‏ وجه و كفين واجب باشد بايد گفت زن نمی‏تواند رانندگی كند

2 - آيا كار فروشندگی در خارج از منزل برای زن جايز است يا نه ؟ البته مقصود آن نوع فروشندگيها نيست كه فعلا در دنيا معمول است و در حقيقت فريبندگی است نه فروشندگی

3 - آيا كار اداری برای زن جايز است يا نه ؟ 4 - آيا زن حق دارد عهده‏دار تدريس - و لو برای مردان - بشود يا نه ؟ و آيا حق دارد كه در كلاسی كه مرد تدريس می‏كند ، متعلم باشد يا نه ؟ اگر بگوئيم پوشش وجه و كفين لازم نيست و مرد هم در صورتی كه نظر ريبه‏ و تلذذ نداشته باشد می‏تواند به وجه و كفين نگاه كند ، نتيجه اينست كه‏ مانعی ندارد . و الا جايز نيست

خلاصه اينكه وجه و كفين ، مرز محبوسيت و عدم محبوسيت زن است ، و ايرادهائی كه مخالفين پوشش می‏گيرند ، در صورتی است كه حجاب وجه و كفين‏ را لازم بدانيم . ولی اگر پوشيدن وجه و كفين را واجب ندانيم ، در پوشش‏ ساير قسمتهای بدن هيچگونه اشكالتراشی نمی‏توان كرد ، بلكه اشكال برطرف‏ مخالف وارد است

اگر زن ، مرض نداشته باشد و نخواهد لخت بيرون بيايد ، پوشيدن يك‏ لباس ساده كه تمام بدن و سر ، جز چهره و دو دست تا مچ را بپوشاند ، مانع هيچ فعاليت بيرونی نخواهد بود . بلكه برعكس ، تبرج و خودنمائی و پوشيدن لباسهای تنگ و مدهای رنگارنگ است كه زن را به صورت موجودی‏ مهمل و غير فعال در می‏آورد كه بايد تمام وقتش را مصرف حفظ پزيسيون خود كند . ما به زودی توضيح خواهيم داد و قبلا نيز از قدمای مفسرين نقل كرديم‏ كه استثناء وجه و كفين ، به منظور رفع حرج و امكان دادن به فعاليت زن‏ است ، و به همين ملاك است كه اسلام آن را واجب نشمرده است

اكنون دلائل موافق و مخالف را در مسأله ، تحقيق می‏كنيم

ادله موافق

به چند دليل می‏توان گفت كه پوشش وجه و كفين واجب نيست : 1 - آيه " پوشش " كه همان آيه 31 سوره نور است و برای بيان اين‏ وظيفه و تعيين حدود آن است ، پوشانيدن وجه و كفين را لازم نشمرده است

در اين آيه به دو جمله می‏توان استناد جست . يكی جمله " « و لا يبدين‏ زينتهن الا ما ظهر منها »" و ديگر جمله "« و ليضربن بخمرهن علی جيوبهن‏ " در مورد جمله اول ديديم كه اكثر مفسران و عموم روايات ، خضاب و سرمه‏ و انگشتر و دستبند و امثال اينها را مصداق مستثنی ( الا ما ظهر ) دانسته‏اند . اين زينتها ، زينتهائی است كه در چهره و دو دست تا مچ ، صورت می‏گيرد . خضاب و انگشتر و دستبند مربوط به دست است ، و سرمه‏ مربوط به چشم

كسانی كه پوشش وجه و كفين را واجب می‏دانند بايد استثناء " الا ما ظهر " را منحصر بدانند به لباس رو ، و واضح است كه حمل استثناء بر اين‏ معنی بسيار بعيد و خلاف بلاغت قرآن است .

مخفی داشتن لباس رو ، به علت اينكه غير ممكن است ، احتياج به‏ استثناء ندارد . گذشته از اينكه لباس را وقتی می‏توان زينت محسوب كرد كه قسمتی از بدن نمايان باشد . مثلا در مورد زنان بی پوشش می‏توان گفت كه‏ لباس آنها يكی از زينتهای آنهاست ، ولی اگر زن تمام بدن را با يك‏ لباس سرتاسری بپوشاند چنين لباس زينت شمرده نمی‏شود

خلاصه اينكه ظهور آيه را در اينكه قسمتی از زينت بدن را استثناء می‏كند نمی‏توان منكر شد ، و صراحت روايات هم ابدا قابل ترديد نيست

در مورد جمله دوم بايد گفت : آيه دلالت دارد كه پوشانيدن گريبان لازم‏ است ، و چون در مقام بيان حد است اگر پوشانيدن چهره هم لازم بود ، بيان‏ می‏كرد

دقت فرمائيد ! " خمار = روسری " اساسا برای پوشانيدن سر وضع شده‏ است . ذكر كلمه " خمر " در آيه می‏فهماند كه زن بايد روسری داشته باشد ، و واضح است كه با روسری پوشانيدن ، مربوط به سر است ، و اما اينكه‏ غير از سر آيا قسمت ديگری را هم بايد با روسری پوشانيد يا نه ؟ بستگی به‏ بيان آن دارد . و چون در آيه فقط زدن دو طرف روسری بر گريبان مطرح است‏ ، معلوم می‏شود كه همين مقدار واجب است

ممكن است كسی خيال كند معنی " و ليضربن بخمرهن علی جيوبهن " اينست‏ كه روسريهای را مانند پرده از جلو چهره آويزان كنند تا حدی كه روی گريبان‏ و سينه را بپوشاند

ثانيا آيه می‏فرمايد با همان روسريها كه داريد چنين عملی انجام دهيد

بديهی است اگر آن روسريها را بدان شكل روی چهره می‏آويختند ، جلو پای خود را به هيچ وجه نمی‏ديدند و راه رفتن برايشان غير ممكن بود . آن روسريها قبلا " مشبك " و " توری " ساخته نشده بود كه برای اين منظور مفيد باشد . اگر منظور اين بود كه لزوما روسريها از پيش رو آويخته شود دستور می‏رسيد كه روسريهائی تهيه كنيد غير از اين روسريهای موجود كه بتوانيد هم‏ چهره را بپوشانيد و هم راه برويد

ثالثا تركيب ماده " ضرب " و كلمه " علی " مفيد مفهوم آويختن‏ نيست . چنانكه قبلا گفتيم و از اهل فن لغت و ادب عرب نقل كرديم ، تركيب " ضرب " با " علی " فقط مفيد اين معنی است كه فلان چيز را بر روی فلان شی‏ء مانند حائلی قرار داد . مثلا معنی جمله " « فضربنا علی‏ آذانهم »" اينست كه بر روی گوشهای اينها حائلی قرار داديم . عليهذا مفهوم " « و ليضربن بخمرهن علی جيوبهن »" اينست كه با روسريها بر روی‏ سينه و گريبان حائلی قرار دهيد . پس وقتی در مقام تحديد و بيان حدود پوشش است و می‏فرمايد با روسريها بر روی گريبانها و سينه‏ها حائلی قرار دهيد و نمی‏گويد بر روی چهره حائلی قرار دهيد ، معلوم می‏شود حائل قرار دادن بر روی چهره واجب و لازم نيست

يك نكته ديگر كه بايد اينجا اضافه كرد اينست كه بايد ديد زنان مسلمان‏ قبل از نزول اين آيه ، روسری را به چه كيفيت به كار می‏برده‏اند ؟ از لحاظ تاريخ مسلم است كه زنان مسلمان قبل از نزول آيات پوشش ، به‏ حكم عادت معمول آنروز عرب ، چهره خود را نمی پوشانيده‏اند ، چنانكه قبلا نقل كرديم روسری را از پشت گوشها رد كرده و اطراف آن را به پشت خود می‏انداخته‏اند و در نتيجه گوشها ، گوشواره‏ها ، چهره ، گردن و گريبان‏ نمايان بوده است . وقتی در همچو زمينه‏ای دستور داده شد كه روسری را بر گريبان بزنند معنای اين دستور اينست كه دو طرف روسری را از جانب راست‏ و چپ به جلو آورده و به طور چپ و راست بر گريبان بزنند . به كار بردن‏ اين دستور موجب می‏شود كه گوشها و گوشواره‏ها و گردن و گريبان پوشيده شود و چهره باز بماند

به نظر ما در اينكه آيه مورد نظر ، همين معنی را می‏فهماند هيچ ترديدی‏ نيست و چون توجه كنيم كه آيه در مقام بيان حدود پوشش است و به اصطلاح‏ اصوليين اهمال در مقام بيان جايز نيست ، به طور قطع می‏فهميم كه پوشانيدن‏ چهره واجب نيست

2 - در موارد بسياری كه مستقيما مسأله پوشش يا مسأله جواز و عدم جواز نظر مطرح است ، ملاحظه می‏كنيم كه در جواب و سؤالهائی كه ميان افراد و پيشوايان دين رد و بدل شده فقط مسأله " مو " مطرح است و مسأله " رو " به هيچ وجه مطرح نيست .

ترجمه : احمد بن ابی‏نصر بزنطی - كه از اصحاب عاليقدر حضرت رضا عليه‏ السلام است - می‏گويد از حضرت رضا سؤال كردم آيا برای مرد جايز است كه‏ به موی خواهر زنش نگاه كند ؟ فرمود نه ، مگر اينكه از زنان سالخورده‏ باشد . گفتم پس خواهر زن و بيگانه يكی است ؟ فرمود بلی . گفتم ( در مورد سالخورده ) چقدر برای من جايز است نگاه كنم ؟ فرمود به موی او و ذراع ( از انگشت تا آرنج ) او می‏توانی نگاه كنی

ملاحظه می‏فرمائيد كه هم در سؤال اول روايت ، و هم در آخرين جواب امام‏ عليه السلام آنچه ذكر شده است " مو " است نه " رو " . به خوبی روشن‏ است كه مستثنی بودن چهره ، نزد طرفين مسلم بوده است . و هرگز نمی‏شود احتمال داد كه مثلا در مورد زنان سالخورده نگاه به مو و ذراع جايز باشد و نگاه به صورت جايز نباشد ، در حالی كه در جواب سؤال از مقداری كه نظر به آن جايز است ، چهره ذكر نشده است

ب - در مورد پسر بچه : ايضا صحيح « البزنطی عن الرضا عليه السلام قال : يؤخذ الغلام بالصلاه و هو ابن سبع سنين و لا تغطی المرأه منه شعرها حتی يحتلم » ( 3 )

حضرت رضا عليه السلام به احمد بن ابی‏نصر بزنطی فرمود : وقتی پسر بچه به‏ هفت سال رسيد بايد به نماز خواندن وادار كرده شود ، ولی تا وقتی كه بالغ‏ نشده است بر زن لازم نيست موی خود را از او بپوشاند . يعنی وادار كردن‏ به نماز برای ايجاد عادت است و الا در هفت سالگی حكم مرد را ندارد ، تا به حد بلوغ برسد . در اينجا نيز پوشانيدن " مو " مطرح است نه " رو " . روايات ديگر به همين مضمون در كتب حديث زياد است

ممكن است گفته شود كه مو به عنوان مثال ذكر شده است ، به دليل اينكه‏ بدن ذكر نشده ، در حالی كه می‏دانيم پوشانيدن بدن لازم است . بنابراين‏ پوشانيدن چهره هم ممكن است واجب باشد و ذكر نشده باشد

جواب اينست كه اگر پوشانيدن چهره واجب بود ، شايسته بود آن را به‏ عنوان مثال ذكر كنند چنانكه در عرف ما كه بنابر لازم دانستن پوشانيدن‏ چهره است ، مسأله پوشش را به " رو گرفتن " تعبير می‏كنند و رمزش‏ اينست كه قسمتی كه در عمل بيشتر ممكن است مكشوف باشد همان چهره است و وقتی پوشانيدن آن بيان شود ، وجوب پوشانيدن قسمتهای ديگر به طريق اولی‏ فهميده می‏شود ، و اما پوشانيدن ساير قسمتهای بدن عملا مورد ابتلا نبوده است و شكی‏ در عدم جواز آن وجود نداشته كه مورد سؤال واقع شود

در روايت ديگر در مورد خواجگان ( كه ممكن است مملوك هم نباشند ) سؤال شده است : " « محمد بن اسماعيل بن بزيع قال : سألت اباالحسن الرضا عليه السلام‏ عن قناع الحرائر من الخصيان . فقال كانوا يدخلون علی بنات ابی‏الحسن عليه‏ السلام و لا يتقنعن . قلت : و كانوا احرارا ؟ قال : لا قلت : فالاحرار يتقنع منهم ؟ قال : لا » ( 5 )

محمد بن اسماعيل بن بزيع - كه او نيز از اكابر اصحاب حضرت رضا عليه‏ السلام است - می‏گويد : از حضرت رضا سؤال كردم كه آيا زنان آزاده از خواجگان بايد سر بپوشند ؟ ( در مورد كنيزان مسلم است كه بر آنان پوشانيدن سر واجب نيست . لذا سؤال را مخصوص زنهای آزاد قرار داده است )

در پاسخ فرمود : نه ، خواجگان بر دختران پدرم امام موسی بن جعفر عليه‏ السلام وارد می‏شدند و آنها هم روسری نداشتند . پرسيدم آيا آن خواجگان آزاد بودند يا برده ؟ فرمود آزاد نبودند

پرسيدم اگر آزاد باشند بايد سرها را از ايشان بپوشند ؟ فرمود : نه

در اينكه آيا خواجه و برده به زن محرم است يا نه ؟ در تفسير آيات‏ بحث كرديم . اكثر فقهاء می‏گويند محرم نيست ولی در هر حال دلالت اين‏ روايات - و روايات زياد ديگر در اين مورد با همه اختلافی كه از ساير جهات دارند و در كافی و وسائل و ساير كتب حديث مذكور است - بر اينكه‏ استثناء چهره مفروغ عنه و مسلم به شمار می‏رفته قابل تشكيك نيست

د - در مورد زنان اهل ذمه : ( 6 ) " « السكونی عن ابی‏عبدالله عليه السلام قال : قال رسول الله صلی الله‏ عليه و آله : لا حرمة لنساء اهل الذمة ان ينظر الی شعورهن و ايديهن » ( 7 )

سكونی ( از اهل تسنن است و از حضرت صادق زياد روايت دارد و مورد قبول و اعتماد علماء شيعه است ) از امام صادق نقل كرده است كه فرمود : پيغمبر فرمود : حرام نيست كه به موها و دستهای زنان اهل ذمه نظر بشود

« ابوالبختری عن جعفر عن ابيه عن علی بن ابی طالب عليه السلام : لا بأس‏ بالنظر الی رؤوس النساء من اهل الذمة » ( 8 )

در اين مسأله كه نظر به زنان اهل كتاب جايز است ، فقهاء و مجتهدين ، متفق می‏باشند

الا اينكه جمعی از فقهاء قيدی را اضافه كرده‏اند و آن اينست كه بايد به‏ مقداری كه در زمان پيغمبر اكرم صلی الله عليه و آله بين خود اهل ذمه‏ متداول بوده است اكتفاء كرد ، يعنی بايد ديد چه مقدار را در آن زمانها نمی پوشانيده‏اند ، نگاه كردن به همان مقدار جايز است ( آن هم بدون تلذذ و ريبه ) و اما اين اندازه كه در اين زمانها برهنه شده‏اند ، نگاه به آن‏ جايز نيست

ولی عقيده ديگران اينست : هر اندازه از بدن آنها كه معمولا خودشان در مع عام نمی‏پوشند نظر به آن مانعی ندارد ، هر چند در زمان پيغمبر اكرم‏ كمتر از آن را باز می‏گذاشته‏اند

ه - در مورد زنان بيابان نشين : « عباد بن صهيب : سمعت اباعبدالله عليه السلام يقول : لا بأس بالنظر الی رؤوس نساء اهل تهامة و الاعراب و اهل السواد و العلوج لانهم اذا نهوا لا ينتهون » ( 9 )

يعنی حضرت صادق عليه السلام فرمود نگاه كردن به سر زنان تهامه ، باديه‏ نشينان ، دهاتيهای حومه ( 10 ) و علج‏ها ( غير عربهای بيسواد كه در حكم همان باديه نشين‏های عرب هستند ) مانعی ندارد ، زيرا ايشان را هر گاه نهی كنند ، فائده ندارد

جمعی از فقهاء به مضمون اين روايت فتوا داده‏اند . از مرحوم آية الله‏ آقا سيد عبدالهادی شيرازی نقل شده است كه ايشان اين حكم را در مورد آن‏ عده زنان شهری كه همچون زنان دهاتی نهی كردن ايشان مفيد واقع نمی‏شود تعميم می‏دادند و به همين علتی كه در حديث ذكر شده است ( كه نهی كردن‏ ايشان اثر ندارد ) استناد می‏جستند . بعضی از فقهاء و مراجع بزرگ تقليد معاصر نيز عينا همينطور فتوا می‏دهند و به همين علت كه در حديث ذكر شده‏ استناد می‏كنند ( 11 )

ولی اكثر فقهاء چنين فتوا نمی‏دهند ، حتی در مورد زنان باديه نشين و دهاتی هم فقط به همين اندازه اكتفا می‏كنند كه بر مردان واجب نيست رفت‏ و آمد خود را از مكانهائی كه اين زنان وجود دارند قطع كنند . اگر گذر كردند و نظرشان افتاد مانعی ندارد ، اما اينكه به صورت يك استثناء دائمی باشد ، نه

3 - رواياتی كه مستقيما حكم وجه و كفين را چه از نظر پوشيدن و چه از جنبه نگاه كردن بيان می‏كند . ولی البته عدم لزوم پوشيدن وجه و كفين دليل‏ بر جواز نظر نيست ، اما جواز نظر دليل بر عدم لزوم پوشيدن وجه و كفين‏ هست

ما قبلا در ذيل آيه " « و لا يبدين زينتهن الا ما ظهر منها »" بعضی از اين روايات را ذكر كرديم و اكنون چند روايت ديگر را ذكر می‏كنيم : الف - خبر « مسعده بن زراره - قال : سمعت جعفرا - و سئل عما تظهر المرأه من زينتها - قال عليه السلام : الوجه و الكفين » ( 12 )

مسعده بن زراره از حضرت صادق عليه السلام نقل می‏كند كه وقتی از حضرت‏ درباره زينتی كه زن می‏تواند آشكار كند سؤال شد فرمود : چهره و دو كف

ب - خبر « المفضل بن عمر - قال : قلت لابی عبدالله عليه السلام : ما تقول فی المرأه تموت فی السفر مع الرجال ليس فيهم لها ذو محرم و لا معهم‏ امرأه فتموت المرأه ما يصنع بها ؟ قال : يغسل منها ما اوجب الله عليه‏ التيمم و لا تمس و لا يكشف لها شی‏ء من محاسنها التی امر الله سبحانه‏ بسترها قلت فكيف يصنع بها ؟ قال : يغسل بطن كفيها ثم يغسل وجهها ثم‏ يغسل ظهر كفيها » ( 13 )

ترجمه : مفضل بن عمر سؤال كرد از امام صادق درباره زنی كه در سفر بميرد و مرد محرم يا زنی كه او را غسل دهد همراه او نباشد . فرمود : مواضع تيمم‏ او را بايد غسل دهند ولی نبايد بدن او را لمس كنند و نبايد زيبائيهای او را كه خدا پوشيدن آن را واجب فرموده است ، آشكار كرد . پرسيدم چگونه‏ عمل كنيم ؟ فرمود اول باطن كف دست او را بايد شست ، سپس چهره و بعد پشت دستهايش را

ملاحظه می‏فرمائيد كه تصريح دارد كه چهره و كفين جزء قسمتهائی كه‏ پوشانيدنش واجب گرديده است نيست

ج - « عن علی بن جعفر ، عن الرجل ما يصلح له ان ينظر من المرأه التی لا تحل له ؟ قال : الوجه و الكف و موضع السوار » ( 14 )

علی بن جعفر فرزند امام ششم است و مرد بسيار جليل القدری است ، از برادرش حضرت موسی بن جعفر عليه السلام می‏پرسد برای مرد چه مقدار جايز است به زنی كه محرمش نيست نگاه كند ؟ حضرت در جواب فرمود : چهره و كف و جای دستبند

مضمون حديث به طور اختصار اينست : جابر می‏گويد در خدمت رسول خدا صلی‏ الله عليه و آله به در خانه فاطمه عليها السلام آمديم . رسول خدا سلام كرد و اجازه ورود خواست . فاطمه عليها السلام اجازه داد . پيغمبر اكرم فرمود با كسی كه همراه من است وارد شوم ؟ زهرا عليها السلام گفت پدر جان ! چيزی بر سر ندارم . فرمود با قسمتهای اضافی روپوش خودت سرت را بپوشان‏ . سپس مجددا استعلام كرد كه آيا داخل شويم ؟ پاسخ شنيديم بفرمائيد ! وقتی‏ وارد شديم ، چهره زهرا عليها السلام آنچنان زرد بود كه مانند شكم ملخ‏ می‏نمود . رسول اكرم صلی الله عليه و آله پرسيد چرا چنين هستی ؟ جواب داد از گرسنگی است . ( 16 ) پيغمبر اكرم دعا فرمود كه خدايا دختر مرا سير گردان .

پس از دعای پيغمبر اكرم چهره زهرا گلگون شد و گوئی دويدن خون را در زير پوست‏ صورت می‏ديدم و زهرا از آن پس گرسنه نماند

دلالت اين حديث بر اينكه پوشانيدن چهره واجب نيست و نيز بر اينكه‏ نظر كردن به چهره جايز است ، بسيار روشن می‏باشد

فضيل بن يسار می‏گويد از امام صادق عليه السلام پرسيدم كه آيا ذراعهای زن‏ از قسمتهائی است كه بايد از غير محارم بپوشاند ؟ فرمود بلی و آنچه زير روسری قرار می‏گيرد بايد پوشيده شود ، همچنين از محل دستبند به بالا بايد پوشيده شود

4 - رواياتی كه در باب احرام ، پوشانيدن چهره را بر زن حرام می‏كند

بسيار مستبعد است كه بگوئيم گشودن چهره در غير حال احرام از محرمات‏ محسوب می‏شود و در حال احرام واجب است . و با در نظر گرفتن اينكه وقتی‏ شخص محرم مناسك عمره يا حج را بجا می‏آورد ، معمولا در ميان اجتماع‏ انبوهی از زن و مرد است ، روشن است كه اگر پوشانيدن چهره از مرد لازم‏ باشد می‏بايد قيد شود . گذشته از اينكه در روايتی وارد شده است كه حضرت‏ باقر عليه السلام زنی را ديد كه در حال احرام به وسيله بادبزن چهره خود را پوشانيده است . امام عليه السلام شخصا با چوبدستی خود ، بادبزن را از چهره آن زن دور فرمود

از بعضی روايات فهميده می‏شود كه باز بودن چهره زن در حال احرام به جای‏ باز بودن سر برای مرد است و منظور اينست كه محرم از تأثير گرما و سرما رنج ببرد . چنانكه در حديثی آمده است كه زنی در حال احرام نقاب زده بود . حضرت باقر عليه السلام فرمود نقاب را بردار ، زيرا اگر نقاب داشته‏ باشی رنگ چهره‏ات تغيير نمی‏كند يعنی بايد آفتاب ، رنگ پوست صورتت را عوض كند

پس منظور از اينكه محرم اگر مرد است بايد سر را برهنه كند و اگر زن‏ است چهره را ، اينست كه از آسايش و رفاهی كه در حال معمولی برخوردار است قدری كاسته شود ولی چون شارع مقدس می‏خواسته قانون " پوشش " به‏ حال خود باقی باشد ، به زن دستور نفرموده كه سر را برهنه كند و تنها به‏ برهنه كردن چهره اكتفاء كرده است . و اگر شارع می‏خواست در حال احرام از قانون " پوشش " ؟ صرفنظر كند ، ممكن بود برای زن هم برهنه كردن سر را لازم بشمارد . و در بين فقهاء هرگز كسی نگفته است كه منظور شارع اينست‏ كه در مورد احرام استثنائی برای پوشش قائل شده باشد

روايات و قرائنی كه در اين باب است ، در اخبار و روايات شيعه و سنی‏ و در تاريخ اسلام فوق العاده زياد و غير قابل انكار است . آنچه ذكر كرديم‏ نمونه‏ای بود . نقل همه آنها خود يك كتاب می‏شود

ادله مخالف

برای وجوب پوشش وجه و كفين متقابلا به دلائل زير تمسك جسته شده است :

1 - سيره مسلمين

درست است كه ظاهر آيات و روايات اينست كه پوشش وجه و كفين لازم‏ نيست ولی نمی‏توان منكر شد كه سيره متدينين برخلاف اينست

سيره چيزی نيست كه به سهولت بتوان از آن چشم پوشيد . اگر واقعا سيره‏ مسلمين از صدر اسلام تاكنون به طور مستمر و پيگير اين باشد كه پوشش وجه و كفين را لازم بشمارند دليل روشنی است كه اين درسی بوده كه مسلمانان از پيغمبر اكرم و ائمه اطهار آموخته‏اند . اصطلاحا می‏گويند سيره مستمره مسلمين‏ كشف از سيره پيغمبر صلی الله عليه و آله می‏كند و سيره پيغمبر البته حجت‏ است

در بسياری از موارد ، فقهاء در اثبات احكام به سيره تمسك می‏جويند

مثلا در مورد ريش تراشی می‏گويند محكمترين دليل حرمت آن ، سيره مسلمين است كه ريش را نتراشند . ( البته در اينجا مناقشه شده كه از نتراشيدن ريش كه بين مسلمين متداول است می‏توان‏ استنتاج كرد كه ريش گذاشتن حرام نيست . ولی اينكه ريش گذاشتن واجب‏ باشد ، استنباط نمی‏شود ، زيرا ممكن است مستحب و يا مباح باشد ) . در مسأله پوشش وجه و كفين نيز به سيره مسلمين تمسك شده است

در جواب اين استدلال بايد يك نكته تاريخی و اجتماعی را مورد دقت قرار دهيم . آن نكته اينست كه اگر چه پوشش در بين عرب مرسوم نبود و اسلام آن‏ را به وجود آورد ولی در ملل غير عرب به شديدترين شكل رواج داشت

در ايران و در بين يهود و مللی كه از فكر يهود پيروی می‏كردند ، حجاب‏ به مراتب شديدتر از آنچه اسلام می‏خواست وجود داشت . در بين اين ملتها وجه و كفين هم پوشيده می‏شد ، بلكه در بعضی از ملتها سخن از پوشيدن زينت‏ زن و چهره زن نبود سخن از پنهان كردن زن و به اصطلاح " قايم " كردن زن‏ بود و اين فكر به صورت عادت سفت و سختی در آمده بود . اسلام گرچه‏ پوشانيدن وجه و كفين را واجب نكرد ولی تحريم هم نكرد ، يعنی اسلام عليه‏ پوشانيدن چهره قيام نكرد و باز گذاشتن را واجب ننمود و در نتيجه ملتهای‏ غير عرب كه مسلمان شدند از همان عادت و رسم ديرين خود تبعيت كردند

اسلام با رسم پوشيدن چهره جز در مورد احرام مخالفت نداشت بلكه همانطور كه قبلا تذكر داديم ، استثناء وجه و كفين يك رخصت تسهيلی است . رجحان‏ اخلاقی تستر تا حد امكان ، مورد توجه اسلام است . عليهذا فرضا سيره‏ای وجود داشته باشد ، دليل بر وجوب پوشيدن وجه و كفين نمی‏شود

پس اولا چنين سيره مستمره‏ای وجود نداشته است ، و ثانيا فرضا چنين‏ سيره‏ای در ميان مسلمين وجود می‏داشت دليل نبود ، مگر آنكه ثابت شود عمل‏ خود معصومين هم بر همين منوال بوده كه البته آن هم ثابت نيست ، بلكه از بعضی از روايات گذشته معلوم شد كه عمل معصومين نيز با آنچه در قرون اخير اسلامی رائج شده است موافقت ندارد

تمسك به سيره مسلمين يك تتبع تاريخی عميقی می‏خواهد . هزاران تغييرات‏ تدريجی و آرام عملا در رفتار ملتها پيدا می‏شود كه چون توأم با يك حادثه‏ پر سرو صدا نيست تاريخ از ضبط آنها سكوت می‏كند . در مورد انواع به اصطلاح " مد " های لباس‏ مردانه در طول قرون آنقدر تغييرات پيدا شده كه قابل احصاء نيست

يحصل منه بدو ذلك من غير نكير "

ثانيا بر فرض كه قبول كنيم سيره مسلمين بر جلوگيری از كشف وجه و كفين‏ است ، باز دليل نمی‏شود ، زيرا سيره وقتی دليل می‏شود كه ريشه‏ای جز قبول‏ فرمان پيغمبر در كار نباشد تا دليل بر فرمان پيغمبر بشود ، ولی در اينجا احتمال می‏رود كه ريشه اين سيره حس غيرت و مردانگی افراد باشد نه اطاعت‏ از دستور پيغمبر ، و ظاهر هم همين است كه ريشه اين سيره حس غيرت و مردانگی مردم است

احتمال هم می‏رود كه ريشه سيره ، افضليت پوشش باشد ، زيرا شكی نيست‏ كه به فرض جواز ، پوشانيدن افضل است از باز گذاشتن "