 |
|
توحيد مفضل (شگفتيهاي آفرينش) مفضل بن عمر - ۲ -
فجعلت
تطلع اول النهار من المشرق فتشرق على ما قابلها من وجه المغرب ؛
يعنى : خورشيد چنين آفريده شد كه از جانب مشرق طلوع كند و بر آنچه كه
از جانب مغرب با آن رو به رو مى شود بتابد. نجفعلى ميرزايى قم تابستان 1373 ربيع الاول 1415 گفتگوى مفضل و ابن ابى العوجاءبسم الله الرحمن الرحيم ((محمد بن سنان )) از ((مفضل بن عمر)) نقل مى كند: پايان روز بود. در ((روضه ))، ميان قبر و منبر رسول خدا صلى الله عليه و آله نشسته بودم و درباره شرافت و فضيلتهاى خدادادى و برترى جايگاه رفيعش كه جمهور امت نسبت به آنها آگاه نبودند، مى انديشيدم . در اين حال بودم كه ناگاه ((ابن ابى العوجاء)) وارد شد و در جايى نشست كه مى توانستم سخنش را بشنوم . آنگاه يكى از يارانش نزد او رسيد و نشست . ابن ابى العوجاء لب به سخن گشود و گفت : ((بى شك ، صاحب اين قبر در تمام حالاتش به منتها درجه كمال ، شرافت و عظمت رسيده بود)) همراه او گفت : ((او فيلسوفى بود كه دعوى مرتبه اى بس عظيم و منزلتى بس بزرگ داشت و بر اين ادعاى خود معجزاتى آورد كه عقلها را مغلوب و فهمها را ناتوان و سرگشته نمود. خرد پيشگان براى درك حقيقت آنها در درياى خروشان انديشه فرو رفتند و سرگشته و ناكام و تهيدست باز آمدند. آنگاه كه انديشمندان و فصيحان و خطيبان دعوتش را به جان پذيرفتند، مردم ديگر، گروه گروه به دينش درآمدند. بام او با نام خداى جل و علا قرين گشت و روزانه پنج بار در اذان و اقامه اين فرياد از ماءذنه عبادتگاهها و هر جايى كه دعوت و حجت الهى او بدانجا راه يافته بود در دشت و صحرا و كوه و دريا به هوا خاست ... تا هر ساعت يادش تازه ماند و رسالتش به خموشى نگرايد.)) ابن ابى العوجاء گفت : ((سخن از محمد صلى الله عليه و آله را بگذار و بگذر كه عقل من درباره او سرگشته و انديشه ام در كار او گمراه و بسته است . درباره راز و ريشه كار او سخن بگو كه مردم بدان سبب آن را مى پويند.)) آنگاه بگونه اى به آغاز پديد آمدن اشيا پرداخت ، هيچ پردازش ، تدبير و تقديرى نبوده و آفرينش ، صانع و تدبيرگرى ندارد، بلكه همه چيز خود به خود و بدون تدبير مدبرى پديد آمده و دنيا هميشه چنين بوده و چنين خواهد بود. مفضل مى گويد: (با شنيدن اين سخنان ناروا) چنان به خشم و غضب آمدم كه عنان از كفم بيرون رفت و (خطاب به او) گفتم : ((اى دشمن خدا! در دين خدايت الحاد مى ورزى و خداوندى را كه به نيكوترين صورت و كاملترين آفرينش پديد آورد و تو را بدين جا رسانيده ، انكار مى كنى ؟! اگر در درون خويش نيك انديشه كنى و حس لطيف تو در خطا نيفتد، هر آينه براهين ربوبيت و آثار صنعت صانع را در وجودت نهفته و نشانه ها و دلايل او جل و علا را در آفرينشت روشن مى يابى . زاده ابو العوجاء (پس از شنيدن آهنگ تند سخنان مفضل ) گفت : ((اى مرد! اگر از متكلمانى با تو سخن مى گوييم . در صورتى كه (بر ما چيره شدى و) حق را نزد تو يافتيم ، از تو پيروى خواهيم كرد. اما اگر از اينان نيستى هيچ سخن مگوى . اگر از ياران و اصحاب (امام ) جعفر صادق (ع ) هستى ، بدان كه او با ما اينگونه سخن نمى گويد و همانند تو با ما مجادله نمى كند. او بيش از آنچه تو از ما شنيدى از ما شنيده ، اما هيچ گاه سخن را با فحش و تعدى آلوده ننموده است . او همواره در سخنان خود شكيبا، باوقار، انديشه گر و استوار بوده و هيچ زمانى به ستوه نمى آمد و خلقش تنگ نمى گشت و برنمى آشفت . ابتدا نيك به سخنان ما گوش فرا مى دهد، مى كوشد كه دليل ما را بدرستى دريابد. ما نيز همه چيز خود را به ميان مى آوريم . هنگامى كه (سخنان ما تمام مى شود و) مى پنداريم او را محكوم كرديم (و بر او چيره شديم )، ناگاه با سخنى كوتاه و اندك (بر ما غالب مى آيد)، دليلمان را مى شكند. عذرمان را مى برد و ما را تسليم دليل خود مى كند، به گونه اى كه هيچ پاسخى در جواب به دلايلش نمى يابيم . حال اگر از ياران اويى تو نيز با ما چون او سخن بگو.)) علت املاى كتاب بر مفضل مفضل مى گويد: در حالى كه از اين سخنان ، اندوهگين و در اين انديشه بودم كه چگونه اسلام و مسلمانان ، دچار كفر و انكار اين گروه شده اند از مسجد بيرون آمدم . به نزد مولايم صلوات الله عليه رفتم . آن حضرت مرا شكسته دل و نگران ديد. فرمود: چه شده است ؟ من نيز تمام سخنانى را كه از آن گروه دهرى شنيده بودم و هم سخنان خود را بازگو كردم . مجلس اول امام فرمود: بامدادان به نزد من آى تا حكمت خداى جل و علا در آفرينش جهان ، درندگان ، چهار پايان ، پرندگان ، حشرات و جانوران ديگر؛ چون : حيوانات ، گياهان ، درختان ميوه دار و بى ميوه و سبزيهاى خوردنى و ناخوردنى را چنان برايت بيان كنم كه شايستگان از آن عبرت گيرند، مؤ منان با شناخت آن ، آرام گردند و ملحدان و انكار كنندگان در آن سرگشته شوند. مفضل مى گويد: خرسند و شادمان از نزد آن حضرت (ع ) خارج شدم . آن شب به خاطر وعده امام (ع ) و انتظار آن ، بر من دير گذشت . بامدادان ، به نزد مولايم شتافتم ، اجازه ورود يافتم . در برابرش (از سر ادب ) ايستادم . فرمود: بنشين . آنگاه به اتاقى رفت كه در آن خلوت مى كرد. من نيز با خاستن او به پا خاستم . فرمود: در پى من بيا. به دنبال آن حضرت رفتم . به اتاق وارد شد و من نيز پشت سر او وارد شدم . امام (ع ) نشست و من هم در برابرش نشستم . فرمود: اى مفضل ! مى دانم به خاطر شدت انتظار براى آنچه كه وعده ات دادم ، ديشب بر تو به درازا كشيد. گفتم : آرى اين گونه بود، مولايم ! فرمود: اى مفضل ! خداوند هميشه بوده است ، بى آنكه پيش از او چيزى باشد و هميشه باقى خواهد بود، بى آنكه پايانى داشته باشد. او را سپاس كه به ما الهام كرد و او را شكر كه به ما عطا كرد و برترين و والاترين دانشها و برتريها را بويژه نصيب ما نمود. با علم خود ما را بر جميع آفرينش برگزيد و با حكمت خويش ما را امين و گواه بر آنان قرار داد. ناآگاهى اهل شك به اسباب و علل آفرينش اى مفضل ! دو دلان (شكاكان ) اسباب و معانى آفرينش را درنيافتند و آنگاه كه انديشه هاى آنان از درك صواب و حكمت آفريدگان بارى عزوجل درماند با ناچيزى دانش خود، همه چيز را انكار كردند و با ضعف بصيرت خود به تكذيب و عناد پناه بردند. آنان آفرينش اشيا را انكار نمودند و مدعى شدند كه هيچ صنعت ، تدبير و تقديرى در آفرينش اشيا نيست و حكمت هيچ مدبر و صانعى در كار خلقت وجود ندارد. بى شك خداوند از آنچه پندارند برتر است . خداى اينان را بكشد. از حقيقت به كدام سوى مى گريزند؟ (توبه ، آيه 30) اينان در گمراهى و تيره بختى و سرگردانى به كورانى مى مانند كه بر سرايى در مى آيند در نهايت استحكام و زيبايى . در آنجا بهترين و فاخرترين فرشها گسترانده شده ، همه نوع خوردنى ، نوشيدنى ، پوشيدنى و هر نياز ديگرشان فراهم آمده . در آنجا هر چيزى از سر حكمت و تقدير بر جاى شايسته خود است . اما اين بى بصران از اين سوى به آن سوى مى روند و همه جاى آن سرا را به زير پا مى نهند ولى هيچ چيزى نمى بينند. نه سراى را مى بينند و نه آنچه را كه در آن مهياست . بلكه چه بسا (به خاطر نابينايى ) گاه پاى يكى از آنان بلغزد و چيزى را كه به آن نيازمندند و در جاى مناسبش قرار داده شده و او از حكمت وجود آن آگاه نيست از ميان ببرد و او نيز به خشم و غضب آيد و سراى و صاحب آن را نكوهش كند. حال اين گروه كه حكمت و تدبير را در كار آفرينش انكار مى كنند همين گونه است . از آنجا كه انديشه هاى اينان از درك اسباب و علل آفرينش اشيا ناكام ماند، در اين جهان چنان سرگشته شدند كه اتقان ، استوارى ، حسن تدبير، شكل دهى و هياءت آفرينى نيكوى آن را (به دست يك حكيم و آفريننده ) در نيافتند. چه بسا كسى از اين گروه به خاطر عدم آگاهى به سبب و حكمت آفرينش يك چيز، به نكوهش و انكار و لغزش آن بپردازند. مانند كار گمراهانى چون ((مانى )) و اصحاب كافر او و ملحدان فاجر و فاسق و خارج از دين . كسانى كه با سخنان محال و دروغين ، خود را سرگرم كردند. (و از اطاعت پروردگارشان سر باز زدند.) بنابراين ، بر كسى كه خداوند جل و علا، نعمت شناخت و هدايت و بينش به او داده و موفقش نموده كه در كار آفرينش ژرف بينديشد و با برهان قاطع بر وجود صانع هستى ، لطف تدبير و حسن تعبير را دريابد، لازم است كه پيوسته مولاى خود را به خاطر اين نعمت عظيم سپاس گويد و از او بخواهد كه در اين طريق ، ثابت قدم ماند و نعمتش فزونى يابد. خداوند جل و علا، فرموده است : ((اگر سپاس گوييد، نعمتتان را بيفزاييم وگر كفر ورزيديد بى شك عذابم سخت است .)) (ابراهيم ، آيه 7) هيات جهان و شكل گيرى آن اى مفضل ! نخستين عبرت و دليل بر خالق جل و علا، همين هياءت دهى ، گرد آورى اجزا و نظم آفرينى در كار اين عالم است ؛ از اين رو اگر با انديشه و خرد در كار عالم ، نيك و عميق تاءمل كنى ، هر آينه آن را چون خانه و سرايى مى يابى كه تمام نيازهاى بندگان خدا در آن آماده و گرد آمده است . آسمان ، همانند سقف ، بلند گردانيده شده ، زمين بسان فرش ، گسترانيده شده ، ستارگان چون چراغهايى چيده شده و گوهرها همانند ذخيره هايى در آن نهفته شده و همه چيز در جاى شايسته خود چيده شده است . آدمى نيز چون كسى است كه اين خانه را به او داده اند و همه چيز آن را در اختيارش نهاده اند. همه نوع گياه و حيوان براى رفع نياز و صرف در مصالح او در آن مهياست . اينها همه ، دليل آن است كه جهان هستى با اندازه گيرى دقيق و حكيمانه و نظم و تناسب و هماهنگى آفريده شده . آفريننده آن يكى و او همان شكل ده نظم آفرين و هماهنگ كننده اجزاى آن است . براستى كه او در قدرتش جليل و در كارش بلند مرتبه و وجهش كريم است . خدايى جز او نيست و از آنچه منكران مى پندارند منزه و از آنچه ملحدان به او نسبت مى دهند برتر و جليلتر است . آفرينش آدمى و تدبير جنين در رحم اى مفضل ! سخن خود را با بيان آفرينش انسان آغاز مى كنيم . تو نيز بكوش كه از آن پند گيرى . اول اينكه : تدبير چنان شد كه جنين ، در رحم در پس سه ظلمت ، پوشيده ماند: شكم ، رحم ، و بچه دان ، جايى كه توان چاره انديشى براى اخذ غذا و دفع ناروا را ندارد. نه صلاح خويش مى داند و نه ضرر خويش مى راند. خون حيض براى او غذاست ، چون آب براى گياه . پيوسته غذايش چنين است . چگونگى تولد كودك ، تغذيه ، رشد دندان و بالغ شدن او آنگاه كه آفرينش او كامل گردد، بدنش سخت شود، پوستش بتواند با هوا سازگار آيد و ديده اش تاب ديدن نور به هم رساند. مادرش درد زاييدن گيرد و درد، چنان بر او سخت مى آيد كه جنين از فشار درد بيرون مى افتد. چون (از تنگناى رحم به پهناى جهان آمد و) متولد گشت ، همان خونى كه غذايش بود، اينك با رنگ و بويى جز آنچه بود و در شكل غذايى ديگر، از پستان مادر سرازير مى شود. اين غذا براى نوزاد از همه چيز سازگارتر است . وقتى كه به دنيا آمد، زبان خود را به نشانه خواستن غذا بيرون مى كند و پيرامون دهان مى چرخاند. در اين زمان پستانهاى مادرش را كه چونان دو مشك از سينه او آويخته ، مى يابد و تا زمانى كه تن او تر و درونش ظريف و اعضايش نرم است از آن مى نوشد. آنگاه كه حركت كرد و به غذايى سخت و قوى نياز پيدا نمود تا تنش استحكام يابد، در هر طرف ، دندانهاى آسيا سر بر مى آورد تا غذا را بجود نرم گرداند و براحتى فرو برد. پيوسته حالش اينگونه است تا آنگاه كه پاى در بلوغ نهد. در اين وقت اگر مذكر است ، موى در رويش مى رويد تا نشانه مردى و عزت او باشد و از همانندى با زنان و بچگان بدور ماند و اگر مؤ نث است ، رخش از موى پيراسته ماند تا طراوت و زيبايى اش دل مردان را بربايد و نسل بشر ماندگار و پايدار گردد. اى مفضل ! در اين مراحل ، نيك بينديش . آيا مى شود كه (اين همه تدبير) بى مدبر و حكيم باشد؟ مى دانى اگر در رحم خون به او نمى رسيد همانند گياهى كه آب به وى نرسد خشك و پژمرده مى گشت ؟ آيا مى دانى وقتى كه بزرگ شد اگر مادرش را درد زاييدن نمى گرفت چون زنده بگور در رحم مى ماند و اگر در هنگام ولادت ، شير با او نمى ساخت ، يا از گرسنگى مى مرد و يا با غذايى نامناسب و زيانبار تغذيه مى شد؟ و اگر در وقت مناسب ، دندانهايش نمى روييد، بر جويدن و فرو بردن غذا ناتوان بود و بايد هميشه شير مى خورد و بدن او براى كار، قوت و استحكامى نمى يافت و مادرش به خاطر او از تربيت فرزندان ديگرش باز مى ماند؟ راز رويش مو بر صورت مى دانى اگر در صورتش موى نمى روييد، همواره به هياءت و صورت زنان و بچگان مى ماند، در نتيجه نه ابهت داشت و نه وقار؟ مفضل مى گويد: عرض كردم : آقاى من ! من كسانى را ديده ام كه بزرگ و كهنسال بوده اند ولى مويى بر رويشان نروييده است . حضرت (ع ) فرمود: ((اين به خاطر اعمالى است كه از پيش فرستاده اند و خداى جل و علا هيچ گاه بر بندگانش ستم روا نمى دارد)). (انفال ، آيه 51) جز خدايى كه از نيستى اش رهانيد و هستى اش بخشيد، چه كسى همواره در انديشه برآورى اين همه نيازهاى اوست و تاءمين آنها را خود بر عهده گرفته است ؟ اگر چنين تدبير و حكمتى زاييده اهمال و رها بودن امور به حال خود بود، مى بايست از تقدير و هدفمندى نيز اختلال و ناهماهنگى برخيزد؛ زيرا اين دو ضد اهمال اند. (و بايد نتيجه آنها نيز با نتايج اهمال نسازد) بى شك چنين سخنى ناشايست و ناصواب و نشانه ناآگاهى و كم مايگى گوينده آن است ؛ چه هيچ گاه در اثر اهمال و بى تدبيرى ، درستى و صواب پديد نمى آيد و تضاد نيز نظم و هماهنگى را در پى ندارد. خداوند چه بسيار منزه و والاتر از گفته ملحدان است . (اسراء، آيه 43) اگر انسان ، باهوش و انديشه به دنيا مى آمد اگر نوزاد فهيم و عاقل به دنيا مى آمد، وقت تولد جهان هستى را انكار مى كرد و هنگامى كه با حيوانات ، پرندگان ، و ديگر موجودات غريب رو به رو مى گشت و هر ساعت و هر روز پاره اى از اشكال مختلف شگفت عالم را كه از پيش نديده بود مى ديد، هر آينه عقل و انديشه اش سرگشته و گمراه مى گشت . بدان كه اگر عاقلى را به اسيرى از سرزمينى به سرزمين ديگر ببرند (از ديدن شگفتيهاى ناماءنوس ) همواره واله و سرگشته است و بخلاف كودكى كه در كودكى اسير شود بسرعت ، زبان و آداب (آن سرزمين جديد) را فرا نمى گيرد.
|
