وَ أَمَّا طَلَبُكَ إِلَيَّ الشَّامِ فَإِني لَمْ أَكُنْ لاَُعْطِيَكَ الْيَوْمَ مَا مَنَعْتُكَ أَمْسِ وَ أَمَّا قَوْلُكَ إِنَّ الْحَرْبَ قَدْ أَكَلْتِ الْعَرَبَ إِلا حُشَاشَاتِ أَنْفُسٍ بَقِيَتْ أَلاَ وَ مَنْ أَكَلَهُ الْحَقُّ فَإِلَى الْجَنَّةِ وَ مَنْ أَكَلَهُ الْبَاطِلُ فَإِلَى النَّارِ وَ أَمَّا نهج البلاغة ص : 375اسْتِوَاؤُنَا فِى الْحَرْبِ وَ الرجَالِ فَلَسْتَ بِأَمْضَى عَلَى الشَّك مِنى عَلَى الْيَقِينِ وَ لَيْسَ أَهْلُ الشَّامِ بِأَحْرَصَ عَلَى الدُّنْيَا مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ عَلَى الاْخِرَةِ وَ أَمَّا قَوْلُكَ إِنَّا بَنُو عَبْدِ مَنَافٍ فَكَذَلِكَ نَحْنُ وَ لَكِنْ لَيْسَ أُمَيَّةُ كَهَاشِمٍ وَ لاَ حَرْبٌ كَعَبْدِ الْمُطَّلِبِ وَ لاَ أَبُو سُفْيَانَ كَأَبِى طَالِبٍ وَ لاَ الْمُهَاجِرُ كَالطَّلِيقِ وَ لاَ الصَّرِيحُ كَاللَّصِيقِ وَ لاَ الْمُحِقُّ كَالْمُبْطِلِ وَ لاَ الْمُؤْمِنُ كَالْمُدْغِلِ وَ لَبِئْسَ الْخَلْفُ خَلْفٌ يَتْبَعُ سَلَفاً هَوَى فِى نَارِ جَهَنَّمَ وَ فِى أَيْدِينَا بَعْدُ فَضْلُ النُّبُوَّةِ الَّتِى أَذْلَلْنَا بِهَا الْعَزِيزَ وَ نَعَشْنَا بِهَا الذَّلِيلَ وَ لَمَّا أَدْخَلَ اللَّهُ الْعَرَبَ فِى دِينِهِ أَفْوَاجاً وَ أَسْلَمَتْ لَهُ هَذِهِ الاُْمَّةُ طَوْعاً وَ كَرْهاً كُنْتُمْ مِمَّنْ دَخَلَ فِى الدينِ إِمَّا رَغْبَةً وَ إِمَّا رَهْبَةً عَلَى حِينَ فَازَ أَهْلُ السَّبْقِ بِسَبْقِهِمْ وَ ذَهَبَ الْمُهَاجِرُونَ الاَْوَّلُونَ بِفَضْلِهِمْ فَلاَ تَجْعَلَنَّ لِلشَّيْطَانِ فِيكَ نَصِيباً وَ لاَ عَلَى نَفْسِكَ سَبِيلاً وَ السَّلاَمُ
O افشاى چهره بنى اميّه و فضائل اهل بيت عليهم السلام
((معاويه ! اينكه خواستى شام را به تو واگذارم ، همانا من چيزى را كه ديروز از تو بازداشتم ، امروز به تو نخواهم بخشيد، و امّا سخن تو كه جنگ ، عرب را جز اندكى ، بكام خويش فرو برده است ، آگاه باش ، آن كس كه بر حق بود، جايگاهش بهشت ، و آن كه بر راه باطل بود در آتش است .
امّا اينكه ادّعاى تساوى در جنگ و نفرات جهادگر كرده اى ، بدان ، كه رشد تو در شك به درجه كمال من در يقين نرسيده است ، و اهل شام بر دنيا حريص تر از اهل عراق به آخرت نيستند.
O فضائل عترت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم
و اينكه ادّعا كردى ما همه فرزندان ((عبدمناف )) هستيم ، آرى چنين است ، امّا جدّ شما ((اميّه )) چونان جدّ ما ((هاشم )) و ((حرب )) همانند ((عبدالمطلّب )) و ((ابوسفيان )) مانند ((ابوطالب )) نخواهند بود، هرگز ارزش ‍ مهاجران چون اسيران آزاد شده نيست ، و حلال زاده همانند حرام زاده نمى باشد، و آن كه بر حق است با آن كه بر باطل است را نمى توان مقايسه كرد، و مؤ من چون مفسد نخواهد بود، و چه زشتند آنان كه پدران گذشته خود را در ورود به آتش پيروى كنند.
از همه كه بگذريم ، فضيلت نبوّت در اختيار ماست كه با آن عزيزان را ذليل ، و خوار شده گان را بزرگ كرديم ، و آنگاه كه خداوند امّت عرب را فوج فوج به دين اسلام در آورد، و اين امّت در برابر دين يا از روى اختيار يا اجبار تسليم شد، شما خاندان ابوسفيان ، يا براى دنيا و يا از روى ترس در دين اسلام وارد شديد، و اين هنگامى بود كه نخستين اسلام آورندگان بر همه پيشى گرفتند، و مهاجران نخستين ارزش خود را باز يافتند، پس اى معاويه شيطان را از خويش بهرمند، و او را بر جان خويش راه مده . با درود.))
پس از اتمام حجّت هاى لازم ، معاويه چاره اى جز بهانه جوئى و اشكال تراشى نداشت ،
نامه اى به امام على عليه السلام نوشت و در آن قانونى بودن حكومت امام را زير سئوال برد كه حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام در نامه گويائى پاسخ او را داد و نوشت :
إِنَّهُ بَايَعَنِى الْقَوْمُ الَّذِينَ بَايَعُوا أَبَا بَكْرٍ وَ عُمَرَ وَ عُثْمَانَ عَلَى مَا بَايَعُوهُمْ عَلَيْهِ فَلَمْ يَكُنْ لِلشَّاهِدِ أَنْ يَخْتَارَ وَ لاَ لِلْغَائِبِ أَنْ يَرُدَّ وَ إِنَّمَا الشُّورَى لِلْمُهَاجِرِينَ وَ الاَْنْصَارِ فَإِنِ اجْتَمَعُوا عَلَى رَجُلٍ وَ سَمَّوْهُ إِمَاماً كَانَ ذَلِكَ لِلَّهِ رِضًا فَإِنْ خَرَجَ عَنْ أَمْرِهِمْ خَارِجٌ بِطَعْنٍ أَوْ بِدْعَةٍ رَدُّوهُ إِلَى مَا خَرَجَ مِنْهُ فَإِنْ أَبَى قَاتَلُوهُ عَلَى اتَّبَاعِهِ غَيْرَ سَبِيلِ الْمُؤْمِنِينَ وَ وَلا هُ اللَّهُ مَا تَوَلَّى وَ لَعَمْرِى يَا مُعَاوِيَةُ لَئِنْ نَظَرْتَ بِعَقْلِكَ دُونَ هَوَاكَ لَتَجِدَنى أَبْرَأَ النَّاسِ مِنْ دَمِ عُثْمَانَ وَ لَتَعْلَمَنَّ أَنى كُنْتُ فِى عُزْلَةٍ عَنْهُ إِلا أَنْ تَتَجَنَّى فَتَجَنَّ مَا بَدَا لَكَ وَ السَّلاَمُ
O علل مشروعيّت حكومت امام على عليه السلام
((همانا كسانى با من بيعت كرده اند كه با ابابكر و عمر و عثمان ، با همان شرايط بيعت نمودند، پس آن كه در بيعت حضور داشت نمى تواند خليفه اى ديگر برگزيند، و آن كه غايب است نمى تواند بيعت مردم را نپذيرد، و همانا شوراى مسلمين از آنِ مهاجرين و انصار است ، پس اگر بر امامت كسى گرد آمدند، و او را امام خود خواندند، خشنودى خدا هم در آن است . حال اگر كسى كار آنان را نكوهش كند يا بدعتى پديد آورد، او را به جايگاه بيعت قانونى باز مى گردانند، اگر سرباز زد با او پيكار مى كنند، زيرا كه به راه مسلمانان در نيامده ، خدا هم او را در گمراهيش وا مى گذارد.
بجانم سوگند! اى معاويه اگر دور از هواى نفس ، به ديده عقل بنگرى ، خواهى ديد كه من نسبت به خون عثمان پاك ترين افرادم ، و مى دانى كه من از آن دور بوده ام ، جز اينكه از راه خيانت مرا متّهم كنى ، و حق آشكارى را بپوشانى . با درود.))
و آنگاه به فرمانده نظامى خود ((جرير بن عبداللّه )) كه او را به شام فرستاده بود قاطعانه دستور داد.
أَمَّا بَعْدُ فَإِذَا أَتَاكَ كِتَابِى فَاحْمِلْ مُعَاوِيَةَ عَلَى الْفَصْلِ وَ خُذْهُ بِالاَْمْرِ الْجَزْمِ ثُمَّ خَيرْهُ بَيْنَ حَرْبٍ مُجْلِيَةٍ أَوْ سِلْمٍ مُخْزِيَةٍ فَإِنِ اخْتَارَ الْحَرْبَ فَانْبِذْ إِلَيْهِ وَ إِنِ اخْتَارَ السلْمَ فَخُذْ بَيْعَتَهُ وَ السَّلاَمُ
((پس از نام خدا و درود! هنگامى كه نامه ام به دستت رسيد، معاويه را به يكسره كردن كار وادار، و با او برخوردى قاطع داشته باش ، سپس او را آزاد بگذار در پذيرفتن جنگى كه مردم را از خانه بيرون مى ريزد، يا تسليم شدنى خوار كننده ، پس اگر جنگ را برگزيد، امان نامه او را بر زمين كوب ، و اگر صلح خواست از او بيعت بگير، با درود.)) ⁽⁵⁸⁾
حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام براى تصفيه و پاكسازى مديريّت هاى كشور اسلامى تا آنجا پيش رفت كه يك جنگ تمام عيار را براى ريشه كن كردن فساد ادارى يك استاندار پذيرفت ، امّا، معاويه را براى يك لحظه در پُست فرماندارى كشور اسلامى تحمّل نكرد.
ب - عدم بكارگيرى عناصر فاسد در مديريّت ها
پس از بيعت عمومى مردم با امام على عليه السلام كه طلحه و زبير در آن اجتماع بى نظير، تلاش و كوششى داشتند و در پيشاپيش مردم ، همگان را جهت بيعت با حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام تشويق ، كردند، حال خدمت امام على عليه السلام رسيده ، يكى تقاضاى فرماندارى بصره ، و ديگرى تقاضاى فرماندارى كوفه را داشت .
امّا حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام در اوّل محرّم 36 هجرى ، (عثمان بن حنيف ) را به فرماندارى بصره و (عمارة بن شهاب ) را براى فرماندارى كوفه انتخاب و به محل خدمت خود اعزام كرد.
طلحه و زبير كه براى خود قَدر و منزلتى قائل بودند، و تقاضاهاى گوناگونى داشتند بر آشفتند و با انواع اشكال تراشى ها و اعتراض ها، حكومت حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام را زير سئوال بردند كه امام على عليه السلام طىّ نامه اى به آنها نوشت :

أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ عَلِمْتُمَا وَ إِنْ كَتَمْتُمَا أَنى لَمْ أُرِدِ النَّاسَ حَتَّى أَرَادُونِى وَ لَمْ أُبَايِعْهُمْ حَتَّى بَايَعُونِى وَ إِنَّكُمَا مِمَّنْ أَرَادَنِى وَ بَايَعَنِى وَ إِنَّ الْعَامَّةَ لَمْ تُبَايِعْنِى لِسُلْطَانٍ غَالِبٍ وَ لاَ لِعَرَضٍ حَاضِرٍ فَإِنْ كُنْتُمَا بَايَعْتُمَانِى طَائِعَيْنِ فَارْجِعَا وَ تُوبَا إِلَى اللَّهِ مِنْ قَرِيبٍ وَ إِنْ كُنْتُمَا بَايَعْتُمَانِى كَارِهَيْنِ فَقَدْ جَعَلْتُمَا لِى عَلَيْكُمَا السَّبِيلَ بِإِظْهَارِكُمَا الطَّاعَةَ وَ إِسْرَارِكُمَا الْمَعْصِيَةَ وَ لَعَمْرِى مَا كُنْتُمَا بِأَحَق الْمُهَاجِرِينَ بِالتَّقِيَّةِ وَ الْكِتْمَانِ وَ إِنَّ دَفْعَكُمَا هَذَا الاَْمْرَ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَدْخُلاَ فِيهِ كَانَ أَوْسَعَ عَلَيْكُمَا مِنْ خُرُوجِكُمَا مِنْهُ بَعْدَ إِقْرَارِكُمَا بِهِ وَ قَدْ زَعَمْتُمَا أَنى قَتَلْتُ عُثْمَانَ فَبَيْنِى وَ بَيْنَكُمَا مَنْ تَخَلَّفَ عَنى وَ عَنْكُمَا مِنْ أَهْلِ الْمَدِينَةِ ثُمَّ يُلْزَمُ كُلُّ امْرِئٍ بِقَدْرِ مَا احْتَمَلَ فَارْجِعَا أَيُّهَا الشَّيْخَانِ عَنْ رَأْيِكُمَا فَإِنَّ الاْنَ أَعْظَمَ أَمْرِكُمَا الْعَارُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَتَجَمَّعَ الْعَارُ وَ النَّارُ وَ السَّلاَمُ
((پس از ياد خدا و درود! شما مى دانيد گر چه پنهان مى داريد. كه من براى حكومت در پى مردم نرفته ، آنان به سوى من آمدند، و من قول بيعت نداده تا آن كه آنان با من بيعت كردند، و شما دو نفر از كسانى بوديد كه مرا خواستيد و بيعت كرديد. همانا بيعت عموم مردم با من نه از روى ترس قدرتى مسلّط بود، و نه براى به دست آوردن متاع دنيا، اگر شما دو نفر از روى ميل و انتخاب بيعت كرديد تا دير نشده باز گرديد، و در پيشگاه خدا توبه كنيد، و اگر دردل با اكراه بيعت كرديد خود دانيد، زيرا اين شما بوديد كه مرا در حكومت بر خويش راه داديد، اطاعت از من را ظاهر، و نافرمانى را پنهان داشتيد. به جان خودم سوگند! شما از ساير مهاجران سزاوارتر به پنهان داشتن عقيده و پنهان كارى نيستيد، اگر در آغاز بيعت كنار مى رفتيد آسان تر بود كه بيعت كنيد و سپس به بهانه سرباز زنيد. شما پنداشته ايد كه من كشنده عثمان مى باشم ، بياييد تا مردم مدينه بين من و شما داورى كنند، آنان كه نه به طرفدارى من بر خواستند نه شما، سپس هر كدام به اندازه جرمى كه در آن حادثه داشته ، مسؤ وليّت آن را پذيرا باشد. اى دو پيرمرد، از آن چه در انديشه داريد باز گرديد، هم اكنون بزرگ ترين مسئله شما عار است ، پيش از آن كه عار و آتش خشم پروردگار دامنگيرتان گردد. با درود.))
از آن پس ، آنها حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام را با تهديد نظامى روبرو كرده و به جمع آورى اسلحه و ديگر امكانات نظامى پرداختند،
امام على عليه السلام با قاطعيّت در برابر دلسوزيهاى سياست بازان ايستاد و اجازه نداد حتّى يك لحظه عناصر بى لياقت و فاسد در مديريّت هاى سياسى كشور نفوذ كنند و در يك سخنرانى خطاب به مردم ، توطئه هاى آنان را افشا كرد.
O معرفة طلحة والزّبير
وَ اللَّهِ مَا أَنْكَرُوا عَلَيَّ مُنْكَراً وَ لاَ جَعَلُوا بَيْنِي وَ بَيْنَهُمْ نِصْفاً وَ إِنَّهُمْ لَيَطْلُبُونَ حَقّاً هُمْ تَرَكُوهُ وَ دَماً هُمْ سَفَكُوهُ فَإِنْ كُنْتُ شَرِيكَهُمْ فِيهِ فَإِنَّ لَهُمْ نَصِيبَهُمْ مِنْهُ وَ إِنْ كَانُوا وَلُوهُ دُونِي فَمَا الطَّلِبَةُ إِلا قِبَلَهُمْ وَ إِنَّ أَوَّلَ عَدْلِهِمْ لَلْحُكْمُ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَ إِنَّ مَعِى لَبَصِيرَتِى مَا لَبَسْتُ وَ لاَ لُبِسَ عَلَيَّ وَ إِنَّهَا لَلْفِئَةُ الْبَاغِيَةُ فِيهَا الْحَمَأُ وَ الْحُمَّةُ وَ الشُّبْهَةُ الْمُغْدِفَةُ وَ إِنَّ الاَْمْرَ لَوَاضِحٌ وَ قَدْ زَاحَ الْبَاطِلُ عَنْ نِصَابِهِ وَ انْقَطَعَ لِسَانُهُ عَنْ شَغْبِهِ وَ ايْمُ اللَّهِ لاَُفْرِطَنَّ لَهُمْ حَوْضاً أَنَا مَاتِحُهُ لاَ يَصْدُرُونَ عَنْهُ بِرِيِّ وَ لاَ يَعُبُّونَ بَعْدَهُ فِى حَسْيٍ
O البيعة العديمة النظير
و منه :فَأَقْبَلْتُمْ إِلَيَّ إِقْبَالَ الْعُوذِ الْمَطَافِيلِ عَلَى أَوْلاَدِهَا تَقُولُونَ الْبَيْعَةَ الْبَيْعَةَ قَبَضْتُ كَفي فَبَسَطْتُمُوهَا وَ نَازَعَتْكُمْ يَدِي فَجَاذَبْتُمُوهَا
O الشكوى من طلحة و الزّبير
اللَّهُمَّ إِنَّهُمَا قَطَعَانِى وَ ظَلَمَانِى وَ نَكَثَا بَيْعَتِى وَ أَلَّبَا النَّاسَ عَلَيَّ فَاحْلُلْ مَا عَقَدَا وَ لاَ تُحْكِمْ لَهُمَا مَا أَبْرَمَا وَ أَرِهِمَا الْمَسَاءَةَ فِيمَا أَمَّلاَ وَ عَمِلاَ وَ لَقَدِ اسْتَثَبْتُهُمَا قَبْلَ الْقِتَالِ وَ اسْتَأْنَيْتُ بِهِمَا أَمَامَ الْوِقَاعِ فَغَمَطَا النعْمَةَ وَ رَدَّا الْعَافِيَةَ ⁽⁵⁹⁾
O شناسايى طلحه و زبير
((به خدا سوگند! طلحه و زبير و پيروانشان ، نه منكرى در كارهاى من سراغ دارند كه برابر آن بايستند، و نه ميان من و خودشان راه انصاف پيمودند، آنها حقّى را مى طلبند كه خود ترك كرده اند، و انتقام خونى را مى خواهند كه خود ريخته اند، اگر من در ريختن اين خون شريكشان بودم آنها نيز از آن سهمى دارند، و اگر خودشان تنها اين خون را ريخته اند، بايد از خود انتقام بگيرند. اولين مرحله عدالت آن كه خود را محكوم كنند، همانا آگاهى و حقيقت بينى ، با من همراه است ، نه حق را از خود پوشيده داشته ام و نه بر من پوشيده بود، همانا ناكثين ((اصحاب جمل )) گروهى سركش و ستمگرند، خشم و كينه ، و زهر عقرب ، و شبهاتى چون شب ظلمانى در دلهايشان وجود دارد، در حالى كه حقيقت پديدار و باطل ريشه كن شده ، و زبانش از حركت بر ضدّ حق فرومانده است . به خدا سوگند! حوضى برايشان پر از آب نمايم كه تنها خود بتوانم آبش را بيرون كشم ، به گونه اى كه از آب آن سيراب برنگردند، و پس از آن از هيچ گودالى آب ننوشند.
(يعنى نقشه اى براى آنان طرح كنم كه راه فرار نداشته باشند)
O وصف بيعت بى همانند
شما مردم ! براى بيعت كردن به سوى من يورش آورديد، چونان مادران تازه زاييده كه به طرف بچه هاى خود مى شتابند. و پياپى فرياد كشيديد، بيعت ! بيعت ! من دستان خويش فروبستم ، اما شما به اصرار آن را گشوديد، من از دست دراز كردن ، سرباز زدم ، و شما دستم را كشيديد.
O شكوه از طلحه و زبير
خدايا! طلحه و زبير پيوند مرا گسستند، بر من ستم كرده و بيعت مرا شكستند، و مردم را براى جنگ با من شوراندند، خدايا آن چه را بستند تو بگشا، و آن چه را محكم رشته اند پايدار مفرما، آرزوهايى كه براى آن تلاش مى كنند بر باد ده ، من پيش از جنگ از آنها خواستم تا بازگردند، و تا هنگام آغاز نبرد انتظارشان را مى كشيدم لكن آنها به نعمت پشت پا زدند و بر سينه عافيت دست رد گذاردند.))
و آنگاه كه طلحه و زبير با همراهى عائشه سپاهى گرد آوردند و شورش بصره را مى خواستند دامن زنند.
حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام در يك سخنرانى افشاگرانه ، تهديد آنان را با تهديد جدّى نظامى پاسخ داد و فرمود:
أَلاَ وَ إِنَّ الشَّيْطَانَ قَدْ ذَمَّرَ حِزْبَهُ وَ اسْتَجْلَبَ جَلَبَهُ لِيَعُودَ الْجَوْرُ إِلَى أَوْطَانِهِ وَ يَرْجِعَ الْبَاطِلُ إِلَى نِصَابِهِ وَ اللَّهِ مَا أَنْكَرُوا عَلَيَّ مُنْكَراً وَ لاَ جَعَلُوا بَيْنِي وَ بَيْنَهُمْ نَصِفاً دم عثمان وَ إِنَّهُمْ لَيَطْلُبُونَ حَقّاً هُمْ تَرَكُوهُ وَ دَماً هُمْ سَفَكُوهُ فَلَئِنْ كُنْتُ شَرِيكَهُمْ فِيهِ فَإِنَّ لَهُمْ لَنَصِيبَهُمْ مِنْهُ وَ لَئِنْ كَانُوا وَلُوهُ دُونِى فَمَا التَّبِعَةُ إِلا عِنْدَهُمْ وَ إِنَّ أَعْظَمَ حُجَّتِهِمْ لَعَلَى أَنْفُسِهِمْ يَرْتَضِعُونَ أُمّاً قَدْ فَطَمَتْ وَ يُحْيُونَ بِدْعَةً قَدْ أُمِيتَتْ يَا خَيْبَةَ الدَّاعِى مَنْ دَعَا وَ إِلاَمَ أُجِيبَ وَ إِنى لَرَاضٍ بِحُجَّةِ اللَّهِ عَلَيْهِمْ وَ عِلْمِهِ فِيهِمْ التهديد بالحرب فَإِنْ أَبَوْا أَعْطَيْتُهُمْ حَدَّ السَّيْفِ وَ كَفَى بِهِ شَافِياً مِنَ الْبَاطِلِ وَ نَاصِراً لِلْحَق وَ مِنَ الْعَجَبِ بَعْثُهُمْ إِلَيَّ أَنْ أَبْرُزَ لِلطعَانِ وَ أَنْ أَصْبِرَ لِلْجِلاَدِ هَبِلَتْهُمُ الْهَبُولُ لَقَدْ كُنْتُ وَ مَا أُهَدَّدُ بِالْحَرْبِ وَ لاَ أُرْهَبُ بِالضَّرْبِ وَ إِنى لَعَلَى يَقِينٍ مِنْ رَبى وَ غَيْرِ شُبْهَةٍ مِنْ دِينِى ⁽⁶⁰⁾
O امام على عليه السلام و شناساندن ناكثين ((اصحاب جمل ))
((آگاه باشيد، كه همانا شيطان حزب و يارانش را بسيج كرده ، و سپاه خود را از هر سو فراهم آورده است ، تا بار ديگر ستم را به جاى خود نشاند، و باطل به جايگاه خويش پايدار شود. سوگند به خدا ناكثين هيچ گناهى از من سراغ ندارند، و انصاف را بين من و خودشان رعايت نكردند، آنها حقّى را مى طلبند كه خود ترك كردند، و انتقام خونى را مى خواهند كه خود ريختند، اگر شريك آنها بودم ، پس آنها نيز در اين خونريزى سهم دارند، و اگر تنها خودشان خون عثمان را ريختند پس كيفر مخصوص آنهاست ، مهمترين دليل آنها به زيان خودشان است ، مى خواهند از پستان مادرى شير بدوشند كه خشكيده ، بدعتى را زنده مى كنند كه مدّت هاست مرده ، وَه چه دعوت كننده اى !؟ ⁽⁶¹⁾ و چه اجابت كنندگانى ؟) همانا من به كتاب خدا و فرمانش درباره ناكثين خوشنودم . اما اگر از آن سرباز زدند با شمشير تيز پاسخ آنها را خواهم داد، كه براى درمان باطل و يارى دادن حق كافى است . شگفتا! ازمن خواستند به ميدان نبرد آيم و برابر نيزه هاى آنان قرار گيرم و ضربت هاى شمشير آنها را تحمّل كنم ، گريه گنندگان بر آنها بگريند، تاكنون كسى مرا از جنگ نترسانده ، و از ضربت شمشير نهراسانده است ، من به پروردگار خويش يقين داشته و در دين خود شك و ترديدى ندارم .)
6 - انتخاب فرمانداران ⁽⁶²⁾
حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام نسبت به ((مديريّت سياسى )) جامعه اسلامى احساس مسئوليت شديد مى كرد، و بلافاصله پس از بيعت مردم به فكر انتخاب مديران لايق ، و عزل فرمانداران و كارگران نالايق افتاد
و در اين راه هيچگونه سياسى كارى ، يا مسامحه نشان نمى داد.
در آغاز محرم 36 هجرى انتصابات مهمّى به شرح زير انجام داد:
1- عثمان بن حنيف براى فرماندارى بصره
2- عمارة بن شهاب براى فرماندارى كوفه
3- عبدالله بن عباس براى فرماندارى يمن
4- قيس بن سعد براى فرماندارى مصر
5- سهل بن حنيف براى فرماندارى شام
تمام فرمانداران برسر پُست خود حاضر و به اداره امور پرداختند، جز فرماندار شام ، زيرا وقتى وارد شام شد به او گفتند:
اگر طرفدار خليفه سوم هستى و براى خونخواهى او آمدى ، وارد شو و الاّ برگرد.
سهل نيز به خدمت امام على عليه السلام بازگشت . ⁽⁶³⁾
اءمير المؤ منين (عليه السلام ) و مديريت سياسى
جبران و دلجوئى
يكى ديگر از اصول مديريّت ((بازسازى نفوهاى انساص )) است ،
اگر فردى در يكى از مديريّت ها ناتوان است امّا در بخش ديگرى مى تواند مؤ ثّر باشد، نبايد او را ضايع و توان كارى او را تضعيف كرد.
1 - دلجوئى از مديران عزل شده
طبيعى است كه در تداوم كارهاى اجتماعى ، سياسى ، كيفيّت كار افراد، وميزان كارآئى مديران روشن مى گردد، وجابجائى نيروها، يا عزل ونصب كار گزاران يك مسئله طبيعى ومديريّتى است كه براى بهتر اداره كردن كشور ضرورى است
و در دوران حكومت كوتاه حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام افرادى نيز عزل گرديدند:
O آنها كه خيانت كردند، مجازات شدند.
O آنها كه بى لياقتى نشان دادند، به مركز آورده شدند.
O و آنها كه براى جاى ديگرى مفيد بودند، امّا از عهده كارهاى بزرگ عاجز بودند از آنها دلجوئى بعمل آمد.
وقتى مالك اشتر را فرماندار مصر قرار داد، و نگرانى محمد بن ابى بكر را شنيد از او دلجوئى كرد و نامه 34 را به او نوشت .
2 - بكارگيرى صحيح مديران
عمرو بن ابى سلمه در بخش مديريّت سياسى ، استاندار امام على عليه السلام در بحرين و قسمتى از فارس بود، چون امام در آستانه حركت به سوى جنگ صفّين بود، با ويژگيهاى رزمى كه در عمروبن ابى سلمه ، سراغ داشت ، او را فراخواند، و در بخش مديريّت نظامى بكار گرفت و به جاى او (نعمان بن عجلان ) را فرستاد. ⁽⁶⁴⁾
مديريت در بيت رهبرى (اصل نظم گرائى )
يكى از اصول ارزشمند مديريّت ، ((نظم گرائى )) است كه بايد در تمام مسئوليّت ها و مشاغل و پست هاى سياسى رعايت گردد، و از همه مهم تر مسئولين بيت رهبرى بايد ((قانونمند)) و ((نظم گرا)) باشند تا در عمل ، الگوى ديگر افراد جامعه قرار گيرند.
1 - تقسيم كار
افرادى كه در منزل حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام مشاغل گوناگونى را بر عهده داشتند، با رعايت اصل ((تقسيم كار)) با نظم خاصّى ، مسئوليّت هاى خود را تحقّق بخشيده و در كار يكديگر دخالت نمى كردند و ((اصل نظم گراض )) رعايت مى گرديد. مانند:
الف - نويسندگان امام
نويسندگان امام على عليه السلام ، اوّل عبيداللّه بن ابى رافع
و پس از او سعيد بن نمران همدانى
و بعد از او عبداللّه بن جعفر و عبداللّه بن مسعود بودند
كه نامه ها و مكاتبات دفاتر مالياتى و سياسى را بر عهده داشتند.
ب - مؤ ذّن امام
مؤ ذّن حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام (جويرة بن مسهر عبدى ) و بعد از او (ابن نباح ) بود كه او را حجّاج شهيد كرد.
ج - دربان منزل امام
دربان منزل امام على عليه السلام ابتداء سلمان فارسى ، و سپس ابوفيروز ((ايرانى بود كه پس از شهادت امام دربان مخصوص امام مجتبى عليه السلام شد))
و ديگرى قنبر و ميثم تمّاربودند.
د - خدمتكاران منزل امام
خدمتكاران منزل حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام ، سعد و (نصر) بودند كه پس از امام على عليه السلام با امام مجتبى عليه السلام و سپس با امام حسين عليه السلام بودند و در كربلا به شهادت رسيدند.
و ديگرى ((غزوان )) و ((ميمون )) بودند كه برخى از كارها را بعهده داشتند
و از زنان خدمتكار حضرت ((فضّه )) بود كه در آغاز، در خدمت حضرت زهراسلام الله عليها بود و پس از شهادت آن حضرت به خدمت خود ادامه داد. ⁽⁶⁵⁾
امام على عليه السلام با توجه به نظم گرائى در سيستم رهبرى به مالك اشتر نوشت :
ثُمَّ انْظُرْ فِى حَالِ كُتَّابِكَ فَوَل عَلَى أُمُورِكَ خَيْرَهُمْ وَ اخْصُصْ رَسَائِلَكَ الَّتِى تُدْخِلُ فِيهَا مَكَايِدَكَ وَ أَسْرَارَكَ بِأَجْمَعِهِمْ لِوُجُوهِ صَالِحِ الاَْخْلاَقِ مِمَّنْ لاَ تُبْطِرُهُ الْكَرَامَةُ فَيَجْتَرِئَ بِهَا عَلَيْكَ فِى خِلاَفٍ لَكَ بِحَضْرَةِ مَلاٍَ وَ لاَ تَقْصُرُ بِهِ الْغَفْلَةُ عَنْ إِيرَادِ مُكَاتَبَاتِ عُمالِكَ عَلَيْكَ وَ إِصْدَارِ جَوَابَاتِهَا عَلَى الصَّوَابِ عَنْكَ فِيمَا يَأْخُذُ لَكَ وَ يُعْطِى مِنْكَ وَ لاَ يُضْعِفُ عَقْداً اعْتَقَدَهُ لَكَ وَ لاَ يَعْجِزُ عَنْ إِطْلاَقِ مَا عُقِدَ عَلَيْكَ وَ لاَ يَجْهَلُ مَبْلَغَ قَدْرِ نَفْسِهِ فِى الاُْمُورِ فَإِنَّ الْجَاهِلَ بِقَدْرِ نَفْسِهِ يَكُونُ بِقَدْرِ غَيْرِهِ أَجْهَلَ ثُمَّ لاَ يَكُنِ اخْتِيَارُكَ إِيَّاهُمْ عَلَى فِرَاسَتِكَ وَ اسْتِنَامَتِكَ وَ حُسْنِ الظَّن مِنْكَ فَإِنَّ الرجَالَ يَتَعَرَّضُونَ لِفِرَاسَاتِ الْوُلاَةِ بِتَصَنُّعِهِمْ وَ حُسْنِ خِدْمَتِهِمْ وَ لَيْسَ وَرَاءَ ذَلِكَ مِنَ النَّصِيحَةِ وَ الاَْمَانَةِ شَيْءٌ وَ لَكِنِ اخْتَبِرْهُمْ بِمَا وُلُّوا لِلصَّالِحِينَ قَبْلَكَ فَاعْمِدْ لاَِحْسَنِهِمْ كَانَ فِي الْعَامَّةِ أَثَراً وَ أَعْرَفِهِمْ بِالاَْمَانَةِ وَجْهاً فَإِنَّ ذَلِكَ دَلِيلٌ عَلَى نَصِيحَتِكَ لِلَّهِ وَ لِمَنْ وُليتَ أَمْرَهُ وَ اجْعَلْ لِرَأْسِ كُل أَمْرٍ مِنْ أُمُورِكَ رَأْساً مِنْهُمْ لاَ يَقْهَرُهُ كَبِيرُهَا وَ لاَ يَتَشَتَّتُ عَلَيْهِ كَثِيرُهَا وَ مَهْمَا كَانَ فِى كُتَّابِكَ مِنْ عَيْبٍ فَتَغَابَيْتَ عَنْهُ أُلْزِمْتَهُ نهج البلاغة ص : 438ثُمَّ اسْتَوْصِ بِالتُّجَّارِ وَ ذَوِى الصنَاعَاتِ وَ أَوْصِ بِهِمْ خَيْراً الْمُقِيمِ مِنْهُمْ وَ الْمُضْطَرِبِ بِمَالِهِ وَ الْمُتَرَفقِ بِبَدَنِهِ فَإِنَّهُمْ مَوَادُّ الْمَنَافِعِ وَ أَسْبَابُ الْمَرَافِقِ وَ جُلا بُهَا مِنَ الْمَبَاعِدِ وَ الْمَطَارِحِ فِى بَركَ وَ بَحْرِكَ وَ سَهْلِكَ وَ جَبَلِكَ وَ حَيْثُ لاَ يَلْتَئِمُ النَّاسُ لِمَوَاضِعِهَا وَ لاَ يَجْتَرِءُونَ عَلَيْهَا فَإِنَّهُمْ سِلْمٌ لاَ تُخَافُ بَائِقَتُهُ وَ صُلْحٌ لاَ تُخْشَى غَائِلَتُهُ وَ تَفَقَّدْ أُمُورَهُمْ بِحَضْرَتِكَ وَ فِى حَوَاشِى بِلاَدِكَ وَ اعْلَمْ مَعَ ذَلِكَ أَنَّ فِى كَثِيرٍ مِنْهُمْ ضِيقاً فَاحِشاً وَ شُحّاً قَبِيحاً وَ احْتِكَاراً لِلْمَنَافِعِ وَ تَحَكُّماً فِى الْبِيَاعَاتِ وَ ذَلِكَ بَابُ مَضَرَّةٍ لِلْعَامَّةِ وَ عَيْبٌ عَلَى الْوُلاَةِ فَامْنَعْ مِنَ الاِحْتِكَارِ فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص مَنَعَ مِنْهُ وَ لْيَكُنِ الْبَيْعُ بَيْعاً سَمْحاً بِمَوَازِينِ عَدْلٍ وَ أَسْعَارٍ لاَ تُجْحِفُ بِالْفَرِيقَيْنِ مِنَ الْبَائِعِ وَ الْمُبْتَاعِ فَمَنْ قَارَفَ حُكْرَةً بَعْدَ نَهْيِكَ إِيَّاهُ فَنَكلْ بِهِ وَ عَاقِبْهُ فِى غَيْرِ إِسْرَافٍ ثُمَّ اللَّهَ اللَّهَ فِى الطَّبَقَةِ السُّفْلَى مِنَ الَّذِينَ لاَ حِيلَةَ لَهُمْ مِنَ الْمَسَاكِينِ وَ الْمُحْتَاجِينَ وَ أَهْلِ الْبُؤْسَى وَ الزَّمْنَى فَإِنَّ فِى هَذِهِ الطَّبَقَةِ قَانِعاً وَ مُعْتَرّاً وَ احْفَظِ لِلَّهِ مَا اسْتَحْفَظَكَ مِنْ حَقهِ فِيهِمْ وَ اجْعَلْ لَهُمْ قِسْماً مِنْ بَيْتِ مَالِكِ وَ قِسْماً مِنْ غَلا تِ صَوَافِى الاِْسْلاَمِ فِى كُل بَلَدٍ فَإِنَّ لِلاَْقْصَى مِنْهُمْ مِثْلَ الَّذِى لِلاَْدْنَى وَ كُلُّ