2 حقوق متقابل مردم و حكومت

يكى ديگر از اقسام حقوق متقابل ، ((حقوق متقابل مردم و حكومت )) است ،
اگر حكومت ها و حاكمان حقوق مردم را رعايت كنند،
و به مردم ظلم و ستم روا ندارند،
و مردم نيز حقوق حكومت و دولت و حاكمان را محترم بشمارند. مى توانند جامعه متكامل و صالحى داشته باشند
كه اين بحث را در چند بخش بايد به نقد و ارزيابى گذاشت :
الف حقوق مردم بر حكومت
امام على عليه السلام در نامه 50 توضيح داد كه :
فَإِنَّ حَقّا عَلَى الْوَالِي اءَلا يُغَيِّرَهُ عَلَى رَعِيَّتِهِ فَضْلٌ نَالَهُ، وَلاَ طَوْلٌ خُصَّ بِهِ، وَاءَنْ يَزِيدَهُ مَا قَسَمَ اللّهُ لَهُ مِنْ نِعَمِهِ دُنُوّا مِنْ عِبَادِهِ؛ وَعَطْفا عَلَى إِخْوَانِهِ.
اءَلاَ وَإِنَّ لَكُمْ عِنْدِي اءَلا اءَحْتَجِزَ دُونَكُمْ سِرّا إِلا فِي حَرْبٍ، وَلاَ اءَطْوِيَ دُونَكُمْ اءَمْرا إِلا فِي حُكْمٍ، وَلاَ اءُؤَخِّرَ لَكُمْ حَقّا عَنْ مَحَلِّهِ، وَلاَ اءَقِفُ بِهِ دُونَ مَقْطَعِهِ، وَاءَنْ تَكُونُوا عِنْدِي فِي الْحَقِّ سَوَاءً.
فَإِذَا فَعَلْتُ ذلِكَ وَجَبَتْ لِلّهِ عَلَيْكُمُ النِّعْمَةُ، وَلِي عَلَيْكُمُ الطَّاعَةُ؛ وَاءَلا تَنْكُصُوا عَنْ دَعْوَةٍ، وَلاَ تُفَرِّطُوا فِي صَلاَ حٍ، وَاءَنْ تَخُوضُوا الْغَمَرَاتِ إِلَى الْحَقِّ، فَإِنْ اءَنْتُمْ لَمْ تَسْتَقِيمُوا لِي عَلَى ذلِكَ لَمْ يَكُنْ اءَحَدٌ اءَهْوَنَ عَلَيَّ مِمَّنْ اعْوَجَّ مِنْكُمْ، ثُمَّ اءُعْظِمُ لَهُ الْعُقُوبَةَ، وَلاَ يَجِدُ عِنْدِي فِيهَا رُخْصَةً.
فَخُذُوا هذَا مِنْ اءُمَرَائِكُمْ، وَاءَعْطُوهُمْ مِنْ اءَنْفُسِكُمْ مَا يُصْلِحُ اللّهُ بِهِ اءَمْرَكُمْ،
((همانا بر زمامدار واجب است كه اگر اموالى به دست آورد، يا نعمتى مخصوص او شد، دچار دگرگونى نشود، و با آن اموال و نعمتها، بيشتر به بندگان خدا نزديك ، و به برادرانش مهربانى روا دارد.
آگاه باشيد! حق شما بر من آن است كه جز اسرار جنگى هيچ رازى را از شما پنهان ندارم ، و كارى را جز حكم شرع ، بدون مشورت با شما انجام ندهم ، و در پرداخت حق شما كوتاهى نكرده ، و در وقت تعيين شده آن بپردازم ، و با همه شما بگونه اى مساوى رفتار كنم .
پس وقتى من مسؤ وليّت هاى ياد شده را انجام دهم ، بر خداست كه نعمتهاى خود را بر شما ارزانى دارد، و اطاعت من بر شما لازم است ، و نبايد از فرمان من سرپيچى كنيد، و در انجام آن چه صلاح است سُستى ورزيد، و در سختيها براى رسيدن به حق تلاش كنيد، حال اگر شما پايدارى نكنيد، خوارترين افراد نزد من انسان كج رفتار است ، كه او را به سختى كيفر خواهم داد، و هيچ راه فرارى نخواهد داشت ، پس ‍ دستورالعملهاى ضرورى را از فرماندهانتان دريافت داشته ، و از فرماندهان خود در آن چه كه خدا امور شما را اصلاح مى كند، اطاعت كنيد.)) ⁽⁸⁾
كه عناوين كلّى آن به شرح زير است :
اوّل حقوق مردم بر رهبر
1 رعايت عدالت اجتماعى الاّ يغيّره على رعيّته فضل ناله نامه 50/2
2 پرهيز از غروز زدگى ولا طول خصّ به نامه 50/2
3 ارتباط تنگاتنگ با مردم من نعمه دنوّا من عباده نامه 50/2
4 راءفت و مهربانى نسبت بمردم و عطفا على اخوانه نامه 50/2
دوّم اخلاق فرماندهى كل
1 همدلى با فرماندهان نظامى اءلاّ احتجز دونكم سرّا نامه 50/3
2 پرهيز از افشاى اسرار نظامى الاّ فى حرب نامه 50/3
3 رعايت اصل مشورت با فرماندهان و لا اطوى دونكم امرا نامه 50/3
4 قاطعيّت در اجراى فرمان الهى الاّ فى حكم نامه 50/3
5 پرهيز از تاءخير در پرداخت حقوق و لااؤ خّرلكم حقّا عن محلّه نامه 50/3
6 رعايت عدالت رفتارى با فرماندهان سواء و ان تكونوا عندى فى الحقّ نامه 50/4
7 برخورد قاطع با متخلفان فان انتم لم تستقيمو الى .. ممّن اعوجّ منكم نامه 50/5
8 كيفر دادن مجرمان فان انتم لم تستقيمو الى .. ممّن اعوجّ منكم نامه 50/5
9 شدّت عمل نسبت به منحرفان ثمّ اعظم له العقوبة نامه 50/6
سوم وظائف فرماندهان نظامى
1 اطاعت از فرمان رهبر ولى عليكم الّطاعة نامه 50/4
2 پرهيز از سرپيچى نسبت به فرمان رهبر واءلاّ تنكصوا عن دعوة نامه 50/5
3 پرهيز از سستى در راه اصلاح امور نظاميان ولا تفرّطوا فى صلاح نامه 50/5
4 تحمّل مشكلات حق گرائى و ان تخوضوا الغمرات الى الحقّ نامه 50/5
5 اطاعت از فرماندهان فخذوا هذا من امرائكم نامه 50/6
6 اصلاح و بازسازى امور نظاميان به امركم و اعطوهم من انفسكم ما يصلح اللّه نامه 50/6

1 حقوق متقابل مردم و حكومت در خطبه 216 و 34 نهجالبلاغه

حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام در خطبه 216 به ((حقوق متقابل مردم و حكومت )) پرداخته و جوانب گسترده آن را مشروحا بيان فرمود
و آن را يكى از بزرگترين حقوق واجب الهى شمرد،
زيرا فرد به تكامل نمى رسد جز آنكه جامعه به كمال برسد، و جامعه به كمال نخواهد رسيد جز آنكه حقوق متقابل رعايت گردد.
فلسفة الحقوق الاجتماعيّة
اءَمَّا بَعْدُ، فَقَدْ جَعَلَ اللّهُ سُبْحَانَهُ لِي عَلَيْكُمْ حَقّا بِوِلاَيَةِ اءَمْرِكُمْ، وَلَكُمْ عَلَيَّ مِنَ الْحَقِّ مِثْلُ الَّذِي لِي عَلَيْكُمْ، فَالْحَقُّ اءَوْسَعُ الاَْشْيَاءِ فِي التَّوَاصُفِ، وَاءَضْيَقُهَا فِي التَّنَاصُفِ،
لاَ يَجْرِي لاَِحَدٍ إِلا جَرَى عَلَيْهِ، وَلاَ يَجْرِي عَلَيْهِ إِلا جَرَى لَهُ.
وَلَوْ كَانَ لاَِحَدٍ اءَنْ يَجْرِيَ لَهُ وَلاَ يَجْرِيَ عَلَيْهِ، لَكَانَ ذلِكَ خَالِصا لِلّهِ سُبْحَانَهُ دُونَ خَلْقِهِ، لِقُدْرَتِهِ عَلَى عِبَادِهِ، وَلِعَدْلِهِ فِي كُلِّ مَا جَرَتْ عَلَيْهِ صُرُوفُ قَضَائِهِ، وَلكِنَّهُ سُبْحَانَهُ جَعَلَ حَقَّهُ عَلَى الْعِبَادِ اءَنْ يُطِيعُوهُ، وَجَعَلَ جَزَاءَهُمْ عَلَيْهِ مُضَاعَفَةَ الثَّوَابِ تَفَضُّلا مِنْهُ، وَتَوَسُّعا بِمَا هُوَ مِنَ الْمَزِيدِ اءَهْلُهُ.
الحقوق المتبادلة بين القائد و الامّة
ثُمَّ جَعَلَ سُبْحَانَهُ مِنْ حُقُوقِهِ حُقُوقا افْتَرَضَهَا لِبَعْضِ النَّاسِ عَلَى بَعْضٍ، فَجَعَلَهَا تَتَكَافَاءُ فِي وُجُوهِهَا، وَيُوجِبُ بَعْضُهَا بَعْضا، وَلاَ يُسْتَوْجَبُ بَعْضُهَا إِلا بِبَعْضٍ.
1 حقوق اجتماعى
پس از ستايش پروردگار! خداوند سبحان ، براى من ، بر شما به جهت سرپرستى حكومت ، حقّى قرار داده ، و براى شما همانند حق من ، حقّى تعيين فرموده است ، پس ‍ حق گسترده تر از آن است كه توصيفش كنند، ولى به هنگام عمل تنگنايى بى مانند دارد.
حق اگر به سود كسى اجرا شود، ناگزير به زيان او نيز روزى به كار رود، و چون به زيان كسى اجراء شود روزى به سود او نيز جريان خواهد داشت .
اگر بنا باشد حق به سود كسى اجراء شود و زيانى نداشته باشد، اين مخصوص خداى سبحان است نه ديگر آفريده ها، به خاطر قدرت الهى بر بندگان ، و عدالت او بر تمام موجوداتى كه فرمانش بر آنها جارى است ، لكن خداوند حق خود را بر بندگان ، اطاعت خويش قرار داده ، و پاداش آن را دو چندان كرده است ، از روى بخشندگى ، و گشايشى كه خواسته به بندگان عطا فرمايد.

3 رعايت حقوق حيوانات

در جامعه صالح توحيدى نه تنها انسان ها در روابط اجتماعى داراى حقوق متقابل مى باشند بلكه حيوانات نيز از اين اصل ارزشمند جدا نيستند،
اين موجودات بى آزارى كه در خدمت انسان قرار دارند، و بارسنگين اجتماعى را بر دوش خود گرفته اند.
امام على عليه السلام در خطبه 167/5 به مسئوليّت انسان ها نسبت به حيوانات اشاره مى فرمايد:
بَادِرُوا اءَمْرَ الْعَامَّةِ وَخَاصَّةَ اءَحَدِكُمْ وَهُوَ الْمَوْتُ، فَإِنَّ النَّاسَ اءَمَامَكُمْ، وَإِنَّ السَّاعَةَ تَحْدُوكُمْ مِنْ خَلْفِكُمْ.
تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا، فَإِنَّمَا يُنْتَظَرُ بِاءَوَّلِكُمْ آخِرُكُمْ.
اتَّقُوا اللّهَ فِي عِبَادِهِ وَبِلاَ دِهِ، فَإِنَّكُمْ مَسْؤُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَالْبَهَائِمِ. اءَطِيعُوا اللّهَ وَلاَ تَعْصُوهُ، وَإِذَا رَاءَيْتُمُ الْخَيْرَ فَخُذُوا بِهِ، وَإِذَا رَاءَيْتُمُ الشَّرَّ فَاءَعْرِضُوا عَنْهُ.
((به سوى مرگ كه همگانى است ، و فرد فرد شما را از آن گريزى نيست بشتابيد، همانا مردم در پيش روى شما مى روند، و قيامت از پشت سر، شما را مى خواند. سبكبار شويد تا به قافله برسيد، كه پيش رفتگان در انتظار بازماندگانند، از خدا بترسيد، و تقوا پيشه كنيد زيرا شما در پيشگاه خداوند، مسئول بندگان خدا، و شهرها، و خانه ها و حيوانات هستيد ⁽¹¹⁾ خدا را اطاعت كنيد و از فرمان خدا سرباز مداريد، اگر خيرى ديديد برگزينيد، و اگر شر و بدى ديديد از آن دورى كنيد.)) ⁽¹²⁾
و آنگاه در نامه 25 حقوق حيوانات را مشروحا به كارگزاران امور مالياتى تذكّر مى دهد.
وَلاَ تُوَكِّلْ بِهَا إِلا نَاصِحا شَفِيقا وَاءَمِينا حَفِيظا، غَيْرَ مُعْنِفٍ وَلاَ مُجْحِفٍ، وَلاَ مُلْغِبٍ وَلاَ مُتْعِبٍ. ثُمَّ احْدُرْ إِلَيْنَا مَا اجْتَمَعَ عِنْدَكَ نُصَيِّرْهُ حَيْثُ اءَمَرَ اللّهُ بِهِ، فَإِذَا اءَخَذَهَا اءَمِينُكَ فَاءَوْعِزْ إِلَيْهِ.
اءَلا يَحُولَ بَيْنَ نَاقَةٍ وَبَيْنَ فَصِيلِهَا، وَلاَ يَمْصُرَ لَبَنَهَا فَيَضُرَّ ذلِكَ بِوَلَدِهَا؛ وَلاَ يَجْهَدَنَّهَا رُكُوبا، وَلْيَعْدِلْ بَيْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِي ذلِكَ وَبَيْنَهَا، وَلْيُرَفِّهْ عَلَى اللا غِبِ، وَلْيَسْتَاءْنِ بِالنَّقِبِ وَالظَّالِعِ، وَلْيُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ الْغُدُرِ، وَلاَ يَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ الاَْرْضِ إِلَى جَوَادِّ الطُّرُقِ، وَلْيُرَوِّحْهَا فِي السَّاعَاتِ، وَلُْيمْهِلْهَا عِنْدَ النِّطَافِ وَالاَْعْشَابِ.
حَتَّى تَاءْتِيَنَا بِإِذْنِ اللّهِ بُدَّنا مُنْقِيَاتٍ، غَيْرَ مُتْعَبَاتٍ وَلاَ مَجْهُودَاتٍ، لِنَقْسِمَهَا عَلَى كِتَابِ اللّهِ وَسُنَّةِ نَبِيِّهِصلى الله عليه و آله و سلم فَإِنَّ ذ لِكَ اءَعْظَمُ لاَِجْرِكَ، وَاءَقْرَبُ لِرُشْدِكَ، إِنْ شَاءَ اللّهُ.
در رساندن حيوانات آن را به دست چوپانى كه خيرخواه و مهربان ، امين و حافظ، كه نه سختگير باشد و نه ستمكار، نه تند براند و نه حيوانات را خسته كند، بسپار، سپس ‍ آن چه از بيت المال جمع آورى شد براى ما بفرست ، تا در نيازهايى كه خدا اجازه فرمود مصرف كنيم ، هرگاه حيوانات را به دست فردى امين سپردى ، به او سفارش ‍ كن تا:
((بين شتر و نوزادش جدايى نيفكند، و شير آن را ندوشد تا به بچّه اش زيانى وارد نشود، در سوار شدن بر شتران عدالت را رعايت كند، و مراعات حال شتر خسته يا زخمى را كه سوارى دادن براى او سخت است بنمايد، آنها را در سر راه به درون آب ببرد، و از جاده هايى كه دو طرف آن علف زار است به جادّه بى علف نكشاند، و هرچند گاه شتران را مهلت دهد تا استراحت كنند، و هرگاه به آب و علفزار رسيد، فرصت دهد تا علف بخورند و آب بنوشند))
تا آنگاه كه به اذن خدا بر ما وارد شوند، فربه و سرحال ، نه خسته و كوفته ، كه آنها را بر اءساس رهنمود قرآن ، و سنّت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم تقسيم نماييم ، عمل به دستورات ياد شده مايه بزرگى پاداش و هدايت تو خواهد شد. اگر خداوند بخواهد.
عناوين حقوق حيوانات (در نامه 25)
1 دور نكردن حيوانات اءلاّ يحول بين ناقة و بين فصيلها نامه 25/12
2 كم دوشيدن شير و لا يمصر لبنها نامه 25/12
3 خسته نكردن شتران و لايجهدنّها ركوبا نامه 25/12
4 عدالت در سوار شدن وليعدل بين صواحباتها نامه 25/12
5 مراعات حال شتران خسته وليرفّه على اللاّغب نامه 25/13
6 آهسته راندن شتر وليستاءن بالنّقب والظّالع نامه 25/13
7 عرضه كردن به آب تمرّ به من الغدر نامه 25/13
8 راه رفتن كنار علفزارها لايعدل بها عن نبت الا رض نامه 25/14
9 مهلت دادن به حيوانات و ليروّحها فى السّاعات نامه 25/14
10 استراحت دادن و ليروّحها فى السّاعات نامه 25/14
فصل اول