فصل دوم: شايسته‏ترين رهبر

شايسته‏ترين رهبر

به ياد بود آن روز كه مردم به افقى فراتر نگريستند،و آن شخصى كه در تمام نماى شخصيت جلوه كرد، «يعنى:غدير و امير عليه السلام‏»

در اين رساله،هيچ سندى از«شيعه‏»نقل نشده است و اگر به كتبى از مؤلفان شيعى حواله مى‏گردد،براى رعايت اختصار در معرفى اسناد است.

در همين مقاله كوتاه با متجاوز از 3500 سند آشنا خواهيد شد.

«دل‏»در درون مى‏جوشد كه:مرا با«وجودى برتر از همه‏»رابطه است ⁽¹⁾ و به خاطر عظمتش او را در نمى‏يابم،ولى دوست دارم كه به آستانش رو آورم،با وى راز و نيازى آغازم و هستى خويش به شوق او در بازم،آرام من بدو وابسته است و اعتماد من بر او شايسته.

«عقل‏»از ميان،فرياد مى‏زند كه:«كمال‏»را خواستارم و«حق‏»را طالبم.

«نفس انسانى‏»گويد كه:مرا با«پرهيزگارى‏»آشنا ساخته‏اند ⁽²⁾ ،از آن خشنودم و از خلاف آن بيزار. «فطرت آدمى‏»بانگ بر آرد كه:مرا از«راستيها»مايه بخشيده‏اند،و بدان سو گرايش داده‏اند.

«تمايلات غريزى‏» ⁽³⁾ اعلام كننده كه:ما را عشق به‏«زندگى‏»و«عزت نفس‏»و«تحصيل خوشبختى‏»است،ما را ميل به ‏«فضيلت و برترى‏» است.

خواهيم كه با«دوستى،مهر خانوادگى و نوع پرورى‏»رابطه‏اى اجتماعى بر قرار كنيم.مايليم كه خوبان را دوست‏بداريم و در حال و خيال با آنان همراه باشيم.ما را به‏«خير»علاقه‏اى است و رو به‏«عاطفه اخلاقى‏»داريم.ما را«حس دينى‏» ⁽⁴⁾ است و كششى نهانى به سوى معتقدات صحيح،از آن رو كه جان را وقارى ببخشد،و كشتى وجود را در طوفانها لنگرى باشد،ضمنا به تدريج تا ساحل‏«ابديت‏»پيش ببرد،و از فنا برهاند.

ما را علاقه به‏«زيبائى‏»است،خواهيم كه بهتر از اين در ديده‏ها جلوه كنيم و به رفتار و گفتار،مورد پسند قرار گيريم،به علاوه،خود نيز،در ديگران و محيط خويش،«حسن و لطف‏»بينيم.

از همه مهم‏تر آنكه ما را ذاتا ميل به‏«حقيقت جوئى‏»است،و از گهواره تا گور اين كشش و كوشش برجاست. بدين جهات آدمى را از همه سوى،شورى در گرفته،و جنبشى وى را از اولين لحظات حيات،نگران‏«آينده خود و زندگى معنوى او»ساخته است.

نمى‏تواند بى‏حركت‏بماند،زيرا از«مردگى‏»نفرت دارد.

و نمى‏تواند خود را«پست‏تر از آنچه براى آن،آمادگى باطنى و آشنائى نهانى دارد»ملاحظه كند،زيرا آنرا خلاف‏«آدميت‏»مى‏داند.

لذا«مقصدى عالى‏»كه جامع همه خواستهاى او باشد در نظر مى‏گيرد،و آنجا را كه در آن،حق،خير،زيبائى،مهر،خوشبختى و بالاخره كمال و بقا فراهم باشد،«هدف‏»قرار مى‏دهد.

روى به راه مى‏آورد،و از آن جهت كه هر دم برترى گيرد و پيش‏تر رود«فضيلت‏»را رنگ وجود مى‏بخشد. ⁽⁵⁾ و بدان نظر كه از انحراف، دور بماند،و بى‏كژى،راه را در سپارد،به حفاظ‏«تقوى‏»مجهز مى‏گردد.

«فضيلت و تقوى‏»دو يار همپا و همراه اوست.اين،نگهبانى مى‏كند و آن،راه مى‏برد،اين،دفع بلا مى‏نمايد و آن،قوت رفتار مى‏بخشد،اين،سير را از لغزش بدور مى‏دارد،و آن،سرعت‏حركت را موجب مى‏شود. به هر حال،آدمى را تنها«خواست و آشنائى با مقصد»كافى نيست،دانستن راه،و طريق رهروى نيز،لازم است.پس لازم آنكه به جستجوى‏«راهبرى شايسته‏» اقدام كند،و واجب آنكه‏«شايسته‏ترين رهبر»را به راهبرى خويش برگزيند.

تحقيق آغاز مى‏شود:

«عقل گويد»:خوبست آنكس را اختيار كنيم كه از سايرين،به اين فضيلتها آراسته‏تر است و به باطن،ايمان و تقوايش بيشتر.

سزاوارتر آنكه طريقه كسب آن فضائل را نيز بهتر داند و نيكوتر تعليم نمايد،و در اين آموزش،سخاوتى تام داشته باشد و شجاعتى تمام،تا به جان خواهد كه ديگرى را به فيض برساند،و با شهامت‏به بيان واقعيات بپردازد.

نه در او بيم و اضطرابى باشد و نه سهو و نسيانى،كه علم او را مخدوش سازد و زبان وى را از صراحت‏بيندازد.

بجوئيم تا بيابيم،اين چراغ و اين راه تحقيق.

«دل گويد»:ما مى‏دانيم كه آفريدگارى مهربان داريم،و اين همه‏«مقاصد عالى‏»را كه آدمى طالب است،او به وسيله پيامبران خويش،پياپى ابلاغ كرده و اصولا خدا و رسولش بهتر دانند كه معلم لايق مكتب انسانى كيست؟و آراسته اين فضائل،و بايسته اين مقام و منصب چه كسى است؟ ⁽⁶⁾ مى‏بينيم رسول خدا،از پروردگان دامن وحى،كدام را بيشتر از همه ستوده است؟و بر ديگران مقدم و مقتدا قرار داده؟

چه كسى را از همه با ايمان‏تر و پرهيزگارتر مى‏شناسد؟و به دين و معانى آيات آسمانى و خواست الاهى واقف‏تر مى‏شمارد؟

و در چه كسى،كرامت طبع و شهامت نفس،و سخاوت ذات و بالاخره لياقت امامت امت را فزون‏تر مى‏داند؟

آرى،نقل از كلام‏«رسولى صادق‏»و متكى به وحى،كه جز حق بر زبان نمى‏آورد و جانش به روشنائيها منور است و به ‏«علمى برتر، عقلى بالاتر،نظرى وسيع‏تر،و توجهى عميق‏تر»،و از همه مهم‏تر،به‏«عصمت‏» (يعنى دورى از انحراف و لغزش و سهو) مجهز است،از هر ماخوذ ديگر،بهتر و شايسته‏تر خواهد بود.

اما«حق گويد»:از هر دو راه بجوى،از اين بپرس و با آن بسنج.

پيامبر خدا معرفى كند،عقل بينا و بى‏غرض هم وارسى نمايد،و چون از هر دو جهت،آن را«درست و لايق‏»يافتى، بپذير، دست‏به او ده، همراه برو، تا به مقصد برسى.

«پاسخ عقلى‏»را از خردمندان و دانش پژوهانى مى‏گيريم كه مسلمان نيستند و يا غير شيعه‏اند،تا مطمئن شويم كه سخن جز به اتكاى‏«معرفت و وجدان‏»نگفته‏اند.

اما«پاسخ نقلى‏»را كه‏«احاديث نبوى‏»است‏باز از طريق غير شيعه مى‏آوريم تا در ناخت‏حقيقت،هيچگونه ابهامى نمانده باشد.

بررسى

پيامبر گرامى اسلام،بيش از همه‏«على بن ابى طالب عليه السلام‏»را مى‏ستود و محرم اسرار مى‏شمرد،با او خلوتها و نجوى‏ها داشت.

على عليه السلام در سفر و حضر،جنگ و صلح،غالبا همپا و همراه پيامبر بود.بيشتر از هر كسى،سخن وى مى‏شنود،و درك معانى مى‏كرد.

كاتب مخصوص وحى به شمار مى‏رفت.«پيش از همه‏»به دامن رسالت آويخت،و«ديرتر از همه‏»،روزگار،ميان آن دو،به ظاهر،جدائى افكند.

شش ساله بود كه به خانه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم ماوا گرفت،و بنا به قول خود وى:«چون بچه‏اى كه پا به پا به دنبال ما در رود»همراه پيامبر،حركت مى‏كرد و از وى،جدائى نداشت. ⁽⁷⁾

پيش از همه مردان،ايمان آورد،در حالى كه هنوز«ده ساله‏»بود ⁽⁸⁾ و عجيب آنكه،پيغمبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم او را دعوت به ايمان كرد و (بنا به قول مامون) قطعا خداوند،على را قبل از بلوغ سنى،لايق مقام شايسته و مقدس ‏«تكليف‏» دانسته است ⁽⁹⁾ .

بگذريم،كه سخن را درباره او پايان نيست،و كلام را قدرت توصيف و بيان نه.

در پاسخ نقلى گوئيم:

(الف) -احاديثى كه در شرح فضائل معنوى و مقامات او،از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم صادر شده است‏بسيار،و بيش از«چند هزار»است،چندانكه دانشمندانى از اهل تسنن،كتبى مستقل در باب‏«مناقب،خلافت،ولايت‏»و نظائر آن نوشته‏اند،و به ارائه اسناد فضيلت على بن ابى طالب عليه السلام بر سايرين منحصر ساخته‏اند.

در ضمن اين احاديث،گاه عناوين و القابى،از طرف رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به‏«على عليه السلام‏»داده شده كه تعداد آنها بنابر محاسبه‏اى به‏«250»مى‏رسد ⁽¹⁰⁾ ،و بين اين القاب،17 تاى آنها با لفظ‏«امام‏»شروع مى‏شود (از قبيل:امام الامة-امام البرية-امام الاتقياء-امام المسلمين-امام اولياء الله و...) و در مابقى نيز غالبا صفت‏«فضيلت‏بر ديگران‏»و«بى‏مانندى او»در ميان امت (بلكه مردم جهان) مذكور است،و لذا در عصر آن حضرت،بزرگ و كوچك،او را«امام‏»مى‏گفتند و اين عنوان بر ديگرى،اطلاق نمى‏شد ⁽¹¹⁾ .

(ب) -معرفى‏«على بن ابى طالب عليه السلام‏»به مردم،از جانب رسول خدا،همزمان با اعلام كلمه توحيد (لا اله الا الله) بود.

ابتدا در آن مهمانى كه بنا به حكم «فانذر عشيرتك الاقربين‏» ⁽¹²⁾ پيغمبر حق صلى الله عليه و آله و سلم،در اوائل بعثت در حدود چهل تن از منسوبان نزديك خويش را بر رسالت‏خود آگاه كرد،على عليه السلام به عنوان:«ان هذا اخي و وصيي و خليفتي فيكم فاسمعوا له و اطيعوه‏» ⁽¹³⁾ معرفى شد.

(حديث فوق را همه محدثين بزرگ اسلامى از اهل سنت،و مفسرين،در ذيل آيه مذكور نقل كرده‏اند) ⁽¹⁴⁾ .

سپس به هنگام اجراى حكم‏«فاصدع بما تؤمر» ⁽¹⁵⁾ كه پيمبر اسلام بر«كوه صفا»بر آمده بود و مردم مكه همه به پاى كوه، جمع شده بودند و بزرگان قريش حضور داشتند،باز تنها كسى را كه به عنوان‏«برادر-وزير-وصى-خليفه‏»براى خويش معرفى فرمود،على بن ابى طالب عليه السلام بود ⁽¹⁶⁾ .

(ج) -ما كه رسول خدا را بهترين رهبر عاليمقام انسانيت و كمال مى‏دانيم،آن كس را كه او خود،جانشين لايق خويش شناسد، نيز توانيم‏«شايسته‏ترين رهبر»دانيم،و اتفاقا احاديثى از نبى مكرم صلى الله عليه و آله و سلم كه در آنها اشاره به خلافت‏«على عليه السلام‏»هست،بسيار است اما آنچه با قيد«خليفتي من بعدي‏»همراه باشد باز كم نيست.در برخى از آنها عنوان‏«امامت‏»هم اضافه شده است (32 حديث از اين قبيل را كه به طريق اهل تسنن وايت‏شده،كتاب «الخلافة‏» كاشانى با ذكر سند،جمع آورده است) ⁽¹⁷⁾ .

تا بدانيد كه‏«على عليه السلام‏»خليفه بلا فصل پيمبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم بود. و بدانيد كه آن حضرت هم،خود را«خليفه رسول‏»و«امام امت‏»مى‏دانست و مردم را از ابتدا به اطاعت‏خويش دعوت كرد،و ابو بكر را شايسته اين منصب نشمرد (به اسناد صفحات 30/31/51،كتاب‏«الخلافة‏»مراجعه شود-3 سند-) ⁽¹⁸⁾ .

(د) -اما در مورد رهبرى انسانها و نجات بخشى آنان از مهالك حيات،احاديثى از نبى گرامى صلى الله عليه و آله و سلم رسيده كه مهم‏ترين آنها«حديث ثقلين‏»است.و خوشبختانه‏«دار التقريب اسلامى‏»تحقيقى كافى در اين باب نموده و با ذكر اسناد،صحت و متواتر بودنش را تاييد كرده است. ⁽¹⁹⁾

(ه) -اما واقعه‏«غدير»در سال دهم هجرت اتفاق افتاد.و چون قبلا به مسلمين ابلاغ شده بود كه هر چه توانند بيشتر براى انجام حج‏شركت كنند،جمع كثيرى از همه سوى،آمده بودند. اين سفر را مورخان اسلامى‏«حجة البلاغ‏»،«حجة الوداع‏»و«حجة الكمال‏»گويند.پس از انجام اعمال حج،در راه بازگشت‏به مدينه در سرزمين‏«جحفه‏»آيه:

يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من رب و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله يعصمك من الناس. ⁽²⁰⁾

بر پيامبر حق وارد شد كه متضمن ماموريت مهمى بود ⁽²¹⁾ .

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم امر كرد تا همه در محل‏«غدير خم‏»گرد آيند.جمعيت از پس و پيش فراهم شدند.

ظهر روز پنجشنبه بود،و هيجدهم ذى الحجة...حضرت نمازى گزارد و سپس به ميان جمعيت رفت،بر منبرى از جهاز شتران بر آمد و خطبه‏اى آغاز كرد.

ابتداى آن،ستايش خدا بود،و بعد،نزديكى رحلت‏خود،و ديگر،نصيحت امت و بيان عقايد حقه اسلامى و تاكيد به اينكه: از «تمسك به قرآن و عترت يعنى اهل بيت‏»كوتاهى مكنيد ⁽²²⁾ .

آنگاه على عليه السلام را به بالا آورد و دست وى را به دست گرفته، بلند كرد چندانكه مردم،سفيدى زير بغل هر دو را ديدند،و سپس از مردم پرسيد:«من اولى بالمؤمنين من انفسهم؟»پاسخ دادند:«الله و رسوله اعلم‏»آنگاه فرمود:

«ان الله مولاي،و انا مولى المؤمنين،و انا اولى بهم من انفسهم،فمن كنت مولاه فعلي مولاه‏»سه بار اين جمله را (يا چهار بار-به قول احمد بن حنبل-) تكرار نمود،و باز فرمود:

«اللهم وال من والاه و عاد من عاداه،و انصر من نصره و اخذل من خذله‏»سپس تاكيد كرد كه:

«الا!فليبلغ الشاهد الغائب‏» (بايد اين حكم را هر كس در اين مجلس حضور دارد،به غايبان برساند.) ⁽²³⁾

تعداد افراد حاضر در اين صحنه را«90 تا 124 هزار نفر و بيشتر»نوشته‏اند ⁽²⁴⁾ .

بلافاصله دسته دسته به على عليه السلام تهنيت گفتند،حتى ابو بكر و عمر بن خطاب به او خطاب كردند كه:«بخ بخ لك (هنيئا لك) يا ابن ابي طالب!اصبحت مولاي و مولى كل مؤمن و مؤمنة‏» ⁽²⁵⁾ . برخى در معنى‏«مولا»تعبيراتى ناروا كردند و صحنه‏اى بدين مهمى را به خاطر اغراضى پست،ناچيز انگاشتند.

«پاسخشان‏»را بهتر كه حسان بن ثابت،شاعر رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم اعلام كند،در آن قصيده كه به همان مجلس و در حضور پيغمبر حق و مردم فرو خواند و با تحسين همگانى،صحت مطالب و مضامين آنرا به تصويب جمع رسانيد، آنجا كه گفت:

يناديهم‏«يوم الغدير»نبيهم
بخم فاسمع بالرسول مناديا
يقول:فمن مولاكم و وليكم
فقالوا و لم يبدو هناك التعاميا:
الهك مولانا و انت ولينا
و لم ترمنا في الولاية عاصيا ⁽²⁶⁾
فقال له:قم‏«يا علي‏»فانني
رضيتك من بعدي‏«اماما و هاديا» ⁽²⁷⁾

پاسخ ديگر را«محمد بن جرير طبرى‏» (عالم متقدم،و صاحب تفسير) در ضمن نقل حديث غدير گويد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود:

«معاشر الناس!ان الله قد نصبه لكم وليا و اماما،و فرض طاعته على كل احد،ماض حكمه،جائز قوله،ملعون من خالفه،مرحوم من صدقه،اسمعوا و اطيعوا،فان الله موليكم و علي امامكم‏» ⁽²⁸⁾

اين،اولين جشن بزرگ عيد غدير بود كه در حضور نبى مكرم صلى الله عليه و آله و سلم برگزار شد،در اين روز«كميت اسدى و ابو تمام طائى‏»اشعارى سروده و انشاد كردند ⁽²⁹⁾ .

على عليه السلام نيز در«يوم الرحبة‏» (روز ميدان) به سال 35 هجرى (يعنى:25 سال بعد) كه بسيارى از شاهدان واقعه غدير كشته شده يا از دنيا رفته بودند،باز عنوان كرد و«سى نفر»شهادت دادند كه‏«12 نفر»آنان از شركت كنندگان‏«غزوه بدر»بودند ⁽³⁰⁾ .

و امام حسن مجتبى عليه السلام،ضمن خطبه‏اى،از«غدير خم‏»ياد كرد ⁽³¹⁾ .

و امام حسين عليه السلام،به ايام حج،در عرفات،ميان مردم برخاست و خطبه‏اى بليغ راند،و از«غدير»به تفصيل سخن گفت ⁽³²⁾ .

و پس از امام حسين عليه السلام،همه‏«امامان‏»،هر ساله روز غدير را جشن گرفته و به بزرگداشت آن اقدام كرده‏اند ⁽³³⁾ .

سلاطين نيز به تعظيم آن روز پرداخته‏اند ⁽³⁴⁾ .

دنباله كلام:

هنوز مردم پراكنده نشده بودند كه آيه:

اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتي و رضيت لكم الاسلام دينا ⁽³⁵⁾ نازل شد ⁽³⁶⁾ .

و رسول حق صلى الله عليه و آله و سلم بر اين عنايت‏بزرگ الاهى،بدين گونه سپاس گفت:

«الله اكبر على اكمال الدين و اتمام النعمة،و رضي الرب برسالتي و الولاية لعلى من بعدي‏» ⁽³⁷⁾ .

بررسى حديث غدير:

(الف) -تواتر حديث مذكور،از طريق علماى اهل تسنن،مكررا به اثبات رسيده است ⁽³⁸⁾ . حتى‏«خوارج و نواصب‏»هم كه با على عليه السلام سر خلاف و عناد گرفته‏اند،متفقا تصديق دارند،و چنان است كه‏«ابن حجر» (صاحب الصواعق) هم (كه از مخالفان سرسخت‏شيعه است) صحت آن حديث را تاييد نموده است ⁽³⁹⁾ .

نام برخى از«معاريف علماى عامه‏»كه آنرا نقل كرده‏اندبدين قرار است: احمد بن حنبل و نسائى به 40 سند،حافظ ناصر السنة خضرمى به 54 سند،ابن مغازلى شافعى به 100 سند،حافظ ابن عقده همدانى به 105 سند،ابو سعيد سجستانى به 120 سند،ابو بكر جعابى به 125 سند،امير محمد يمنى به 150 سند،ابو العلاء همدانى به 250 سند و بسيارى ديگر از اين قبيل ⁽⁴⁰⁾ .

امام زيديه (حسين بن قاسم يمانى) در كتاب‏«غاية السؤول‏»،باب تواتر لفظى و معنوى،حديث غدير را مثال آورده گويد:اين حديث‏به يكصد و پنجاه طريق،نزد او روايت‏شده و بنا به قول‏«علامه مقبلى‏»:«اگر حديث غدير خم،قطعى و متواتر نباشد،در دين اسلام،هيچ خبرى قطعى و متواتر نخواهد بود.» ⁽⁴¹⁾

(ب) -نام بزرگانى از اهل تسنن كه حديث غدير را نقل كرده‏اند،از متقدمان و متاخران،حافظان حديث،و مفسران و مورخان، بسيار است كه در حدود (360 نفر) از آنان را صاحب‏«الغدير»ياد كرده است (با ذكر تاريخ وفات،و كتاب هر يك) ⁽⁴²⁾ .

و طبق تحقيقى ديگر:«120 نفر»از صحابه،«84 نفر»از تابعين،و«بيش از 400 تن‏»از اساتيد و مشايخ فن حديث و نويسندگان مسندها و سنن و صحاح،اين حديث را ذكر كرده‏اند. ⁽⁴³⁾ .

(ج) -كتبى كه علماى اهل تسنن،تنها در باب‏«غدير»نوشته‏اند:

بسيارى از بزرگان عامه درباره اين حديث،كتابى مستقل نوشته،و نسبت‏به چگونگى‏«طرق،اسناد،رجال و متن آن‏»وارسى دقيق كرده‏اند،و كتب خويش را به نامهاى‏«حديث الغدير،طرق حديث الغدير،الولاية في طرق حديث الغدير،حديث الولاية،الغدير و امثال آن‏»ناميده‏اند ⁽⁴⁴⁾ .

نام برخى از آنها عبارتست از:

«الولاية في طرق حديث الغدير» (طبرى-2 جلد قطور) ⁽⁴⁵⁾ ،«الولاية في طرق حديث الغدير» (حافظ ابن عقده) ،«من روى حديث غدير خم‏» (حافظ ابو بكر جعابى) ،«رساله در اسناد حديث غدير» (حافظ دار قطنى) ،«الدراية في حديث الولاية‏»(17 بخش-ابو سعيد سجستانى) ،«دعاة الهداة الى اداء حق الموالاة‏» (ابو القاسم حسكانى) ،«اسنى المطالب في مناقب على بن ابي طالب‏» (شمس الدين محمد الجزري) ،«طريق حديث الولاية‏» (شمس الدين ذهبى) و عده بسيار ديگر (تا 25 كتاب را الغدير،ج 1/152-153 ياد كرده است.) ⁽⁴⁶⁾ .

علاوه بر اين،«امام الحرمين جوينى‏»گويد:بغداد،نزد صحاف،كتابى ديدم كه بر آن نوشته بود:جلد بيست و هشتم،در بيان طريق حديث‏«من كنت مولاه فهذا علي مولاه‏»و پس از اين جلد بيست و نهم خواهد آمد. ⁽⁴⁷⁾

اما در پاسخ عقلى گوئيم:

كافى است كه سخن دانشمندى غير شيعه را درباره على عليه السلام خلاصه كنيم و هر چه بايست دريابيم:«ابن ابي الحديد معتزلى‏» (در شرح نهج البلاغه،ج 1 ص 5 تا 10) گويد:

چهار رئيس نخستين مذاهب بزرگ اهل تسنن،همه با واسطه،شاگرد مكتب على بن ابى طالب بوده و از او درس آموخته‏اند، اما به ناسپاسى،جهت‏خود،«استقلال نظر»عنوان كرده‏اند.

اما فضائل على عليه السلام از عظمت و فزونى،چنان است كه حتى دشمنان و رقيبانش هم نتوانسته‏اند انكار نمايند،هر فضيلتى به او منسوب است و همه را سرچشمه اوست. (آنگاه به تفصيل،اقامه دليل مى‏كند.)

خوبست‏به سخن‏«جرج جرداق مسيحى‏»نيز (در جلد 1 الامام على) توجه كنيد تا نظير همان مطالب را بشنويد و سپس به جلدهاى ديگر آن رجوع نمائيد تا على عليه السلام را برتر از و ابن مسعود ⁽⁴⁹⁾ هم درباره امير مؤمنان على عليه السلام توجه كنيد،و سپس براى آنكه بدانيد برترى او از نظر همه اهل نظر،و آنانكه به خود،حق ابراز وجود داده‏اند،ثابت‏شده و مورد اعتراف همگان است،به نامهاى اعيان تاريخى كه ذيلا ياد مى‏گردند،امعان نظر نمائيد كه تماما وى را به كمال ستوده‏اند:

سر جنبانان اجتماعى و سياسى عصر او و پس از او:

ابو بكر بن ابى قحافه

عمر بن خطاب

معاوية بن ابى سفيان

عمر بن عبد العزيز و درباريان او ⁽⁵⁰⁾

عمرو بن عاص.

سر جنبانان مذهبى:

محمد بن ادريس (پيشواى مذهب شافعى)

احمد بن حنبل (پيشواى مذهب حنبلى) .

دانشمندان غير شيعه:

ابن حجر (مفتى حجاز)

شعبى (خطاب به فرزند خود)

معلم عمر بن عبد العزيز ⁽⁵¹⁾

ابو العلاء معرى

علامه زمخشرى

فخر رازى (متكلم و دانشمند متبحر)

خطيب خوارزمى حنفى

فريد وجدى

ابن ابى الحديد معتزلى

جلال الدين سيوطى

عبد الله بن عياش بن ابى ربيعه

قاضى اسماعيل

نسائى

ابو على نيشابورى

ابن تيميه.

فلاسفه و متفكران بزرگ اسلامى:

ابن سينا (طبيب و فيلسوف)

خواجه نصير طوسى (عالم رياضى و فيلسوف)

شيخ محمد عبده (مصلح مشهور)

ابن مسكويه.

ديگران نيز على عليه السلام را به فضيلت‏ستوده‏اند،از قبيل:

عبد الله بن عمر

سعد بن ابى وقاص ⁽⁵²⁾

سفيان

عبد الله بن عروة بن زبير

قيس بن سعد

برخى از خوارج ⁽⁵³⁾ .

زنان هم او را به عظمت‏ياد كرده‏اند،مانند:

عايشه (دختر ابو بكر)

خواهر عمرو بن عبدود

دانشمندان غير مسلمان نيز وى را به بزرگى نام برده‏اند

از قبيل:پروفسور استانسيلاس فرانسوى

دار مستتر (مستشرق بزرگ)

سرپرسى سايكس (انگليسى)

فليسين شاله (فيلسوف بزرگ و محقق)

رودلف ژايگر (آلمانى) ⁽⁵⁴⁾

م.ساوارى (محقق فرانسوى)

ماربين (آلمانى)

سليمان كتانى (مسيحى لبنانى) ⁽⁵⁵⁾

هانرى ماسه (خاور شناس معروف)

جرجى زيدان (مورخ بزرگ مصرى)

كازانوف فرانسوى (استاد دانشگاه و مستشرق)

كورت فريشلر (آلمانى)

ولتر (نويسنده و فيلسوف بزرگ فرانسه)

گوته (آلمانى)

برنارد شاو (فرانسوى)

لامارتين (فرانسوى)

ولز (انگليسى)

دكتر-د-كاركاريا كايتانى (شاعر ايتاليائى) ⁽⁵⁶⁾

بارون كاراديفو (فرانسوى) ⁽⁵⁷⁾

كارلايل (فيلسوف بزرگ انگليسى)

جبران خليل جبران (دانشمند مصرى)

شبلى شميل (پيشواى مكتب مادى)

جرج جرداق (اديب معروف مسيحى)

ميخائيل نعيمه (نويسنده مشهور)

بولس سلامه (حقوق‏دان و شاعر)

امين نخله (دانشمند مسيحى)

گابريل دانگيرى ⁽⁵⁸⁾

فؤاد جرداق

نرسيسان (فاضل مسيحى)

آرونگ

مولير (خاور شناس)

گبتى (شاعر)

پروفسور گوستاولوبون

مازون صاحب

بينس هويت (انگليسى)

جيمس آلبرت ميچنر آمريكائى (استاد در دانشگاه)

اميليا پاولويچ پطروشفسكى (خاور شناس شوروى و استاد دانشگاه)

پروفسور نيكلسن

برخى از دانشمندان متاخر كه على عليه السلام را به كمال ستوده‏اند:

پروفسور عباس العقاد

خواجه غلام سيدين

احمد فريد رفاعى

نائل مرصفى (استاد ادبيات مصر)

عبد الفتاح عبد المقصود (استاد دانشگاه اسكندريه)

دكتر طه حسين ⁽⁵⁹⁾

عمر ابو النصر (استاد دانشگاه)

دكتر محمد حسين هيكل

استاد عبد الرحمن بدوى (محقق مصرى)

دكتر الوردى.

«پس،بى‏شبهه،بعد از پيامبر گرامى صلى الله عليه و آله و سلم،ما را رهبرى شايسته‏تر از على عليه السلام نبوده است.»

بايد به دامان او چنگ زد و آن راه را كه او رفته بايست‏سپرد.

اما پس از وى هم،باز بيان نبى مكرم صلى الله عليه و آله و سلم،هادى ماست كه فرمود:«ثم الامامة في ولدي من صلبه الى يوم القيامة‏» ⁽⁶⁰⁾

لذا سپاس گزارده گوئيم:

«الحمد لله الذي جعلنا من المتمسكين بولاية علي بن ابي طالب و اولاده المعصومين.»

«و الحمد لله الذي هدانا لهذا و ما كنا لنهتدي لو لا ان هدانا الله.»

ختامه مسك:

در پايان سخن،از سه دانشمند بزرگ اسلامى ياد كرده گويم:

«تو خود حديث مفصل بخوان از اين مجمل.»

1-ابن ابى الحديد معتزلى (در شرح نهج البلاغة) گويد:

يكى از القاب امام على عليه السلام كه در عهد رسول خدا صلى الله عليه و آله معروف بود،لقب‏«امير المؤمنين‏»بود و بزرگان صحابه و مهاجرين،او را به اين عنوان،خطاب مى‏كردند.

2-«فخر رازى‏»در«نهاية العقول‏»گويد:رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: «سلموا على علي بامرة المؤمنين‏»و منه سمي‏«امير المؤمنين‏»و نيز:

«امرنا صلى الله عليه و آله و سلم على علي بامير المؤمنين.»

3-پروفسور عباس العقاد (در عبقرية الامام-فصل دهم)

گويد:

على عليه السلام كسى است كه متجاوز از هزار و سيصد سال،ميليونها نفوس درباره او به بحث و تحقيق و مطالعه پرداخته‏اند و او را«نمونه كامل و اعلاى بشر»دانسته و مصداق منحصر به فرد«انسان كامل‏»شناخته‏اند ⁽⁶¹⁾ .

تذكر:ما به يارى خداوند بزرگ،نظرات ديگران را درباره امير مؤمنان عليه السلام به زودى در اختيار مشتاقان مكتب قرار خواهيم داد.

مآخذى كه مكرر در اين مقاله استفاده شده است:

(اختصارى)

الامام على (ترجمه) جورج جرداق-چاپ فراهانى-تهران-1344. (الامام)

عبقرية الامام (ترجمه) استاد عباس العقاد،نشر مجله ماه نو چاپ دوم. (عبقرية)

تحقيقى كوتاه درباره شيعه-يحيى نورى-چاپ فراهانى تهران/1346. (تحقيقى در شيعه)

حق اليقين-علام سيد عبد الله شبر-چاپ نجف-مطبعة حيدرية. (حق اليقين شبر)

علي و السنة-سيد هاشم بحرانى-تحقيق علامه شيخ نجم الدين عسكرى-نجف-النجاح. (على و السنة)

كتاب الخلافة-مدنى كاشانى-چاپ ادبيه-تهران (الخلافه)

نقض الوشيعه-علامه سيد محسن امين-چاپ اول-1370 ه بيروت. (نقض الوشيعه)

الغدير-علامه شيخ عبد الحسين امينى-چاپ نجف-1364. (الغدير)

حساسترين فراز تاريخ يا داستان غدير-دبيران مشهد-چاپ دوم-چاپ طوس. (داستان غدير)

المراجعات (متن) علامه سيد عبد الحسين شرف الدين موسوى چاپ ششم-نجف.
(المراجعات) الامة و الامامة (ترجمه) علامه سيد هبة الدين شهرستانى چاپ تهران 1326. (امت و امامت)

(ساير مآخذ و بخصوص مداركى كه بيان بزرگان غير اسلامى و يا غير شيعه را در فضيلت على عليه السلام حاكى است،به خاطر رعايت اختصار نياورديم.)

پى‏نوشتها:‌