پـس گـفـتار مرشد و عالم خداشناس خود را بشنويد، و قلب هاتان را در محضرش حاضر كنيد، و با فرياد بيدارگرش از خواب گران برخيزيد.
گزينش راهنمايان شايسته
اَيُّهَا النّاسُ، اسْتَصْبِحُوا مِنْ شُعْلَةِ مِصْباحِ واعِظٍ مُتَّعِظٍ وَامْتاحُوا مِنْ صَفْوِعَيْنٍ قَدْ رُوِّقَتْ مِنَ الْكَدَرِ.⁽⁷⁷⁷⁾
اى مـردم ! چـراغ دل را از شـعـله گـفـتـار گـويـنـدگـان بـا عـمـل روشـن سـازيـد! ظرف هاى خويش را از آب زلال چشمه هايى كه از آلودگى ها پاك است پر كنيد.
شرم نابجا
لا يَسْتَحِيَنَّ اَحَدٌ اِذا لَمْ يَعْلَمِ الشَّىْءَ اَنْ يَتَعَلَّمَهُ.⁽⁷⁷⁸⁾
اگر كسى ، چيزى را نمى داند نبايد از ياد گرفتن آن شرم كند.
عمل
تصفيه كردار
تَصْفِيَةُ الْعَمَلِ خَيْرٌ مِنَ الْعَمَلِ.⁽⁷⁷⁹⁾
پاك كردن عمل [از ناخالصيها] از عمل ارزشمندتر است .
رفيق شفيق
اَلْمَرْءُ لا يَصْحَبُهُ اِلا الْعَمَلُ.⁽⁷⁸⁰⁾
تنها همراه مرد كردار اوست .
كم كارى و زيانكارى
مَنْ قَصَّرَ فِى اَيّامِ اَمَلِهِ قَبْلَ حُضُورِ اَجَلِهِ فَقَدْ خَسِرَ عَمَلُهُ وَ ضَرَّهُ اَجَلُهُ.⁽⁷⁸¹⁾
كـسـى كـه قـبـل از فـرا رسـيـدن مـرگ در اعـمـال نـيـكـو كـوتـاهـى كـنـد، حاصل كارش زيان است و مرگ او مايه خسران .
بهترين اعمال
اَفْضَلُ الاَْعْمالِ مآ اَكْرَهْتَ نَفْسَكَ عَلَيْهِ.⁽⁷⁸²⁾
بهترينِ اعمال آن است كه نفس خود را به انجامش ناگزير سازى .
دستورات حكيمانه
عـِبـادَاللّهِ، اِنَّهُ لَيـْسَ لِمـا وَعـَدَ اللّهُ مـِنَ الْخـَيـْرِ مـَتـْرَكٌ وَ لا فـِيـمـا نـَهـى عـَنـْهُ مـِنَ الشَّرِّ مَرْغَبٌ.⁽⁷⁸³⁾
بـندگان خدا! نه در وعده هاى نيك خداوند بهانه اى بر ترك است و نه در كارهايى كه از آن ها نهى كرده ، انگيزه اى براى عمل .
امانت مسؤ وليت
وَ إِنَّ عَمَلَكَ لَيْسَ لَكَ بِطُعْمَةٍ وَ لكِنَّهُ فى عُنُقِكَ اءَمانَةٌ.⁽⁷⁸⁴⁾
فرماندارى ، نه لقمه اى است براى شكمت ، بلكه امانتى است بر گردنت !
آراستگى واقعى
اَلزّينَةُ بِحُسْنِ الصَّوابِ لا بِحُسْنِ الثِّيابِ.⁽⁷⁸⁵⁾
زيبايى به نيكويى عمل است نه به زيبايى جامه ها.
تشويق به عمل
فـَاعـْمـَلُوا وَالْعـَمـَلُ يـُرْفـَعُ، وَالتَّوْبـَةُ تَنْفَعُ، وَالدُّعَاءُ يُسْمَعُ، وَالْحَالُ هَادِئَةٌ وَالاَْقَلاَمُ جَارِيَةٌ. وَ بَادِرُوا بِالاَْعْمَالِ عُمُراً نَاكِساً.⁽⁷⁸⁶⁾
عـمـل كـنيد (تا هنگامى كه ) عمل (شما به پيشگاه خدا) بالا مى رود و توبه نفع مى بخشد و به دعـاهـاى شـمـا تـرتـيـب اثـر داده مـى شـود (عـمـل كـنـيـد تـا زمـانـى كـه ) احـوال آرام و قـلمـهـاى (فـرشـتـگـان بـراى نـوشـتـن اعـمـال ) در جـريـان اسـت ، بـه انـجـام اعمال صالح مبادرت ورزيد پيش از آنكه عمرتان پايان يابد.
نيك نامى
لَمْ يَمُتْ مَنْ تَرَكَ اءَفْعالاً يُقْتَدى بِها مِنَ الْخَيْرِ.⁽⁷⁸⁷⁾
آن كه كارهاى شايسته پيروى به يادگار گذارد، نمرده است .
اولويت بندى كارها
كُنْ مَشْغُولاً بِما اءَنْتَ عَنْهُ مَسْؤُولٌ.⁽⁷⁸⁸⁾
تنها به كارى بپرداز كه از آن بازخواست مى شوى .
شعار مؤ من
اَلْعَمَلُ شِعارُ الْمُؤْمِنِ.⁽⁷⁸⁹⁾
شعار (واقعى ) مؤ من ، عمل اوست .
آمارگران دقيق
اِعـْلَمُوا عِبادَ اللّهِ اَنَّ عَلَيْكُمْ رَصَداً مِنْ اَنْفُسِكُمْ وَ عُيُوناً مِنْ جَوارِحِكُمْ وَ حُفّاظَ صِدْقٍ يَحْفَظُونَ اَعْمالَكُمْ وَ عَدَدَ اَنْفاسِكُمْ.⁽⁷⁹⁰⁾
بـنـدگـان خـدا! بـدانـيـد كـه از خـود شـمـا بـراى شـمـا نـگهبانانى است و از اندامتان مراقبان و حافظانى صادق كه اعمال شما و شمارش نفس هايتان را ثبت مى كنند.
كردار، نه نسب
مَنْ اءَبْطَاءَ بِهِ عَمَلُهُ لَمْ يُسْرِعْ بِهِ نَسَبُهُ.⁽⁷⁹¹⁾
كسى كه عمل وى ، حركتش را كُند سازد، نَسَبش به او، شتاب نمى دهد.
دعا به نيكان
رَحِمَ اللّهُ امْرَاءً... قَدَّمَ خالِصاً وَ عَمِلَ صالِحاً.⁽⁷⁹²⁾
خدا رحمت كند آن را كه توشه اى خالص پيش فرستد و كردار نيك انجام دهد.
تجارت سودمند
لا تِجارَةَ كَالْعَمَلِ الصّالِحِ.⁽⁷⁹³⁾
هيچ تجارتى چون عمل صالح نيست .
مظهر پاك سرشتى
جَميلُ الْفِعْلِ يُنْبِى ءُ عَنْ طيبِ الاَْصْلِ.⁽⁷⁹⁴⁾
كار زيبا و پسنديده از پاكى نژاد خبر مى دهد.
كشته دنيا و آخرت
اِنَّ الْمالَ وَالْبَنينَ حَرْثُ الدُّنْيا، وَالْعَمَلَ الصّالِحَ حَرْثُ الاَّْخِرَةِ.⁽⁷⁹⁵⁾
همانا مال و فرزندان ، بهره اين جهان است و كردار نيك ، كشته اى براى آن جهان .
عهد و پيمان
جلوه پاكدلى
اَلْوَفاءُ عُنْوانُ الصَّفاءِ.⁽⁷⁹⁶⁾
وفادارى ، نشانه صفاى باطن است .
خوى كريمان
اَلْوَفاءُ سَجِيَّةُ الْكِرامِ.⁽⁷⁹⁷⁾
وفا به عهد، خصلت كريمان است .
زينت برادرى
اَلْوَفاءُ تَوْاءَمُ الاَْمانَةِ وَ زَيْنُ الاُخُوَّةِ.⁽⁷⁹⁸⁾
وفادارى ، همزادِ امانت دارى و زينتِ برادرى است .
آميختگى وفادارى با صداقت
اَيُّهَا النّاسُ، اِنَّ الْوَفاءَ تَوْاءَمُ الصِّدْقِ.⁽⁷⁹⁹⁾
مردم ! وفا با صداقت آميخته است .
پايه هاى دين
اَصْلُ الدّينِ اَداءُ الاَْمانَةِ وَالْوَفاءُ بِالْعُهُودِ.⁽⁸⁰⁰⁾
اداى امانت و وفاى به عهد، پايه دين است .
وفا در برابر چه كسانى ؟
اَلْوَفاءُ لاَِهْلِ الْغَدْر غَدْرٌ عِنْدَاللّهِ، وَالْغَدْرُ بِاَهْلِ الْغَدْرِ وَفاءٌ عِنْدَ اللّهِ.⁽⁸⁰¹⁾
در نزد خداوند، وفادارى به خيانتكاران خيانت ، و خيانت به آنان عين وفاست .
پايدارى بر پيمان
اِنْ عَقَدْتَ بَيْنَكَ وَبَيْنَ عَدُوٍّ لَكَ عُقْدَةً اءَوْ اءَلْبَسْتَهُ مِنْكَ ذِمّةً فَحُطْ عَهْدَكَ بِالْوَفاءِ.⁽⁸⁰²⁾
اگر با دشمنت پيمانى بستى و در ذمّه خود، او را امان دادى ، به عهد خويش وفا كن .
خصلت فرومايگان
اَلْغَدْرُ شيمَةُ اللِّئامِ.⁽⁸⁰³⁾
پيمان شكنى ، خصلت فرومايگان است .
فلسفه بعثت
بـَعـَثَ اللّهُ سـُبـْحانَهُ مُحَمَّداً رَسُولَ اللّهِ (صَلَّى اللّهُ عَلَيْهِ وَ الِهِ) لاِِنْجازِ عِدَتِهِ وَ تَمامِ نُبُوَّتِهِ، مَاءْخُوذاً عَلَى النَّبِييِّنَ ميثاقُهُ، مَشْهُورَةً سِماتُهُ، كَريماً ميلادُهُ.⁽⁸⁰⁴⁾
خـداونـد سـبـحـان بـراى وفـاى بـه وعـده و اكـمـال ديـن خـود، مـحـمـد(ص ) رسـول خـويـش را مـبـعـوث سـاخـت . در حالى كه از همه پيامبران براى بشارت به آمدنش پيمان گرفته شده بود با سيماى معروف ، و سرزمينى گرانمايه .
پيامد پيمان شكنى
اَلْغَدْرُ يُضاعِفُ السَّيِّئاتِ.⁽⁸⁰⁵⁾
پيمان شكنى گناهان را چندين برابر مى كند.
بى تفاوتى در برابر پيمان شكنى
قـَدْ تـَرَوْنَ عـُهـُودَ اللّهِ مـَنـْقـُوضـَةً فـَلا تـَغـْضـَبـُونَ! وَ اءَنـْتـُمْ لِنـَقـْضِ ذِمـَمِ آبـائِكـُمـْ تَاءْنَفُونَ!⁽⁸⁰⁶⁾
شـمـا پيمان هاى خدا را شكسته مى بينيد و خشم نمى گيريد، در حالى كه ننگ شكستن پيمان هاى پدرانتان را نمى پذيريد.
از وعده تا عمل
اَلْوَعْدُ وَجْهٌ وَ الاِْنْجازُ مَحاسِنُهُ⁽⁸⁰⁷⁾
وعده ، صورت آدمى و عمل بدان ، آراستگى آن است .
عيب جويى
عيب پوشى بزرگوارانه
اَلْحَذَرَ الْحَذَرَ فَوَاللّهِ لَقَدْ سَتَرَ حَتّى كَاَنَّهُ قَدْ غَفَرَ.⁽⁸⁰⁸⁾
بـه هـوش باش و آگاه ! به خدا سوگند، خداوند گناه كسان را چنان مى پوشاند كه گويا آن را بخشيده است .
بزرگترين عيب
اءَكْبَرُ الْعَيْبِ اءَنْ تَعِيبَ مَا فِيكَ مِثْلُهُ.⁽⁸⁰⁹⁾
بزرگترين زشتى آن است كه زشت بدانى صفتى را كه مانند آن در تو باشد.
خوشا به حال چنين كسى !
طُوبى لِمَنْ شَغَلَهُ عَيْبُهُ عَنْ عُيُوبِ النّاسِ.⁽⁸¹⁰⁾
خوشا آن كه پرداختن به عيب خويش ، وى را از عيب ديگران بازدارد.
طرد عيب جويان
وَلْيَكُنْ اءَبْعَدُ رَعِيَّتِكَ مِنْكَ وَ اءَشْنَؤُهُمْ عِنْدَكَ اءَطْلَبَهُمْ لِمَعائِبِ النّاسِ.⁽⁸¹¹⁾
و از رعيت آن را از خود دورتر دار و با او دشمن باش كه عيب مردم را بيشتر جويد.
افراط در سرزنش
اَلاِْفْراطُ فى المَلامَةِ يَشُبُّ نارَ اللِّجاجَةِ.⁽⁸¹²⁾
زياده روى در نكوهش ، آتش لجاجت را شعله ور مى سازد.
شتاب ، ممنوع !
لا تَعْجَلْ فى عَيْبِ اَحَدٍ بِذَنْبِهِ.⁽⁸¹³⁾
در گفتن عيب كسى كه گناهى كرده است ، شتاب مكن .
غفلت
زيانبارترين دشمن
اَلْغَفْلَةُ اَضَرُّ الاَْعْداءِ.⁽⁸¹⁴⁾
غفلت زيان آورترين دشمنان است .
سرزنش غافلان
اُفٍّ لَكُمْ... لا يُنامُ عَنْكُمْ وَ اَنْتُم فى غَفْلَةٍ ساهُونَ.⁽⁸¹⁵⁾
نـفـريـن بـر شـمـا، چـشـم دشـمن براى تهاجم به شما خواب ندارد، در حالى كه شما در غفلت و فراموشى زندگى مى كنيد.
نشانه نابخرد
اَلْغَفْلَةُ شيمَةُ النَّوْكى .⁽⁸¹⁶⁾
غفلت خوى نابخردان است .
غيبت
تلاش انسان ناتوان !
الْغَيْبَةُ جُهْدُ الْعَاجِزِ.⁽⁸¹⁷⁾
غيبت ، تلاش ناتوان است .
زشت ترين زشتى ها
مِنْ اءَقْبَحِ اللُّؤْمِ غَيْبَةُ الاَْخْيارِ.⁽⁸¹⁸⁾
زشت ترين پستى ها، غيبت نيكان است .
نشانه منافق
اَلْغَيْبَةُ آيَةُ الْمُنافِقِ.⁽⁸¹⁹⁾
غيبت نشان منافق است .
غيرت
ريشه غيرت
عَلى قَدْرِ الْحَمِيَّةِ تَكُونُ الْغَيْرَةُ.⁽⁸²⁰⁾
غيرت هر كس به اندازه حميّت اوست .
غيرت و ايمان
غَيْرَةُ الرِّجالِ ايمانٌ.⁽⁸²¹⁾
غيرت مردان ، (عين ) ايمان است .
ويژگى غيرتمند
ما زَنَى غَيُورٌ قَطُّ.⁽⁸²²⁾
غيرتمند هرگز زنا نكند.
فتنه
فتنه ستيزى
اَيُّهـَا النـّاسُ شـُقُّوا اَمـْواجَ الْفـِتَنِ بِسُفُنِ النَّجاةِ وَ عَرِّجُوا عَنْ طَريقِ الْمُنافَرَةِ وَضَعُوا تيجانَ الْمُفاخَرَةِ.⁽⁸²³⁾
اى مـردم ! بـا كـشـتـى هـاى نـجـات امـواج فـتـنـه را بـشـكـافـيـد و از راه عـداوت و نفرت انگيزى برگرديد و تاج هاى فخر فروشى را به يك سو نهيد و به زمين بگذاريد.
برخورد با فتنه
كُنْ فِى الْفِتْنَةِ كَابْنِ اللَّبُونِ؛ لا ظَهْرٌ فَيُرْكَبَ، وَ لا ضَرْعٌ فَيُحْلَبَ.⁽⁸²⁴⁾
هـنـگـام فـتـنـه چـونـان بچه شتر باش ، نه پشتى دارد براى سوار شدن و نه پستانى براى دوشيدن .
برخورد با فتنه گر
فَاِنْ شَغَبَ شاغِبٌ اسْتُعْتِبَ فَاِنْ اَبى قُوتِلَ.⁽⁸²⁵⁾
اگـر فـتـنه گرى ، به آشوب برخيزد، [استيضاح مى شود و] مورد عتاب قرار مى گيرد. اگر [از توبه ] سر باز زَنَد كشته مى شود.
منشاء فتنه
لا فِتْنَةَ اءَعْظَمُ مِنَ الشَّهْوَةِ.⁽⁸²⁶⁾
فتنه اى عظيم تر از شهوت [و كشش انحرافى ] نيست .
فرصت و زمان
اغتنام فرصت
لا كُلُّ فُرْصَةٍ تُصابُ.⁽⁸²⁷⁾
هر فرصتى دست يافتنى نيست .
ضايعه از دست دادن فرصت
اِضاعَةُ الْفُرْصَةِ غُصَّةٌ.⁽⁸²⁸⁾
از كف دادن فرصت اندوهبار است .
سرعت فرصت ها
اَلْفُرْصَةُ سَريعَةُ الْغَوْثِ وَ بَطيئَةُ الْعَوْدِ.⁽⁸²⁹⁾
فرصت زود فوت مى شود و دير برمى گردد.
عُمر و لحظه ها
اَلْعُمْرُ تُفْنيهِ اللَّحَظاتُ.⁽⁸³⁰⁾
لحظه ها [ى زودگذر] است كه عمر را به [دست ] فنا مى سپارد.
عاقبت انديشى
اِجْعَلْ زَمانَ رَخائِكَ عُدَّةً لاَِيّامِ بَلائِكَ.⁽⁸³¹⁾
زمان فراخى و گشاده دستى ات را ذخيره اى براى روزهاى سخت خود قرار ده .
اقدام به موقع
رَحِمَ اللّهُ امْرَاءً... اِغْتَنَمَ الْمَهَلَ وَ بادَرَ الاَْجَلَ.⁽⁸³²⁾
خـدا بـيـامـرزد كـسـى را كـه فـرصـتـهـا را غـنـيـمـت شـمـرد و قبل از مرگ ، خود را مهياى سفر آخرت كند.
لزوم هشيارى
مَنْ اَمِنَ الزَّمانَ خانَهُ.⁽⁸³³⁾
آن كه از زمانه ايمن نشيند، خيانتِ آن بيند.
زنگ خطر!
اَلسّاعاتُ تَخْتَرِمُ الاَْعْمارَ وَ تُدْنى مِنَ الْبَوارِ.⁽⁸³⁴⁾
ساعتها، عمرها را فرا مى گيرند و به مرگ و هلاك نزديك مى كنند.
رسالت زمان
اَلزَّمانُ يُريكَ الْعِبَرَ.⁽⁸³⁵⁾
[گردش ] روزگار عبرت ها را به تو مى نماياند.
موقعيت شناسى (استفاده از فرصتها)
بادِرِ الْفُرْصَةَ قَبْلَ اَنْ تَكُونَ غُصَّةً.⁽⁸³⁶⁾
فرصت را غنيمت شمار پيش از آن كه اندوهى گلوگير شود.
ناپايدارى فرصت ها
اَلْفُرَصُ تَمُرُّ مَرَّ السَّحابِ.
فرصت ها بسان ابرها [از دست ] مى رود.
فروتنى
ثمره فروتنى
اَلتَّواضُعُ يَرْفَعُ الْوَضيعَ.⁽⁸³⁷⁾
فروتنى فرومايه را بلند گرداند.
ارزش فروتنى
لا حَسَبَ كَالتَّواضُعِ.⁽⁸³⁸⁾
هيچ بزرگوارى چون فروتنى نيست .
فروتنى با بلندى مرتبه
اَلتَّواضُعُ مَعَ الرَّفْعَةِ كَالْعَفْوِ عَنِ الْقُدْرَةِ.⁽⁸³⁹⁾
فروتنى با بلندمرتبگى ، مانند بخشودن از سر قدرت است .
جايگاه فروتنى
رَاءْسُ الْعِلْمِ التَّواضُعُ.⁽⁸⁴⁰⁾
سر دانش فروتنى است .
فروتنى نكوهيده
ما اَقْبَحَ الْخُضُوعَ عِنْدَ الْحاجَةِ.⁽⁸⁴¹⁾
چه زشت است فروتنى هنگام نيازمندى و تنگدستى .
سنگر مبارزه
وَاعـْتـَمـِدُوا وَضـْعَ التَّذَلُّلِ عـَلى رُؤُوسِكُمْ وَ اِلْقَاءَ التَّعَزُّزِ تَحْتَ اءَقْدامِكُمْ وَ خَلْعَ التَّكَبُّرِ مِنْ اءَعْناقِكُمْ وَاتَّخِذُوا التَّوَاضُعَ مَسْلَحَةً بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ عَدُوِّكُمْ إِبْليسَ وَ جُنُودِهِ.⁽⁸⁴²⁾
تـاج تـواضـع و فروتنى را بر سر نهيد و تكبّر و خودپسندى را زير پا افكنيد و حلقه هاى زنـجـيـر خـودبرتر بينى را از گردن بنهيد، و فروتنى و تواضع را سنگر ميان خود و دشمن تان يعنى ابليس و سپاهيانش ‍ برگزينيد.
فقر
مرگ بزرگ تر!
اَلْفَقْرُ الْمَوْتُ الاَْكْبَرُ.⁽⁸⁴³⁾
تهيدستى مرگ بزرگ تر است .
زيان هاى تنگدستى
يـا بُنَىَّ، إِنِّى اءَخَافُ عَلَيْكَ الْفَقْرَ، فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنْهُ، فَإِنَّ الْفَقْرَ مَنْقَصَةٌ لِلدِّينِ مَدْهَشَةٌ لِلْعَقْلِ، دَاعِيَةٌ لِلْمَقْتِ!⁽⁸⁴⁴⁾
امام على (ع ) به فرزندش محمد حنفيه فرمود: فرزندم ! از فقر بر تو مى ترسم ، از آن به خـدا پـنـاه بـبـر! چـرا كـه فـقـر، ديـن انـسـان را نـاقـص و عقل و انديشه او را مشوش و او را نسبت به مردم بدبين مى سازد.
گنگى زيرك
وَالْفَقْرُ يُخْرِسُ الْفَطِنَ عَنْ حُجَّتِهِ.⁽⁸⁴⁵⁾
تـنـگـدسـتـى زيـرك را از بـيـان حـجـّت و دليـلش گـنـگ و لال مى گرداند.
از تو حركت از خدا بركت
مَنْ وَجَدَ ماءاً وَ تُراباً ثُمَّ افْتَقَرَ فَاءَبْعَدَهُ اللّهُ.⁽⁸⁴⁶⁾
كسى كه آب و زمينى بيابد و نيازمند باشد، از رحمت خداوند به دور است .
غربت در وطن
وَالْمُقِلُّ غَريبٌ فى بَلْدَتِهِ.⁽⁸⁴⁷⁾
بى چيز در ديار خويش هم غريب است .
آشكار كردن فقر
مَنْ اَظْهَرَ فَقْرَهُ اَذَلَّ قَدْرَهُ.⁽⁸⁴⁸⁾
هر كس ندارى اش را ظاهر كند، ارزش خود را پايين آورده است .
قرآن
خيرخواه هدايتگر
وَاعْلَمُوا اءَنَّ هذَا الْقُرْانَ هُوَ النّاصِحُ الَّذِى لا يَغُشُّ، وَالْهادِى الَّذِى لا يُضِلُّ.⁽⁸⁴⁹⁾
بدانيد كه اين قرآن خيرخواهى است كه خيانت نمى كند و رهبرى است كه گمراه نمى سازد.
انس با قرآن
1 ـ عـَلَيـْكـُمْ بـِكـِتـابِ اللّهِ، فـَاِنَّهُ الْحـَبـْلُ الْمـَتينُ وَالنُّورُ الْمُبينُ، وَالشِّفاءُ النّافِعُ وَالرِّىُّ النّاقِعُ وَالْعِصْمَةُ لِلْمُتَمَسِّكِ وَالنَّجاةُ لِلْمُتَعَلِّقِ.⁽⁸⁵⁰⁾
تمسك كنيد به كتاب خداوند، زيرا اين كتاب طنابى است محكم و نورى است آشكار و شفايى است سـودمـند، و چشمه اى است سيراب كننده ، نگهبان براى كسى است كه به او تمسك جويد و نجات براى كسى است كه به آن درآويزد.
2 ـ لِيَكُنْ سَميرُكَ الْقُرْآنُ.⁽⁸⁵¹⁾
بايد كه نديمت قرآن باشد.
جامعيت قرآن
فِى الْقُرْءآنَ نَبَاءُ ما قَبْلَكُمْ، وَ خَبَرُ ما بَعْدَكُمْ، وَ حُكْمُ ما بَيْنَكُمْ.⁽⁸⁵²⁾
خبر گذشته و آينده و قوانين مورد نياز امروزتان ، همه در قرآن است .
شفاى دردها
فَاسْتَشْفُوهُ مِنْ اءَدْوائِكُمْ وَاسْتَعينُوا بِهِ عَلى لاَْوائِكُمْ.⁽⁸⁵³⁾
بهبودى خود را از قرآن بخواهيد، و در سختى ها از آن طلب يارى نماييد.
ژرفاى قرآن
اِنَّ الْقُرْآنَ ظاهِرُهُ اَنيقُ وَ باطِنُهُ عَميقٌ.⁽⁸⁵⁴⁾
قرآن ، ظاهرش زيبا و باطنش ژرفاست .
تاءثير شگرف قرآن
وَ مـا جـالَسَ هـذَا الْقـُرآنَ اَحـَدٌ اِلاّ قـامَ عـَنـْهُ بـِزِيـادَةٍ اَوْ نـُقـْصـانٍ، زِيـادَةٍ فـى هُدىً وَ نُقْصانٍ مِنْ عَمىً.⁽⁸⁵⁵⁾
كسى با قرآن همنشين نشد، مگر آنكه از كنارش با فزونى اى يا كاستى اى برخاست . فزونى در هدايت و كاهش از كوردلى .
نيكوترين سخن
وَ تَعَلَّمُوا الْقُرْآنَ فَاِنَّهُ اَحْسَنُ الْحَديثِ.⁽⁸⁵⁶⁾
قرآن را فرا گيريد كه آن نيكوترين گفته ها است .
تدبر در آيات قرآن
تَدَبَّرُوا آياتِ الْقُرْآنِ وَاعْتَبِرُوا بِهِ فَاِنَّهُ اَبْلَغُ الْعِبَرِ.⁽⁸⁵⁷⁾
در آيات قرآن به خوبى بينديشيد و از آن عبرت بگيريد. همانا قرآن رساترين عبرت هاست .
تلاوت قرآن
اَحـْسـِنـُوا تـِلاوَةَ الْقـُرْآنِ فـَاِنَّهُ اَنـْفـَعُ الْقـَصـَصِ وَاسـْتـَشـْفـُوا بـِهِ فـَاِنَّهُ شـِفـاءُ الصُّدُورِ.⁽⁸⁵⁸⁾
قرآن را نيكو تلاوت كنيد كه سودمندترين داستانها است و از آن شفا بجوييد كه شفاى سينه ها است .
معيار توانگرى و مستمندى
وَاعـْلَمـُوا، اءَنَّهُ لَيـْسَ عـَلَى اءَحـَدٍ بـَعـْدَ الْقـُرْآنِ مـِنْ فـاقـَةٍ، وَ لا لاَِحـَدٍ قـَبـْلَ القـُرْآنِ مـِنـْ غِنىً.⁽⁸⁵⁹⁾
بدانيد نه كسى را پس از قرآن تهيدستى است و نه پيش از قرآن توانگرى .
قلب
نشاط دلِ خسته
اِنَّ هذِهِ الْقُلُوبَ تَمَلُّ كَما تَمَلُّ الاَْبْدانُ فَابْتَغُوا لَها طَرائِفَ الْحِكَمِ.⁽⁸⁶⁰⁾
دلهـا نـيـز هـمـچـون كـالبـدهـا خـسـتـه مـى گـردد، بـراى آسـايـش دل ، در پى حكمت هاى نو و طرفه برآييد.
رعايت حال دل
إِنَّ لِلْقـُلُوبِ إِقـْبـَالاً وَ إِدْبـَاراً؛ فـإِذَا اءَقـْبـَلَتْ فـَاحـْمـِلُوهـَا عـَلَى النَّوَافـِلِ، وَ إِذَا اءَدْبـَرَتـْ فَاقْتَصِرُوا بِهَا عَلَى الْفَرَائِضِ.⁽⁸⁶¹⁾
دل آدمى گاه روى مى آورد و گاه روى برمى تابد. چون روى آورد به مستحباتش واداريد و چون روى برتافت به واجبات بسنده كنيد.
تا توانى دلى به دست آور
مَا مِنْ اَحَدٍ اَوْدَعَ قَلْباً سُرُوراً اِلاّ وَ خَلَقَ اللّهُ لَهُ مِنْ ذلِكَ السُّرُورِ لُطْفاً.⁽⁸⁶²⁾
كسى كه دلى را شاد كند خداوند عوض آن لطف و معنويتى را برايش مى آفريند.
بيمارى دل
اءَلاَ وَ إِنَّ مـِنَ الْبـَلاَءِ الفـَاقـَةَ، وَ اءَشـَدُّ مـِنَ الْفـَاقـَةِ مَرَضُ الْبَدَنِ وَ اءَشَدُّ مِنْ مَرَضِ الْبَدَنِ مَرَضُ الْقَلْبِ.⁽⁸⁶³⁾
آگـاه بـاشـيـد! فـقر يكى از بلاهاست و بدتر از آن بيمارى بدن است ، و از آن بدتر بيمارى قلب است . [منظور امام از بيمارى قلب فساد اخلاق و انحراف عقيده است .]
قناعت
قناعت و رضايت
(طُوبى لِمَنْ) قَنَعَ بِالْكِفافِ وَ رَضِىَ عَنِ اللّهِ.⁽⁸⁶⁴⁾
خوشا به حال كسى كه به مقدار كفاف قناعت ورزد و از خدا راضى باشد.
عزت پايدار
اَلْقَناعَةُ اَبْقى عِزٍّ.⁽⁸⁶⁵⁾
قناعت پايدارترين عزّت و شرف است .
عزت و قناعت
مِنْ عِزِّ النَّفْسِ لُزُومُ الْقَناعَةِ.⁽⁸⁶⁶⁾
از نشانه هاى عزت نفس دوام بر قناعت است .
آثار قناعت
اَلْقانِعُ ناجٍ مِنْ آفاتِ الْمَطامِعِ.⁽⁸⁶⁷⁾
قانع از آسيب هاى آزمندى مصون است .
قناعت و بى نيازى
عَلَيْكُمْ بِالْقَناعَةِ تَسْتَغْنُوا.⁽⁸⁶⁸⁾
قناعت پيشه كنيد تا توانگر شويد.
قناعت شمشير برّا
اَلْقَناعَةُ سَيْفٌ لا يَنْبُو.⁽⁸⁶⁹⁾
قناعت شمشيرى است [اقتصادى ] كه هرگز كُند نمى شود.
خشنودى از تقدير الهى
مَنْ رَضِىَ بِرِزْقِ اللّهِ لَمْ يَحْزَنْ عَلى ما فاتَهُ.⁽⁸⁷⁰⁾
هر كس به روزى كه خدا داده خشنود شود، براى آنچه از دست داده اندوهگين نگردد.
كشاورزى
اهتمام به كشاورزى
وَلْيـَكـُنْ نـَظـَرُكَ فـى عـِمـارَةِ الاَْرْضِ اَبـْلَغَ مـِنْ نـَظَرِكَ فِى اسْتِجْلابِ الْخَراجِ لاَِنَّ ذلِكَ لا يُدْرَكُ اِلاّبِالْعِم ارَةِ.⁽⁸⁷¹⁾
بايد توجه تو در آبادانى زمين بيشتر از تلاش تو در گرفتن ماليات (از كشاورزان ) باشد؛ زيرا دريافت ماليات جز به آبادانى زمين ممكن نمى شود.
پيامدهاى بى توجهى به كشاورزان
اِنَّما يُؤْتى خَرابُ الاَْرْضِ مِنْ إِعْوازِ اءَهْلِها وَ اِنَّما يُعْوِزُ اءَهْلُها لاِِشْرافِ اءَنْفُسِ الْوُلاةِ عَلَى الْجَمْعِ وَ سُوءِ ظَنِّهِمْ بِالْبَقاءِ وَ قِلَّةِ إِنْتِفاعِهِمْ بِالْعِبَرِ.⁽⁸⁷²⁾
خـرابـى زمـيـن نـاشـى از تنگدستى كسانى است كه بر روى آن كار مى كنند. كشاورزان هنگامى تـنـگـدسـت گـردنـد كـه واليـان و دولتـمـردان بـه گـردآورى مال ، روى آورده از رخدادها عبرت نگيرند.
كمال
نشانه كمال
اَلْكامِلُ مَنْ غَلَبَ جِدُّهُ هَزْلَهُ.⁽⁸⁷³⁾
كامل كسى است كه جدّيتش بر شوخ طبعى او چيره گردد.
در جستجوى كمال
اَلْكَمالُ فِى الدُّنْيا مَفْقُودٌ.⁽⁸⁷⁴⁾
تمامى كمال ها در دنيا به دست نيايد.
راه كمال يابى
اَلْكـَمـالُ فـى ثـَلاثٍ اَلصَّبـْرُ عـَلَى النَّوائِبِ وَالتَّوَرُّعُ فـى الْمـَطـالِبِ وَ اِسـْعـافـُ الطّالِبِ.⁽⁸⁷⁵⁾
كـمـال در سـه چـيـز اسـت : شكيبايى بر گرفتارى ها، پارسايى در خواسته ها و مهربانى با خواهندگان .
كمال خوشبختى
مِنْ كَمالِ السَّعادَةِ السَّعْيُ فى صَلاحِ الْجُمْهُورِ.⁽⁸⁷⁶⁾
از كمال سعادت [آدمى ] تلاش در راه مصلحت توده مردم است .
دستيابى به مقام بدون شايستگى
بُلُوغُ اَعْلَى الْمَنازِلِ بِغَيْرِ اسْتِحْقاقٍ مِنْ اَكْبَرِ اَسْبابِ الْهَلَكَةِ⁽⁸⁷⁷⁾
دسـتـيـابـى بـه مـراتـب و پـسـت هـاى عـالى بـدون شـايـسـتـگـى ، از عوامل و اسباب هلاكت آدمى است .
كينه
ابزار خشم
اَلْحِقْدُ مَثارُ الْغَضَبِ.⁽⁸⁷⁸⁾
كينه ، ابزار خشم است .
بيمارى دل
اَلْغِلُّ داءُ الْقُلُوبِ.⁽⁸⁷⁹⁾
بدخواهى ، درددل ها است .
خطر كينه توزى
وَ لا تَبَاغَضُوا فَإِنَّهَا الْحَالِقَةُ.⁽⁸⁸⁰⁾
كينه مورزيد كه نابود كننده بركت ها است .
آتش فتنه
سَبَبُ الْفِتَنِ الْحِقْدُ.⁽⁸⁸¹⁾
مايه فتنه ها كينه است .
گناه
بيم از گناه
رَحِمَ اللّهُ امْرَاءً... راقَبَ رَبَّهُ وَ خافَ ذَنْبَهُ.⁽⁸⁸²⁾
خداى رحمت كند مردى را كه خداى را در نظر گيرد و از گناه خويش بترسد.
عامل معصيت
نِعْمَ عَوْنَ الْمَعاصِى الشِّبَعُ.⁽⁸⁸³⁾
چه نيك ياورى است سيرى بر [انجام ] گناهان .
عيد واقعى
كُلُّ يَوْمٍ لا يُعْصَى اللّهُ فيهِ فَهُوَ عيدٌ.⁽⁸⁸⁴⁾
هر روزى كه خدا نافرمانى نشود آن روز، روز عيد است .
هشدار ضرورى
اِحْذَرُوا الذُّنُوبَ الْمُوَرِّطَةَ.⁽⁸⁸⁵⁾
از گناهان تباه كننده برحذر باشيد.
اشاعه فحشاء
مُذيعُ الْفاحِشَةِ كَفاعِلِها.⁽⁸⁸⁶⁾
فاش كننده زشتى ها، همانند انجام دهنده آنها است .
كفاره گناه
مِنْ كَفّاراتِ الذُّنُوبِ الْعِظامِ اِغَاثَةُ الْمَلْهُوفِ.⁽⁸⁸⁷⁾
فريادرسى به ستم ديده از كفاره گناه كبيره محسوب مى شود.
گريه بر گناه
طُوبى لِمَنْ... يَبْكى عَلى خَطيئَتِهِ.⁽⁸⁸⁸⁾
خوشا كسى ... كه بر گناه خود بگريد.
دورى از گناه
تَرْكُ الذَّنْبِ اءَهْوَنُ مِنْ طَلَبِ التَّوْبَةِ.⁽⁸⁸⁹⁾
گناه نكردن آسان تر از توبه كردن است .
اثر پشيمانى از گناه
اَلنَّدَمُ عَلَى الْخَطيئَةِ يَمْحُوها.⁽⁸⁹⁰⁾
پشيمانى از گناه ، گناه را محو مى كند.
عوامل سقوط ملت ها
إِنَّما هَلَكَ مَنْ هَلَكَ مِمَّنْ كان قَبْلَكُمْ بِرُكُوبِهِمُ الْمَعاصِىَ.⁽⁸⁹¹⁾
هـر كـس پـيـش از شـمـا گـرفـتـار هـلاكـت شـده اسـت ، بـى گـمـان بـه دليل ارتكاب گناهان است .
پرهيز از گناه كوچك
لا تَاءْمَنْ عَلى نَفْسِكَ صَغيرَ مَعْصِيَةٍ فَلَعَلَّكَ مُعَذَّبٌ عَلَيْهِ.⁽⁸⁹²⁾
بر گناه خُرد خويش ايمن مباش ، چه ، شايد تو را بر آن عذاب كنند.
بدترين گناه
اءَشَدُّ الذُّنُوبِ مَا اسْتَخَفَّ بِهِ صَاحِبُهُ.⁽⁸⁹³⁾
بدترين گناه ، همان است كه گناهكار آن را سبك شمارد.
آثار گناه
1ـ اَلْمَعْصِيَةُ تَمْنَعُ الاِْجابَةَ.⁽⁸⁹⁴⁾
گناه ، مانع پذيرش دعاست .
2ـ اِذا ظَهَرَتِ الْجِناياتُ ارْتَفَعَتِ الْبَرَكاتُ.⁽⁸⁹⁵⁾
هر گاه جنايتها آشكار شود، بركت ها از ميان مى رود.
3ـ مُداوَمَةُ الْمَعاصي تَقْطَعُ الرِّزْقَ.⁽⁸⁹⁶⁾
اصرار بر گناهان ، روزى را مى بُرد.
انديشه در گناه
اُذْكُرُوا عِنْدَ الْمَعاصى ذَهابَ اللَّذّاتِ وَ بَقاءَ التَّبِعاتِ.⁽⁸⁹⁷⁾
هنگام ارتكاب گناه ، از بين رفتن لذت ها و باقى ماندن پيامدها را به ياد آوريد.
زهر كشنده
اَلشَّهَواتُ سُمُومٌ قاتِلاتٌ.⁽⁸⁹⁸⁾
خواهش هاى نفسانى ، زهرهايى كشنده اند!
دليرى پاكان
لا اَشْجَعَ مِنْ بَرى ءٍ.⁽⁸⁹⁹⁾
هيچكس مانند بيگناه شجاع نيست .
رابطه روزى و گناه
اِنَّ اللّهَ يـَبـْتـَلِى عـِبـادَهُ عـِنـْدَ الاَْعْمالِ السَّيِّئَةِ بِنَقْصِ الَّثمَراتِ وَ حَبْسِ الْبَرَكاتِ وَ اِغْلاقِ خَزائِنِ الْخَيْراتِ لِيَتُوبَ تائِبٌ وَ يُقْلِعَ مُقْلِعٌ.⁽⁹⁰⁰⁾
خـداوند بندگانش را به هنگام كارهاى زشت به كاهش ميوه ها و دريغ داشتن بركتها و فرو بستن گـنـجـيـنـه هـاى خـيـر دچـار مـى سـازد تـا تـوبـه كـار، تـوبـه كـنـد و مـعـصـيـت كـار دل از معصيت بركَند.
سستى بنياد هرزگى
اَلْفُجُورُ دارُ حِصْنٍ ذَليلٍ لا يَمْنَعُ اَهْلَهُ وَ لا يُحْرِزُ مَنْ لَجَاءَ اِلَيْهِ.⁽⁹⁰¹⁾
هـرزگـى جـايـگـاهى سست و فرو ريخته است كه اهلش را حراست نكند و بر پناهندگانش آغوش ‍ نگشايد.
اولياى خدا و سكوت در برابر گناه
اِنَّ اللّهَ تـَبـارَكَ وَ تـَعـالى لَمْ يـَرْضَ مـِنْ اَوْلِيـائِهِ اَنْ يـُعـْصـى فـِى الاَْرْضِ وَ هـُمْ سـُكـُوتـٌ مُذْعَنُونَ.⁽⁹⁰²⁾
همانا خداوند از اولياء خود نپسنديده است كه در زمين گناه انجام گيرد و آنها همچنان ساكت و آرام باشند.
مؤ من
مؤ من چه كسى است ؟
1ـ اَلْمُؤْمِنُ مَنْ طَهَّرَ قَلْبَهُ مِنَ الدَّنِيَّةِ.⁽⁹⁰³⁾
مؤ من كسى است كه دل خود را از صفات پست پاك كند.
2ـ اَلْمُؤْمِنُ مَنْ تَحَمَّلَ اَذَى النّاسِ وَ لاَ يَتَاءَذّى اَحَدٌ بِهِ.⁽⁹⁰⁴⁾
مؤ من كسى است كه آزار مردم را تحمل كند و كسى از او آزار نبيند.
ويژگى هاى مؤ من
1 ـ اَلْمُؤْمِنُ عَفيفٌ مُقْتَنِعٌ مُتَنَزِّهٌ مُتَوَرِّعٌ.⁽⁹⁰⁵⁾
مؤ من عفيف (بازدارنده خود از غير حلال ) دورى كننده (از محرمات ) و پرهيزگار است .
2 ـ اَلْمُؤْمِنُ كَيِّسٌ عاقِلٌ.⁽⁹⁰⁶⁾
مؤ من هشيار و عاقل است .
3 ـ إِنَّ بِشْرَ الْمُؤْمِنِ فى وَجْهِهِ وَ قُوَّتَهُ فى دينِهِ وَ حُزْنَهُ فى قَلْبِهِ.⁽⁹⁰⁷⁾
شـادى مـؤ مـن در چـهـره ، قـدرتـش در ديـنـش و انـدوهـش در دل اوست .
خشم افروزى برادر ايمانى
إِذَا احْتَشَمَ الْمُؤْمِنُ اءخَاهُ فَقَدْ فَارَقَهُ.⁽⁹⁰⁸⁾
آن گاه كه مؤ من برادر خود را خشمگين ساخت ، ميان خود و او جدايى انداخت .
نشانه فسق انسان
سِبابُ الْمُؤْمِنِ فِسْقٌ.⁽⁹⁰⁹⁾
دشنام دادن مؤ من فسق است .
داد و ستد مؤ من
اَلْمُؤْمِنُ إ ذا سُئِلَ اءَسْعَفَ وَ إِذا سَاءَلَ خَفَّفَ.⁽⁹¹⁰⁾
هـر گـاه از مـؤ مـن چـيـزى خـواسـتـه شـود بـرمـى آورد و چون خود چيزى بخواهد آسان مى گيرد. [اصرار نمى ورزد]
برنامه زندگى
لِلْمـُؤْمـِنِ ثـَلاثُ سـاعـاتٍ: فـَساعَةٌ يُناجِى فِيها رَبَّهُ، وَ ساعَةٌ يَرُمُّ مَعاشَهُ، وَ ساعَةٌ يُخَلِّى بَيْنَ نَفْسِهِ وَ بَيْنَ لَذَّتِها فِيما يَحِلُّ وَ يَجْمُلُ.⁽⁹¹¹⁾
مـؤ من را سه ساعت است : ساعتى كه در آن با پروردگارش به راز و نياز است و ساعتى كه در آن زنـدگـانـى خـود را كـارسـاز اسـت و سـاعـتـى كـه در حلال و نيكو با لذّت نفس دمساز است .
مؤ من راستين
وَ اِنّى لَعَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبّى وَ مِنْهاجٍ مِنْ نَبِيّى ، وَ اِنّى لَعَلَى الطَّريقِ الْواضِحِ.⁽⁹¹²⁾
هـمـانـا من بر دليل روشن پروردگارم و بر راه آشكار پيامبر راه مى روم و در راهى روشن قرار دارم .
روزگارى كه تنها مؤ منان ناب نجات مى يابند
وَ ذلِكَ زَمـانٌ لا يـَنـْجـُو فـِيـهِ اِلاّ كـُلُّ مـُوْمـِنٍ نـُوَمـَةٍ. اِنْ شـَهـِدَ لَمْ يـُعـْرَفْ وَ اِنْ غـابَ لَمـْ يُفْتَقَدْ.⁽⁹¹³⁾
[از روزگـار نـيـامده اى سخن مى گويم ] و آن زمانى است كه جز مؤ من ناب و ناياب و گمنام را، راه نـجـاتـى نـخـواهـد بـود. هم او كه چون به صحنه درآيد كسى او را نشناسد، و اگر نباشد، كسى سراغش را نگيرد.
مؤ من و پندگيرى
اِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذا نَظَرَ اعْتَبَرَ.⁽⁹¹⁴⁾
مؤ من هرگاه بنگرد، پند گيرد.
انتخاب سنگ صبور
مـَنْ شـَكـَا الْحـَاجـَةَ إِلَى مـُؤْمـِنٍ. فـَكَاءَنَّهُ شَكَاهَا إِلَى اللّهِ؛ وَ مَنْ شَكَاهَا إِلَى كافِرٍ، فَكَاءَنَّمَا شَكَا اللّهَ.⁽⁹¹⁵⁾
كـسـى كـه حـاجـت خـود را نـزد مـؤ مـنـى بـرد، گـويا نزد خدا برده و كسى كه نزد كافرى برد گويى از خدايش ‍ شكايت كرده .
محبّت
نزديك ترين خويشاوند
اَلْمَوَدَّةُ اَقْرَبُ رَحِمٍ.⁽⁹¹⁶⁾
مهربانى كردن نزديكترين خويشاوندى است .
افراط و تفريط در محبّت