شكيبايى ورزيدن در راه حق خصلت خوبى است .
زيانكارترين مردم
اءَخْسَرُ النّاسِ مَنْ قَدَرَ عَلى اَنْ يَقُولَ الْحَقَّ وَ لَمْ يَقُلْ.⁽³⁹⁰⁾
زيانكارترين مردم كسى است كه بتواند حق را بگويد ولى نگويد.
يارى حق
خُضِ الْغَمَراتِ لِلْحَقِّ حَيْثُ كانَ.⁽³⁹¹⁾
براى حق به هر دشوارى تن ده ، هر كجا و هر چه باشد.
دو حق واجب
مـِنْ واجـِبِ حـُقـُوقِ اللّهِ عـَلَى عـِبـَادِهِ النَّصـِيـحـَةُ بـِمـَبـْلَغِ جـُهـْدِهـِمْ وَالتَّعَاوُنُ عَلَى إِقامَةِ الْحَقِّ بَيْنَهُمْ.⁽³⁹²⁾
از حـقـوق واجـب خداوند بر بندگان اين است كه به اندازه توانايى خود در خيرخواهى و نصيحت بندگانش كوشش كنند و در راه برقرارى حق در ميان خود همكارى نمايند.
رابطه حقّ النّاس و حقّ اللّه
جَعَلَ اللّهُ سُبْحانَهُ حُقُوقَ عِبادِهِ مُقَدِّمَةً لِحُقُوقِهِ فَمَنْ قامَ بِحُقُوقِ عِبادِ اللّهِ كانَ ذلِكَ مُؤَدِّيًا اِلَى اْلقِيامِ بِحُقُوقِ اللّهِ.⁽³⁹³⁾
خـداونـد مـتعال ، حقوق بندگانش را مقدمه و زمينه ساز حقوق خود قرار داده است . پس آن كه حقوق بندگان خدا را ادا نمايد، حقوق الهى را نيز ادا خواهد كرد.
فرجام حق پويى
اِلْزَمُوا الْحَقَّ تَلْزَمْكُمُ النَّجاةَ.⁽³⁹⁴⁾
پيوسته ملازم حق باشيد تا نجاتتان دهد.
ضرورت حق طلبى
وَ لا يُدرَكُ الْحَقُّ اِلاّ بِالْجِدِّ.⁽³⁹⁵⁾
حق ، جز با تلاش به دست نمى آيد.
نتيجه حق ستيزى
مَنْ صَارَعَ الْحَقَّ صَرَعَهُ.⁽³⁹⁶⁾
آن كس كه با حق درگير شود حق او را بر زمين مى كوبد [هر كه با حق درافتد ورافتد].
قاطعيت در برابر حق ستيزان
وَ لَعَمْرى ما عَلَىَّ مِنْ قِتالِ مَنْ خالَفَ الْحَقَّ وَ خابَطَ الْغَىَّ مِنْ اِدْهانٍ وَ لا ايهانٍ.⁽³⁹⁷⁾
بـه جـانـم سـوگـنـد كـه در پـيـكار با آنان كه با حق سر ستيز دارند و بر گمراهى پاى مى فشارند، نرمش و سازش ‍ نخواهم كرد.
احياى حق
رَحِمَ اللّهُ امْرَءً اءَحْيا حَقّاً وَ اءَماتَ باطِلاً.⁽³⁹⁸⁾
رحمت خدا بركسى باد كه حقى را زنده كند و باطلى را از ميان بردارد.
دولت حق
لِلْحَقِّ دَوْلَةٌ، لِلْباطِلِ جَوْلَةٌ.⁽³⁹⁹⁾
حق جريان پيوسته دارد و باطل جولان مقطعى .
برترين بهره مندى از دنيا
فَلا يَكُنْ اَفْضَلُ ما نِلْتَ فى نَفْسِكَ مِنْ دُنْياكَ بُلُوغَ لَذَّةٍ اَوْ شِفاءَ غَيْظٍ وَ لكِنْ اِطْفاءَ باطِلٍ وَ إِحْياءَ حَقٍّ.⁽⁴⁰⁰⁾
مـبادا بهترين و برترين چيز كه از دنياى خود برخوردارى ، دستيابى به لذّات يا انتقامجويى از دشـمـن بـاشـد؛ بـلكـه بـايـد (بـهـتـريـن امـور نـزد تـو) خـامـوش كـردن آتـش باطل و زنده كردن حق باشد.
علت طمع بيگانگان
لَوْ لَمْ تـَتـَخـاذَلُوا عـَنْ نـَصـْرِ الْحـَقِّ، وَ لَمْ تـَهِنـُوا عَنْ تَوْهينِ الْباطِلِ لَمْ يَطْمَعْ فيكُمْ مَنْ لَيْسَ مِثْلَكُمْ، وَ لَمْ يَقْوَ مَنْ قَوِىَ عَلَيْكُمْ.⁽⁴⁰¹⁾
اگـر دسـت از يـارى حـق بـرنـمـى داشـتـيـد و بـراى خـوارى و زبـون سـاخـتـن بـاطـل سـسـتـى نـمـى كـرديـد، آن كـه بـه پـايـه شما نيست ديده طمع به شما نمى دوخت و هيچ نيرومندى بر شما سلطه پيدا نمى كرد.
ويژگى حق و باطل
اِنَّ الْحَقَّ ثَقيلٌ مَرِى ءٌ وَ اِنَّ الْباطِلَ خَفيفٌ وَبِى ءٌ.⁽⁴⁰²⁾
حق ، سنگين ولى گواراست ، و باطل ، سبك امّا بلاخيز و مرگ آور.
ويژگى هاى راه مسستقيم
اَلَْيـمـيـنُ وَالشِّمـالُ مـَضـَلَّةٌ وَالطَّريـقُ الْوُسـْطـى هـِىَ الْجـادَّةُ عـَلَيـْهـا بـاقـِى الْكـِتـابِ وَ آثـارُ النُّبُوَّةِ.⁽⁴⁰³⁾
چـپ و راسـت كـمـيـنـگـاه گـمـراهـى اسـت ، راه مـسـتقيم و ميانه همان راه حق است ، راهى كه بر كتاب ماندگار (قرآن ) و آثار نبوّت استوار است .
حرام
رسم جوانمردى
مِنْ شَرائِطِ الْمُرُوَّةِ التَّنَزُّهُ عَنِ الْحَرامِ.⁽⁴⁰⁴⁾
پرهيز از حرام ، شرط مروّت و مردانگى است .
لقمه حرام
لا تُدْخِلُوا بُطُونَكُمْ لُعَقَ الْحَرامِ.⁽⁴⁰⁵⁾
شكم خود را با لقمه هاى حرام پر نكنيد.
حرمت مسلمان
اِنَّ اللّهَ... فـَضَّلَ حـُرْمـَةَ الْمُسْلِمِ عَلَى الْحُرَمِ كُلِّها، وَ شَدَّ بِالاِْخْلاصِ وَالتَّوْحيدِ حُقُوقَ الْمُسْلِمينَ فى مَعاقِدِها.⁽⁴⁰⁶⁾
خداوند، احترام و حرمت مسلمان را بر هر حرمتى برترى بخشيده و با اخلاص و توحيد شيرازه ى حقوق مسلمانان را در نقطه هاى پيوند به سختى گره زده است .
حكومت
دست بالاى دست بسيار است
اُذْكُرْ... عِنْدَ الْقُدْرَةِ قُدْرَةَ اللّهِ عَلَيْكَ.⁽⁴⁰⁷⁾
هنگام كسب قدرت ، قدرت خدا را به يادآر كه چگونه بر تو سلطه دارد.
فروتنى با مردم
اِخْفِضْ لِلرَّعِيَّةِ جَناحَكَ.⁽⁴⁰⁸⁾
با رعيت فروتن باش .
بايسته هاى رهبرى
فَلْيَصْدُقْ رائِدٌ اَهْلَهُ وَالْيُحْضِرْ عَقْلَهُ وَلْيَكُنْ مِنْ اَبْناءِ الاَّْخِرَةِ.⁽⁴⁰⁹⁾
هـر رهـبـرى بـايـد بـه مـردم خـود راسـت بـگـويـد، و عـقـل خـود را بـه كـار بـيـنـدازد و از اهل آخرت باشد.
شرط زمامدارى
مَنْ اءَحْسَنَ الْكِفايَةَ إ سْتَحَقَّ الْوِلايَةَ.⁽⁴¹⁰⁾
هر كس با كفايت باشد، سزاوار زمامدارى است .
آزمايشگاه مردان
الْوِلاَياتُ مَضَامِيرُ الرِّجَالِ.⁽⁴¹¹⁾
حكمرانيها ميدانهاى آزمايش مردان است .
ضابطه مندى در گزينش
اءُنْظُرْ فى اءُمُورِ عُمّالِكَ فَاسْتَعْمِلْهُمُ اخْتِباراً وَ لا تَوَلِّهِمْ مُحاباةً وَ اءَثَرَةً.⁽⁴¹²⁾
در كـار عـامـلان خـود بـيـنـديـش ، و پـس از آزمودن در كارها، آنها را به كارى مخصوص بگمار و هرگز بدون مشورت با ديگران و تنها با ميل خود چنين مكن .
ناپايدارى حكومت ها
اَلدَّوْلَةُ كَما تُقْبِلُ تُدْبِرُ.⁽⁴¹³⁾
دولت و حكومت ، همانطور كه رو مى آورد، پشت مى كند و [از دست مى رود].
صيانت ملك و ملّت
اَلطّاعَةُ جُنَّةُ الرَّعِيَّةِ وَالْعَدْلُ جُنَّةُ الدُّوَلِ.⁽⁴¹⁴⁾
اطاعت ، سپر ملّت ها و عدالت سپر دولت هاست .
رابطه دين و حكومت
اَلْمُلْكُ بِالدّينِ يَبْقى وَ الدّينُ بِالْمُلْكِ يَقْوى ⁽⁴¹⁵⁾
حكومت در پرتو دين ، ماندگار و دين به وسيله حكومت تقويت مى شود.
حكومت و دادگرى
اَلْعَدْلُ نِظامُ الاِْمْرَةِ.⁽⁴¹⁶⁾
عدالت ، نظم دهنده فرمانروايى است .
اَلْعَدْلُ فَضيلَةُ السُّلْطانِ.⁽⁴¹⁷⁾
دادگرى فضيلت حكمرانان است .
درد دل با مردم
وَ إِنْ ظَنَّتِ الرَّعِيَّةُ بِكَ حَيْفاً فَاءَصْحِرْلَهُمْ بِعُذْرِكَ.⁽⁴¹⁸⁾
و اگر رعيّت بر تو گمان ستم بُرد، عذر خود را آشكارا با آنان در ميان گذار.
سامان يابى كارها
اَلاَْعْمالُ تَسْتَقيمُ بِالْعُمّالِ.⁽⁴¹⁹⁾
كارها با كارگزاران [درست و امين ] سامان مى يابد.
معيارهاى گزينش
وَ تـَوَخَّ مـِنـهـُمْ اءَهـْلَ التَّجـْرِبـَةِ وَالْحـَيـاءِ مـِنْ اءَهـْلِ الْبـُيـُوتاتِ الصّالِحَةِ وَالْقِدَمِ فِى الاِْسْلامِ الْمُتَقَدِّمَةِ فَاِنَّهُمْ اءَكْرَمُ اءَخْلاقاً وَ اءَصَحُّ اَعْراضاً.⁽⁴²⁰⁾
عـامـلانى اينچنين (خوب و كارآمد) را در ميان كسانى جست و جو كن كه حيا و تجربه دارند و اينان از خـانـواده هـايـى پـارسـا هـستند كه در مسلمانى هم پيش قدم بودند و اخلاق آنان گرامى تر و آبرويشان محفوظتر است .
كار تشكيلاتى
وَاجـْعـَلْ لِرَاءْسِ كـُلِّ اَمـْرٍ مـِنْ اُمـُورِكَ رَاءْسـاً مـِنـْهـُمْ لا يـَقـْهـَرُهُ كـَبـِيـرُهـا، وَ لا يـَتـَشـَتَّتُ عَلَيْهِ كَثيرُها.⁽⁴²¹⁾
بـر تـارك هر شاخه اى از كارهايت ، چنان سرپرستى بگمار كه بزرگى كار بر او چيرگى نيابد و بسيارىِ كار، آشفته اش نكند.
نبايسته هاى كارگزاران
لا يـَنـْبـَغـى اَنْ يـَكـُونَ الْوالى ... الْخـائِفُ لِلدُّوَلِ فـَيَتَّخِذَ قَوْماً دُونَ قَوْمٍ وَ لاَ الْمُرْتَشى فِى الْحـُكـْمِ فـَيـَذْهـَبَ بـِالْحـُقـُوقِ وَ يـَقـِفَ بـِهـا دُونَ الْمـَقـاطـِعِ وَ لاَ الْمـُعـَطِّلُ لِلسُّنَّةِ فـَيـُهـْلِكـَ الاُْمَّةَ.⁽⁴²²⁾
نـبـايـد ولايـت مـسـلمـيـن بـه كـسى سپرده شود كه در اداى حقوق مالى بعضى را بر بعض ديگر تـرجـيـح بـدهـد. و نـبـايد زمامدارى مسلمين را در اختيار كسى گذاشت كه در حكم ، رشوه بگيرد و حـقـوق مردم را ضايع كند و آن را چنان كه بايد ادا نكند. همچنين نبايد والى مسلمين سنّت را متوقف بسازد و امت اسلامى را از اين راه به هلاكت بيندازد.
مساوى نبودن نيكان و بدان
(يا مالِكُ) لا يكُونَنَّ الُْمحْسِنُ وَ الْمُسيى ءُ عِنْدَكَ بِمَنْزِلَةٍ سَواءٍ.⁽⁴²³⁾
اى مالك نبايد نكوكار و بدكار نزد تو يكسان باشند.
مردمدارى
(يا مالِكُ) وَ لا تَكُونَنَّ عَلَيْهِمْ سَبُعاً ضارِياً تَغْتَنِمُ اَكْلَهُمْ.⁽⁴²⁴⁾
اى مالك : مبادا نسبت به مردم (چون ) جانور درنده باشى كه خوردنشان را غنيمت شمارى .
صلاح دو جانبه
لَيـْسـَتْ تـَصـْلُحُ الرَّعـِيَّةُ إِلا بـِصـَلاَحِ الْوُلاَةِ، وَ لاَ تـَصـْلُحُ الْوُلاَةُ إِلا بـِاسـْتـِقـامـَةِ الرَّعِيَّةِ.⁽⁴²⁵⁾
حـالِ رعـيـت نـيكو نگردد جز آنگاه كه واليان نيكو رفتار باشند، و واليان نيكو رفتار نگردند، جز آنگاه كه رعيت درستكار باشند.
محبّت به مردم
يا مالِكُ: وَ اَشْعِرْ قَلْبَكَ الرَّحْمَةَ لِلرَّعِيَّةِ وَالَْمحَبَّةَ لَهُمْ.⁽⁴²⁶⁾
اى مالك : قلب خود را از عطوفت به رعيت مالامال ساز! و دوستدارشان باش !
وزيران طاغوتى
شَرُّ الْوُزَراءِ مَنْ كانَ لِلاَْشْرارِ وَزيراً.⁽⁴²⁷⁾
بدترين وزرا كسى است كه وزير (و ياور) اشرار باشد.
تحمّل سختى
اَلاِْحْتِمالُ زينَةُ السِّياسَةِ.⁽⁴²⁸⁾
تحمل مشقات ، زينت سياست و مديريّت است .
تشويق كاركنان
اِعْرِفْ لِكُلِّ امْرِى ءٍ مِنْهُمْ ما اءَبْلى ، وَ لا تُضيفَنَّ بَلاءَ امْرِى ءٍ إِلى غَيْرِه ، وَ لا تُقَصِّرَنَّ بِهِ دُونَ غايَةِ بَلائِهِ.⁽⁴²⁹⁾
(مـالكـا!) مـقدار رنج هر يك از نيروهايت را در نظر دار و رنج يكى را به حساب ديگرى مگذار، و در پاداش او به اندازه رنجى كه ديده و زحمتى كه كشيده است تقصير ميار.
توجه به نيازمندان
وَاجْعَلْ لِذَوِى الْحاجاتِ مِنْكَ قِسْماً تُفَرِّغُ لَهُمْ فيهِ شَخْصَكَ.⁽⁴³⁰⁾
[اى مـالك ] بخشى از وقت خود را براى كسانى قرار بده كه به تو نياز دارند و خود را براى كار آنان فارغ دار.
صفات رهبر
يَحْتاجُ الاِْمامُ اِلى قَلْبٍ عَقُولٍ، وَ لِسانٍ قَؤُولٍ وَ جَنانٍ عَلى اِقامَةِ الْحَقِّ صَؤُولٍ.⁽⁴³¹⁾
امام و پيشوا به قلبى خردورز، زبانى گويا و دلى خروشان در راه برپايى حق نيازمند است .
ثمره پيروى از پيشواى حق
فَمَنِ اسْتَطاعَ عِنْدَ ذلِكَ اَنْ يَعْتَقِلَ نَفْسَهُ عَلَى اللّهِ فَلْيَفْعَلْ فَاِنْ اَطَعْتُمُونى فَاِنّى حامِلُكُمْ اِنْ شاءَ اللّهُ عَلى سَبيلِ الْجَنَّةِ وَ اِنْ كانَ ذا مَشَقَّةٍ شَديدَةٍ وَ مَذاقَةٍ مَريرَةٍ.⁽⁴³²⁾
در آن هـنـگـام [حـوادث بـزرگ ] هـر كـس بتواند نفس خود را براى خداوند عزّوجلّ اختصاص بدهد، كوتاهى نورزد. پس اگر شما مرا اطاعت كنيد، من شما را به خواست خداوند به بهشت رهنمون مى گردم . اگر چه اين تلاش داراى مشقت سخت و طعم تلخى است .
همواره در مسير ملّت
فَاِنَّ حَقّاً عَلَى الْوالِى اءَنْ لا يُغَيِّرَهُ عَلى رَعِيَّتِهِ فَضْلٌ نالَهُ وَ لا طَوْلٌ خُصَّ بِهِ.⁽⁴³³⁾
بر والى و رهبر است كه اگر به زيادتى ـ از مال ـ رسيد، يا نعمتى مخصوص او گرديد، موجب دگرگونى او به زيان ملّت نشود.
آداب رياست
وَ اِيـّاكَ وَالْمـَنَّ عـَلى رَعـَيَّتِكَ بِإِحْسانِكَ، اءَوْ التَّزَيُّدَ في ما كانَ مِنْ فِعْلِكَ... فَاِنَّ الْمَنَّ يُبْطِلُ الاِْحْسانَ.⁽⁴³⁴⁾
بـپـرهـيـز كـه بـا نـيـكـى خـود بـر رعيّت منّت گذارى يا آنچه را كرده اى بزرگ شمارى . به راستى كه منّت نهادن ارج نيكى را باطل سازد.
وظايف رهبرى
اِنَّهُ لَيـْسَ عـَلَى الاِْمـامِ اِلاّ مـا حـُمِّلَ مـِنْ اَمـْرِ رَبِّهِ: الاِْبـْلاغُ فـِى الْمـَوْعـِظَهِ وَالاِْجْتِهادُ فِى النَّصيحَةِ وَالاِْحْياُ لِلسُّنَّةِ وَ اِقامَةُ الْحُدُودِ عَلى مُسْتَحِقّيها وَ اِصْدارُ السُّهْمانِ عَلى اَهْلِها.⁽⁴³⁵⁾
هـمـانـا بـر امـام نـيـسـت جز آنچه از امر پروردگار به عهده او واگذار شده : كوتاهى نكردن در مـوعظت ، و كوشيدن در نصيحت ، و زنده كردن سنّت و جارى ساختن حدود بر مستحقان ، و رساندن سهم هاى بيت المال به در خور آن .
بى سياستى مسؤ ولان
فـَلا تـُطَوِّلَنَّ احْتِجابَكَ عَنْ رَعِيَّتِكَ، فَإِنَّ احْتِجابَ الْوُلاةِ عَنِ الرَّعِيَّةِ شُعْبَةٌ مِنَ الضِّيقِ وَ قِلَّةُ عِلْمٍ بالاُْمُورِ.⁽⁴³⁶⁾
خـود را زيـاد از مـردم پـنـهـان نكن كه پنهان شدن واليان از رعيت شاخه و نمونه اى است از تنگ نظرى و كم اطلاعى در كارها.
واگذارى و مسئوليّت خواهى
اِجْعَلْ لِكُلِّ اِنْسانٍ مِنْ خَدَمِكَ عَمَلاً تَاءْخُذُهُ بِهِ.⁽⁴³⁷⁾
به هر خدمتكارى كارى ده و از كارش بپرس .
فلسفه حكومت
وَاللّهِ لَهِىَ اَحَبُّ اِلَىَّ مِنْ اِمْرَتِكُمْ اِلاّ اَنْ اُقيمَ حَقّاً.⁽⁴³⁸⁾
سوگند به خدا كه اين كفش بى ارزش پيش من از حكومت بر شما، دوست داشتنى تر است مگر كه حقّى را بپا دارم .
پايدارى دولت ها
ثَباتُ الدُّوَلِ بِإِقامَةِ سُنَنِ الْعَدْلِ.⁽⁴³⁹⁾
پايدارى دولتها، به برپا داشتن راه و رسم دادگرى است .
عوامل سقوط دولت ها
يُسْتَدَلُّ عَلى إِدبارِ الدُّوَل بِاءرْبَعٍ: تَضْييعِ الاُْصُولِ، وَالَّتمَسُّكِ بِالْغُرُورِ، وَ تَقْديمِ الاَْراذِلِ وَ تَاءْخيرِ الاَفاضِلِ.⁽⁴⁴⁰⁾
عـوامـل سـقـوط دولت هـا چـهـار چـيـز اسـت . ضـايـع كـردن اصل ها و دست زدن به غرور. روى كار آوردن افراد پست و فرومايه و كنار گذاشتن افراد آگاه و دانشمند.
اطاعت از چه كسى ؟
عَلَيْكُمْ بِطاعَةِ مَنْ لا تُعْذَرُونَ بِجَهالَتِهِ.⁽⁴⁴¹⁾
از كـسـى اطـاعـت كـنـيد كه در نشناختنش معذور نيستيد [و نمى توانيد بهانه اى بياوريد كه او را نمى شناختيم .]
حركت مكتبى
لا يَزِيْدُنى كَثْرَةُ النّاسِ حَوْلى عِزَّةً، وَ لا تَفَرُّقُهُمْ عَنّى وَحْشَةً.⁽⁴⁴²⁾
نـه زيـاد بـودن مـردم در پيرامون من ، بر عزّتم مى افزايد و نه پراكندگى آنان از اطرافم ، وحشتم را افزون مى سازد.
ضرورت استقرار عدل
اِنَّ اَفْضَلَ قُرَّةِ عَيْنِ الْوُلاةِ اسْتِقامَةُ الْعَدْلِ فِى الْبِلادِ.⁽⁴⁴³⁾
برترين چشم روشنى زمامداران پابرجايى دادگرى در شهرها است .
اخلاق حاكم
اءَحِبَّ لِعامَّةِ رَعيَّتِكَ ما تُحِبُّ لِنَفْسِكَ وَ اَهْلِ بَيْتِكَ.⁽⁴⁴⁴⁾
آنچه براى خود و خانواده ات مى پسندى براى عموم مردم نيز بپسند.
نابايسته هاى حاكم اسلامى
لا يـَنـْبـَغـى اءَنْ يـَكـُونَ الْوالِىَ عـَلَى الْفـُرُوجِ وَالدِّمـاءِ وَالْمـَغـانـِمِ وَالاَْحـْكـامِ وَ إِمـامَةِ الْمُسْلِميِنَ الْبَخِيلُ⁽⁴⁴⁵⁾
سـزاوار نـيـسـت بـخـيل بر ناموس و جان ، و غنيمت ها، و احكام مسلمانان ، ولايت يابد و امامت آنان را عهده دار شود.
الگوى مصرف
اِنَّ اللّهَ تَعَالى فَرَضَ عَلَى اءئَِّمَّةِ الْعَدْلِ اَنْ يُقَدِّرُوا اءَنْفُسَهُمْ بِضَعَفَةِ النَّاسِ كَيْلاَ يَتَبَيِّغَ بِالْفَقِيرِ فَقْرُهُ!⁽⁴⁴⁶⁾
خـداونـد بـر پـيـشـوايـان دادگر واجب فرموده خود را با مردمِ ناتوان برابر نهند تا مستمندى ، تنگدست را به هيجان نيارد و به طغيان واندارد.
سياست خدايى و شيطانى
وَاللّهِ مـا مـُعـاوِيـَةُ بِاءَدْهى مِنّى ، وَ لكِنَّهُ يَغْدِرُ وَ يَفْجُرُ، وَ لَوْ لا كَراهِيَةُ الْغَدْرِ لَكُنْتُ مِنْ اءَدْهَى النّاسِ، وَ لكِنْ كُلُّ غَدْرَةٍ فَجْرَةٌ وَ كُلُّ فَجْرَةٍ كَفْرَةٌ.⁽⁴⁴⁷⁾
به خدا سوگند، معاويه سياستمدارتر از من نيست ، ليكن شيوه او، پيمان شكنى و گنهكارى است . اگـر پـيمان شكنى ناخوشايند نمى بود، سياستمدارتر از من ، كس نبود؛ امّا هر نيرنگى گناه است و هر گناهى يك نوع كفر.
فلسفه پذيرش حكومت
اءَما وَالَّذى فَلَقَ الْحَبَّةَ وَ بَرَاءَ النَّسَمَةَ لَوْ لا حُضُورُ الْحاضِرِ وَ قِيامُ الْحُجَّةِ بِوُجُودِ النّاصِرِ وَ ما اءَخَذَ اللّهُ عَلَى الْعُلَماءِ اءَنْ لا يُقارُّوا عَلى كِظَّةِ ظالِمٍ وَ لا سَغَبِ مَظْلُومٍ لاََلْقَيْتُ حَبْلَها عَلى غارِبِها وَ لَسَقَيْتُ آخِرَها بِكَاءْسِ اءَوَّلِها.⁽⁴⁴⁸⁾
سـوگـنـد بـه خـداوندى كه دانه را شكافت و جان را آفريد، اگر آن جمعيت انبوه ، براى بيعت ، حـاضـر نـمـى شـدنـد، و نـبـود پيمانى كه خداوند بر دانشمندان آگاه گرفته كه شكمبارگى ستمگر و گرسنگى ستمديده را نپسندند، مهار شتر خلافت را بر كوهان آن مى افكندم و پايانش را چون آغازش مى انگاشتم و چون گذشته خود را به كنارى مى داشتم .
هدف حاكم اسلامى
فَلا يَكُنْ حَظُّكَ فى وِلايَتِكَ اِلاّ إ ماتَةَ باطِلٍ و إ حْياءَ حَقٍّ.⁽⁴⁴⁹⁾
بهره تو از زمامدارى نبايد جز از ميان بردن باطل و زنده داشتن حق باشد.
حق رهبر بر مردم
وَ اَمـّا حـَقـّى عـَلَيْكُمْ فَالْوَفاءُ بِالْبَيْعَةِ، وَالنَّصيحَةُ فِى الْمَشْهَدِ وَالْمَغيبِ، وَالاِْجابَةُ حينَ اَدْعُوكُمْ وَالطّاعَةُ حينَ امُرُكُمْ.⁽⁴⁵⁰⁾
و امـا حـق مـن بر شما وفادار بودن به بيعت ، و اخلاص و دوستى در آشكار و نهان و اجابت هنگام دعوت و اطاعت هنگام فرمان است .
حكمت و خرد
ارزش عقل و انديشه
لا مالَ اَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ.⁽⁴⁵¹⁾
هيچ ثروتى سودمندتر از عقل و خِرد نيست .
ارزش عقل
اَلاِْنْسانُ بِعَقْلِهِ.⁽⁴⁵²⁾
شخصيت انسان به عقل اوست .
گمراهى عقل
ضَلالُ الْعَقْلِ اءَشَدُّ ضَلَّةٍ.⁽⁴⁵³⁾
گمراهى عقل بدترين گمراهى هاست .
فزونى عقل
اَلْعَقْلُ غَريزَةٌ تَزيدُ بِالْعِلْمِ وَالتَّجارِبِ.⁽⁴⁵⁴⁾
خرد غريزه اى است كه با دانش و تجربه فزونى يابد.
رابطه علم و عقل
اَلْعَقْلُ وَالْعِلْمُ مَقْرُونانِ فى قَرَنٍ لا يَفْتَرِقانِ وَ لا يَتَبايَنان .⁽⁴⁵⁵⁾
عقل و علم با هم به يك ريسمان بسته شده است ، نه از هم جدا مى شوند و نه در برابر هم قرار مى گيرند.
چه كسى خردمند است ؟
1ـ اَلْعاقِلُ مَنْ وَعَظَتْهُ التَّجارِبُ.⁽⁴⁵⁶⁾
خردمند كسى است كه تجربه ها او را پند دهد.
2ـ اَلْعاقِلُ مَنْ تَغَمَّدَ الذُّنُوبَ بِالْغُفْرانِ.⁽⁴⁵⁷⁾
خردمند كسى است كه گناهان را با آمرزش بپوشاند.
چراغ خرد
اَلْعِلْمُ مِصْباحُ الْعَقْلِ.⁽⁴⁵⁸⁾
علم و دانش ، چراغ عقل و انديشه است .
تفاوت خردمند و بى خرد
اَلْعاقِلُ يَعْتَمِدُ عَلى عَمَلِهِ وَالْجاهِلُ يَعْتَمِدُ عَلى اءَمَلِهِ.⁽⁴⁵⁹⁾
تكيه خردمند به كوشش و تكيه نادان به آرزو است .
اندوه خردمند
اَلْعاقِلُ مَهْمُومٌ مَغْمُومْ.⁽⁴⁶⁰⁾
شخص عاقل [همواره براى آخرت خود] اندوهناك و غمگين است .
خردمند و دورانديشى
ناظِرُ قَلْبِ اللَّبيبِ بِهِ يُبْصِرُ اَمَدَهُ وَ يَعْرِفُ غَوْرَهُ وَ نَجْدَهُ.⁽⁴⁶¹⁾
شخص عاقل ، با چشم دل ، پايان [كارش ] را مى بيند و فراز و فرودش را مى شناسد.
راءى رهايى بخش
رَاءْىُ الْعاقِلِ يُنْجى .⁽⁴⁶²⁾
نظر انديشمند نجات بخش است .
خرد چيست ؟
اَلْعَقْلُ حِفْظُ التَّجارِبِ.⁽⁴⁶³⁾
خِرد، برخوردارى از تجربه ها است .
نشانه كمال عقل
إِذا تَمَّ الْعَقْلُ نَقَصَ الْكَلامُ.⁽⁴⁶⁴⁾
چون خرد كمال يابد، گفتار به كاستى گرايد.
نشانه خردمندى
مِنَ الْعَقْلِ التَّزَوُّدُ لِيَوْمِ الْمَعادِ.⁽⁴⁶⁵⁾
از [نشانه هاى ] زيركى و عقل ، توشه بر گرفتن براى روز بازگشت است .
هوشمند واقعى
وَ مَا كُلُّ ذِى قَلْبٍ بِلَبِيبٍ، وَ لاَ كُلُّ ذِى سَمْعٍ بِسَمِيعٍ وَ لاَ كُلُّ نَاظِرٍ بِبَصِيرٍ.⁽⁴⁶⁶⁾
نه هر صاحب دلى عاقل است ، نه هر صاحب گوشى ، شنونده و نه هر بيننده اى ، بينا!
خردمند چنين نمى كند
اِنَّ اللَّبيبَ لا يَتَاءَثَّثُ فى دارِ النُّقْلَةِ.⁽⁴⁶⁷⁾
انـسـان خـردمـنـد در خـانـه نـقـل و انـتـقـال [و ناپايدار دنيا] اثاث نمى اندوزد [و فقط به داشتن وسايل رفاه و آسايش بسنده مى كند.]
دانشجوى فهميده
فَلْيَكُنْ طَلَبُكَ ذلِكَ بِتَفَهُّمٍ وَ تَعَلُّمٍ، لا بِتَوَرُّطِ الشُّبُهاتِ وَ عُلُوِّ الْخُصُوماتِ.⁽⁴⁶⁸⁾
بـكـوش تـا جـسـتـجـوى تـو از روى درك عـمـيـق و آمـوزش بـاشـد نـه بـه شـبـهـه ها درافتادن و جدال را بالا بردن .
روشنى دل
نَوِّرْ قَلْبَكَ بِالْحِكْمَةِ.⁽⁴⁶⁹⁾
دلت را با دانش و حكمت نورانى كن .
فراگيرى حكمت
1ـ خُذِ الْحِكْمَةَ اَنّى كانَتْ.⁽⁴⁷⁰⁾
حكمت را در هر جا كه باشد درياب .
2ـ خُذِ الْحِكْمَةَ وَ لَوْ مِنْ اَهْلِ النِّفاقِ.⁽⁴⁷¹⁾
حكمت را فراگير هر چند از اهل نفاق .
چشمه سار حكمت
اَلْقَلْبُ يَنْبُوعُ الْحِكْمَةِ وَالاُْذُنُ مُغيضُها.⁽⁴⁷²⁾
دل چشمه حكمت و گوش فرو برنده آن است .
صاحب حكمت زنده است
لَمْ يَمُتْ... مَنْ نَشَرَ حِكْمَةً ذُكِرَ بِها.⁽⁴⁷³⁾
آن كه حكمتى را منتشر كند كه همراه وى ياد مى شود، هرگز نمى ميرد.
گمشده مؤ من
اَلْحِكْمَةُ ضالَّةُ الْمُؤْمِنِ، فَاطْلُبُوها وَ لَوْ عِنْدَ الْمُشْرِكِ.⁽⁴⁷⁴⁾
حكمت گمشده مؤ من است ، پس آن را بجوييد حتى اگر نزد مشرك باشد.
حيا
نقش كليدى حيا
اَلْحَياءُ مِفْتاحُ كُلِّ الْخَيْرِ.⁽⁴⁷⁵⁾
شرم و حياء كليد هر خوبى است .
لباس حيا
مَنْ كَساهُ الْحَيآءُ ثَوْبَهُ لَمْ يَرَ النّاسُ عَيْبَهُ.⁽⁴⁷⁶⁾
هر كس آزرم ، جامه خويش بر او پوشاند، مردم عيب او را نمى بينند.
حيا از خويشتن
مـَنِ اسـْتـَحـْيـى مـِنَ النـّاسِ وَ لَمْ يـَسـْتـَحـْىِ مـِنْ نـَفـْسـِهِ فـَلَيـْسَ لِنـَفـْسـِهِ عـِنـْدَ نـَفـْسـِهـِ قَدْرٌ⁽⁴⁷⁷⁾
آن كـه از مـردم حـيـا كـنـد، بـى آن كـه از خـويـشـتـن شـرمـش آيـد، بـراى خـود، ارزشـى قائل نيست .
خشم و غضب
خشم ؛ آتش افروخته
اَلْغَضَبُ نارٌ مُوقَدَةٌ مَنْ كَظَمَهُ اَطْفَاءَها وَ مَنْ اَطْلَقَهُ كانَ اَوَّلَ مُحْتَرِقٍ بِها.⁽⁴⁷⁸⁾
خـشـم آتـشـى است ، افروخته ، هر كه آن را فرو خورد، آن را خاموش كرده است و هر كه رها كند، اوّل كسى است كه با آن آتش مى سوزد.
لشگر شيطان
وَاحْذَرِ الْغَضَبَ فَاِنَّهُ جُنْدٌ عَظيمٌ مِنْ جُنُودِ اِبْليسَ.⁽⁴⁷⁹⁾
از خشم بپرهيز كه خشم لشگرى بزرگ از لشگرهاى شيطان است .
فرو بردن خشم
اِكْظِمِ الْغَيْظَ وَ تَجاوَزْ عِنْدَ الْمَقْدُرَةِ.⁽⁴⁸⁰⁾
خشمت را فرو بر و هنگام دستيابى [به دشمن ] از او بگذر.
خشم خدايى
مَنْ شَنِى ءَ الْفاسِقينَ وَ غَضِبَ لِلّهِ غَضِبَ اللّهُ لَهُ وَ اءَرْضاهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ.⁽⁴⁸¹⁾
هـر كـس بـا بدكاران دشمنى ورزد و براى خوشنودى خداوند بر آنان خشم گيرد، خداى نيز به خاطر او به خشم آيد و در روز رستخيز خوشنودش گرداند.
خداشناسى
پايه خداشناسى
اءَصْلُ مَعْرِفَةِ اللّهِ تَوْحِيدُهُ.⁽⁴⁸²⁾
پايه خداشناسى توحيد است .
مراحل خداشناسى
اَوَّلُ الدّيـنِ مـَعـْرِفـَتـُهُ وَ كـَمـالُ مـَعـْرِفـَتـِهِ التَّصْديقُ بِهِ، وَ كَمالُ التَّصْديقِ بِهِ تَوْحيدُهُ وَ كَمالُ تَوْحيدِهِ الاِْخْلاصُ لَهُ.⁽⁴⁸³⁾
آغـاز ديـن ، شـنـاخـت خـداسـت و كـمـال مـعـرفـت ، تـصـديـق بـه ذات او، و كـمـال تـصـديـق ، شـهـادت بـه يـگـانـگـى خـداسـت ، و كـمـال تـوحـيـد اخـلاص در عـقـيـده و عمل است .
شگفت از ابله
عَجِبْتُ لِمَنْ شَكَّ فِى اللّهِ وَ هُوَ يَرى خَلْقَ اللّهِ.⁽⁴⁸⁴⁾
در شـگـفـتـم از كـسـى كـه در خداوند به ترديد افتاده است ، در حالى كه آفريدگان خدا را مى بيند.
ناتوانىِ آفريده
كَيْفَ يَصِفُ إِلهَهُ مَنْ يَعْجِزُ عَنْ صِفَةِ مَخْلُوقٍ مِثْلِهِ.⁽⁴⁸⁵⁾
چگونه مى تواند خداى خود را وصف كند كسى كه از وصف مخلوقى مانند خود ناتوان است .
بزرگ شمردن خداوند
عِظَمُ الْخالِقِ عِنْدَكَ يُصَغِّرُ الَْمخْلُوقَ فى عَيْنِكَ.⁽⁴⁸⁶⁾
درك بـزرگـى آفريدگار براى تو، آفريده را در نگاهت كوچك مى نمايد [و عظمت چيزى را با عظمت خالق جهان مقايسه نمى كنى ].
ستايش خداوند
اَلْحـَمـْدُ لِلّهِ الَّذِى اءَظـْهـَرَ مـِنْ آثـَارِ سـُلْطَانِهِ، وَ جَلاَلِ كِبْرِيَائِهِ، مَا حَيِّرَ مُقَلَ الْعُيُونِ مِنْ عَجَائِبِ قُدْرَتِهِ وَ رَدَعَ خَطَراتِ هَمَاهِمِ النُّفُوسِ عَنْ عِرْفانِ كُنْهِ صِفَتِهِ.⁽⁴⁸⁷⁾
سـتـايـش خـداونـدى را است كه از آثار قدرت و جلال كبرياييش آن قدر آشكار ساخته كه چشم از عـجـايـب قـدرتـش در حـيـرت فـرو رفته و انديشه هاى بلند انسان ها را از شناختن كنه صفاتش بازداشته است !
يارى از خدا
مَنِ اسْتَعانَ بِاللّهِ اَعانَهُ.⁽⁴⁸⁸⁾
هر كس از خدا يارى طلبد، خداوند يارى اش كند.
تنها به خدا اميد داشته باشيد
لا يَرْجُوَنَّ اَحَدٌ مِنْكُمْ اِلاّ رَبَّهُ وَ لا يَخافَنَّ اِلاّ ذَنْبَهُ.⁽⁴⁸⁹⁾
هيچ يك از شما جز به پروردگار خود اميد نبندد و جز از گناه خود نترسد.
بازگشت به سوى خدا
وَارْدُدْ إ لَى اللّهِ وَ رَسُولِهِ ما يُضْلِعُكَ مِنَ الْخُطُوبِ وَ يَشْتَبِهُ عَلَيْكَ مِنَ الاُْمُورِ.⁽⁴⁹⁰⁾
و آنجا كه كار بر تو گران و حقيقت كارها ناآشكار شود، به خدا و رسولش رجوع كن .
انس با خدا
مَنِ اسْتَوْحَشَ عَنِ النّاسِ انَسَ باللّهِ سُبْحانَهُ.⁽⁴⁹¹⁾
هر كس ، از مردم دورى جويد با خداى سبحان بيشتر اُنس گيرد.
راه نزديكى به خدا و مردم
اَلتَّقَرُّبَ اِلَى اللّهِ تَعالى بِمَسْاءَلَتِهِ وَ اِلَى النّاسِ بِتَرْكِها.⁽⁴⁹²⁾
نزديك شدن به خداوند با درخواست و سؤ ال از اوست و نزديك شدن به مردم ، با ترك آن است .
ياد خدا
اَفيضُوا فى ذِكْرِ اللّهِ فَاِنَّهُ اَحْسَنُ الذِّكْرِ.⁽⁴⁹³⁾
در ذكر خدا بيشتر بكوشيد؛ زيرا كه ذكر او بهترين ذكر است .
وظيفه شناسى
اِشْحَنِ الْخَلْوَةَ بِالذِّكْرِ وَاصْحَبِ النِّعَمَ بِالشُّكْرِ.⁽⁴⁹⁴⁾
خلوت را با ياد خدا پُر كن و نعمت ها را با شكر خدا همراه ساز.
نورافشانى ياد خدا
دَوامُ الذِّكْرِ يُنيرُ الْقَلْبَ وَالْفِكْرَ.⁽⁴⁹⁵⁾
پيوستگى ذكر خدا، دل و انديشه را نورانى كند.
ارتباط مبداء و مقصد
اِنْ لَمْ تَعْلَمْ مِنْ اَيْنَ جِئْتَ لَمْ تَعْلَمْ اِلى اَيْنَ تَذْهَبُ.⁽⁴⁹⁶⁾
اگر ندانى از كجا آمده اى هرگز نخواهى دانست كه به كجا مى روى .
خطّ
زبان دست
اَلْخَطُّ لِسانُ الْيَدِ.⁽⁴⁹⁷⁾
خط، زبان دست است .
خيرخواهى
خير واقعى
لَيـْسَ الْخـَيـْرُ اَنْ يـَكـْثـُرَ مـالُكَ وَ وَلَدُكَ وَ لكـِنِ الْخـَيـْرُ اَنْ يـَكـْثـُرَ عـِلْمـُكَ وَ اَنْ يـَعـْظـُمـَ حِلْمُكَ.⁽⁴⁹⁸⁾
خير ـ و ارزش ـ نه آن است كه مال و فرزندت فراوان شود بلكه خير ـ واقعى ـ آن است كه دانشت فراوان و حلم و بردباريت بزرگ و افزون گردد.
ناصح حقيقى
عـِبـادَ اللّهِ. اِنَّ اءَنـْصـَحَ النـّاسِ لِنـَفـْسـِهِ اءَطـْوَعـُهـُمْ لِرَبِّهِ؛ وَ إِنَّ اءَغـَشَّهـُمْ لِنـَفـْسِهِ اءَعْصَاهُمْ لِرَبِّهِ.⁽⁴⁹⁹⁾
آن كس كه نسبت به خود از همه خيرخواه تر است در برابر خداوند از همه مطيع تر خواهد بود، و آن كس كه خويشتن را بيشتر مى فريبد گناهكارترين مردم در برابر خداست .
انسان خيرخواه
مَنْ حَذَّرَكَ كَمَنْ بَشَّرَكَ.⁽⁵⁰⁰⁾
آن كه به تو هشدار مى دهد بسان كسى است كه مژده ات مى دهد.
خيرخواهى براى ديگران
اَحْبِبْ لِغَيْرِكَ ما تُحِبُّ لِنَفْسِكَ.⁽⁵⁰¹⁾
براى ديگران ، آن پسند كه براى خود مى پسندى .
خيرخواهى از خداوند
ما حارَ مَنِ اسْتَخارَ.⁽⁵⁰²⁾
هر كه از خدا خير خواهد سرگردان نماند.
پيامد نافرمانى از خيرخواه مهربان
فَاِنَّ مَعْصِيَةَ النّاصِحِ الشَّفيقِ الْعالِمِ الُْمجَرِّبِ تُوْرِثُ الْحَسْرَةَ وَ تُعْقِبُ النَّدامَةَ.⁽⁵⁰³⁾
نـافـرمـانـى خـيـرخـواه مـهـربـان ، دانـاى كـاردان ، حـسـرت و پـشـيـمـانـى بـه دنبال دارد.
سپاس در برابر چه كسى ؟
اَحْمِدْ مَنْ يَغْلُظُ عَلَيْكَ وَ يَعِظُكَ، لا مَنْ يُزَكّيكَ وَ يَتَمَلُّقُكَ⁽⁵⁰⁴⁾
سپاسگزار كسى باش كه به تو درشتى مى كند و پندت مى دهد نه كسى كه از تو تمجيد مى كند و زبان به چاپلوسى مى گشايد.
خويشاوندان
بزرگداشت خويشان
وَ اءَكْرِمْ عَشِيرَتَكَ فَاِنَّهُمْ جَناحُكَ الَّذى بِهِ تَطيرُ.⁽⁵⁰⁵⁾
خويشاوندانت را گرامى بدار كه آنان چون بال تو هستند كه بدان پرواز مى كنى .
توجه به نزديكان
وَ لا يَكُنْ اَهْلُكَ اَشْقَى الْخَلْقِ بِكَ.⁽⁵⁰⁶⁾
مبادا با كسانت [رفتارى كنى ] كه بدبخت ترين مردم نسبت به تو باشند.
صله رحم
صِلَةُ الاَْرْحامِ مِنْ اَفْضَلِ شِيَمِ الْكِرامِ.⁽⁵⁰⁷⁾
صله ارحام ، از بهترين اخلاق و منش كريمان است .
آثار صله رحم
صِلَةُ الرَّحِمِ، مَثْرَاءَةٌ فِى الْمالِ وَ مَنْسَاءَةٌ فِى الاَْجَلِ.⁽⁵⁰⁸⁾
صله رحم سبب افزايش مال و طول عمر است .
ديگران به جاى خويشان
مَنْ ضَيَّعَهُ الاَْقْرَبُ اءُتيحَ لَهُ الاَْبْعَدُ.⁽⁵⁰⁹⁾
كـسـى را كـه خـويـشـان نزديك تر، رهايش كنند، بيگانه دورتر براى يارى او برانگيخته مى شود.
خيانت
بزرگترين خيانت
إِنَّ اءَعْظَمَ الْخِيانَةِ خِيانَةُ الاُْمَّةِ، وَ اءَفْظَعَ الْغِشِّ غِشُّ الاَْئِمَّةِ.⁽⁵¹⁰⁾