الكل و فرآورده هاى آن در فقه اسلامى

سيّد- حسن وحدتى شبيرى

- ۴ -


فصل مقدماتى شناخت الكل

1 - الكل و انواع آن

از نظر علم شيمى هر ماده‏اى كه در فرمول شيميايى آن عامل هيدروكسيل(OH-) وجود داشته باشد، يك الكل محسوب مى‏شود. الكل از مشتقّات هيدروكربن هاست كه در آن‏ها هرمولكول، تركيبى از چند اتم هيدروژن و كربن مى‏باشد. نهايت، يك عامل (OH) جانشين يك اتم هيدروژن مى‏گردد. و بنابر تعداد عامل (OH)، الكل‏ها را يك يا چند ظرفيت مى‏گويند.(1) الكل انواع زيادى دارد كه ذيلاً به برخى از آن‏ها اشاره مى‏كنيم:

الف) الكل متيليك

ساده‏ترين الكل‏ها، الكل متيليك‏(2) است كه مبناى الكل‏هاى يك ظرفيتى مى‏باشد. الكل متيليك از تقطير چوب به دست مى‏آيد و از اين رو به آن عرق چوب نيز مى‏گويند. اين ماده مايعى است بى رنگ كه در 66 درجه سانتى‏گراد مى‏جوشد، با شعله كمى آبى رنگ مى‏سوزد و چون با آب مخلوط گردد، تقليل حجم يافته و توليد حرارت مى‏كند.
الكل متيليك، در صنايع رنگ‏سازى كاربرد دارد. به علاوه سمّى است قوى كه با شرب 8 تا 10 گرم آن اختلالات هاضمه و اغلب كورى دست داده و تلف مى‏كند.(3)
پس از الكل متيليك يا متانول بقيه الكل‏هاى يك ظرفيتى يا يك عاملى را به الكل‏هاى نوع اول، دوم و سوم طبقه‏بندى مى‏كنند.(4) اتانول كه موضوع بحث ماست، در زمره الكل‏هاى نوع اول است. هم‏چنين الكل‏هاى دو ظرفيتى و سه ظرفيتى و ... نيز وجود دارد كه مى‏توان از ضدّيخ به عنوان الكل دو ظرفيتى (يا الكل دو عاملى اشباع) و گليسيرين به عنوان الكل سه ظرفيتى (يا الكل سه عاملى اشباع) نام برد.(5)

ب) الكل اتيليك

اگر واژه الكل بدون هيچ پسوند يا پيشوندى به كار رود، مقصود الكل اتيليك يا اتانول‏(6) است كه معروف‏ترين انواع الكل مى‏باشد. در آينده خواهيم ديد كه الكل اتيليك در صنايع گوناگون و در زندگى روز مرّه مردم، كاربرد زيادى دارد.
چنان كه در مقدمه اشاره شد، موضوع بحث ما در اين نوشتار منحصراً الكل اتيليك يا اتانول است. و هر كجا در اين رساله، واژه الكل را بدون افزودن كلمه ديگر به كار بريم مقصودمان همين نوع الكل مى‏باشد.
اتانول به طور طبيعى و به مقدار بسيار كم در نان (0/5 درصد)، مغزانسان و گياهان وجود دارد. علاوه بر مخمّر(7) و بعضى باكترى‏ها، بدن انسان نيز مقدار چشمگيرى الكل توليد مى‏كند. در اكثر موارد، تمام اين توليد، مربوط به ميكروب‏هاى موجود در روده انسان مى‏باشد. براى آشنايى بيش‏تر با اين ماده، به تبيين اوصاف الكل و آثار ظاهرى الكل برجسم و روان آدمى مى‏پردازيم.

2 - ويژگى‏هاى الكل و آثار آن

الكل اتيليك در 78/3 درجه سانتى‏گراد به جوش مى‏آيد و در 114-درجه ذوب مى‏شود. الكل مطلق، آب گونه‏اى است بى‏رنگ و زود آتش‏گير، با بويى ويژه، در برودت زياد ابتدا قوام آمده و سپس مانند شيشه منجمد مى‏گردد.(8)
الكل برخلاف پندار بعضى، اثر تحريكى بر اعضاى بدن ندارد، بلكه اثر آن تخدير يعنى تضعيف فعاليت‏هاى بدن و كاستن از دقت در انجام رفتارهاى گوناگون است. در كتاب‏هاى علمى نيز، الكل را در رديف تخدير كننده‏ها هم‏چون اِتِر و غيره مى‏آورند. يكى از دانشمندان در اين زمينه مى‏گويد: «اين واقعيت كه افراد تحت تأثير الكل، خجالتشان از بين مى‏رود و زياد حرف مى‏زنند، به علت اثر تحريكى الكل بر مغز نيست، بلكه به دليل از بين رفتن كنترلى است كه مراكز عالى مغز در ميانه‏روى و اعتدال شخص از خود انجام مى‏دهند.»(9)
به هر حال، تمامى مشروبات الكلى، حاوى مقدارى الكل مى‏باشند و هرگونه آثار تخديرى كه از مشروبات الكلى بروز مى‏كند مربوط به وجود اين ماده در آن هاست. ميزان اين تخدير كه ما از آن به «مستى» تعبير مى‏كنيم بستگى به درصد الكل موجود در اين گونه مشروبات دارد. چنان چه شخص مقدارى الكل بنوشد، قريب‏15 آن فوراً به وسيله جدار معده داخل در خون و بقيه در امعاء وارد مى‏گردد. مقدارى هم ممكن است به وسيله ريتين يا با ادرار خارج شود. ولى قسمت اعظم آن در هر حال در بدن مى‏ماند و در آن جا متدرّجاً اكسيد شده و احتياجى به هضم و گوارش ندارد.(10)
كبد انسان قادر است در هر ساعت، 8 گرم الكل را اكسيد كند. مقادير زيادتر در جريان خون ظاهر شده ولى غلظت كم‏تر از 0/05% علامتى در شخص به وجود نمى‏آورد. از غلظت 0/05% به بالاست كه علائمى نظير كاهش توازن اعمال فيزيكى و اختلال در ديد پيش خواهد آمد.
غلظت بالاتر از 0/25% علائم مشخصى به وجود مى‏آورد. و اگر غلظت به 1% در خون برسد، اختلال تنفسى و قلبى و نهايتاً مرگ ايجاد مى‏شود هر چند مقدار كشنده آن برحسب افراد فرق مى‏كند.
پيتركوپر نيز در اين زمينه چنين مى‏نويسد: «الكل از تمام راه‏ها جذب بدن مى‏شود ولى جذب آن از راه دهان و معده بسيار كم است. روده كوچك 80% يا بيش‏تر مقدار خورده شده را جذب مى‏كند. كم‏تر از 10% بى‏تغيير از راه ادرار و تنفس دفع مى‏شود. الكل در بافت‏ها به سرعت منتشر شده و در حدود 8 گرم در ساعت اكسيد و به گاز كربنيك و آب تبديل مى‏شود.(11) بدين ترتيب مهم‏ترين اثر الكل، تضعيف دستگاه اعصاب مركزى است. الكل در نتيجه تأثير برروى اعصاب، واكنش در رگ‏ها ايجاد نموده و خون را به سطح بدن جريان مى‏دهد و از اين طريق، پوست را قرمز مى‏كند و ابتداءاً در بدن ايجاد حرارت مى‏نمايد. اما اين اثر ديرى نمى‏پايد، چرا كه پس از مدّت كوتاهى، بدن حرارت خود را تا دو برابر از دست مى‏دهد.
شخصى كه الكل مى‏نوشد ابتدا فعاليت او بيش از حد معمول مى‏شود و به ترتيبى كه ذكر شد، درجه حرارت بدن بالا رفته و تنفس شديد مى‏شود. آن گاه مركز تكلّم در مغز تحت تأثير الكل قرار گرفته و شخص پرچانگى مى‏كند. سپس مركز سمعىِ مغز متأثر شده و شخص صداهاى بى‏خود مى‏شنود. بعد مركز بينايى مغز دچار اختلال گشته و شخص تصاوير موهوم مى‏بيند. و بالاخره مركز حفظ تعادل تحت تأثير الكل قرار گرفته و كسى كه مشروب الكلى نوشيده، توازن اعمال فيزيكى خود را از دست مى‏دهد.(12)
بدين ترتيب با نوشيدن الكل، خويشتن‏دارى شخص كه به عنوان منشأ حجب و حيا در انسان پايه‏گذارى شده است، تقريباً از بين رفته و باعث بروز اعمال ناهنجار مى‏شود.
از ديدگاه متخصصين اعصاب و روان، الكل، عالى‏ترين اعمال توقفى را فلج مى‏كند و انسان را به سيرت و منش عارى از ملكات اخلاقى و برى از دانش و بينش سوق مى‏دهد. استعمال الكل موجب دگرگونى در شخصيت انسان مى‏شود و انسان با شرم و حيا را افسارگسيخته و بى‏بندوبار مى‏نمايد.
عوارض مصرف الكل، غالباً منشأ ارتكاب اعمال شنيع و ارتكاب جرايم مى‏گردد. طبق مطالعاتى كه مؤسسات جرم‏شناسى به عمل آورده‏اند، اغلب جنايات جنسى و در حدود 70% جرايم ضرب و جرح و 80% قتل‏ها، خود آزارى و ديگر آزارى‏ها در اثر استعمال نوشابه‏هاى الكلى واقع مى‏شوند. ازدياد تصادفات وسايط نقليه در كشورهايى كه مجاز به نوشيدن الكل هستند براثر مستى رانندگان مزاحم است و روى همين اصل، استعمال مشروبات الكلى را اغلب قوانين ممنوع دانسته يا محدود نموده‏اند.(13)
در كشورهاى سويس و فرانسه اگر ميزان الكل در خون بيش از 0/5 سانتى‏گرم در ليتر خون باشد، شخص مجاز به رانندگى نيست و تكرار كننده اين جرايم از حق رانندگى براى شش ماه محروم مى‏شود. در دانمارك اين مقدار يك سانتى‏گرم و در انگلستان 0/8 مى‏باشد.(14)
اثرات سوء نوشيدن الكل منحصر در آن چه گفتيم نيست. الكل نه تنها اعتدال روانى و تنظيم حركات و فعاليت‏هاى انسان را مختل مى‏سازد بلكه آثار مخرّب ديگرى بر دستگاه‏هاى مختلف بدن مى‏گذارد؛ به عنوان نمونه، مصرف الكل، باعث سوءهاضمه و اختلال دستگاه گوارش و كبد مى‏شود، زيرا به علت جاذب الرطوبه بودن آن، آلبومين‏هاى سلول‏هاى كبد و معده را منعقد مى‏كند. در نتيجه معده اسيدكلريدريك پس نمى‏دهد و سلول‏هاى كبد حالت مومى شكل (تشمّع كبدى) به خود مى‏گيرند.(15)
اين است كه اسلام با نوشيدن هر نوع مشروبات الكلى، خريد و فروش و هر نوع بهره‏بردارى از آن‏ها به شدت برخورد كرده است. خمر در آيات قرآنى، پليدى و رفتار شيطانى تلقّى گرديده، نوشيدن آن، گناه كبيره قلمداد و هم‏چون قمار بازى موجب برانگيختن بذر عداوت و دشمنى دانسته شده است.(16)
براساس روايات اسلامى، كسى كه خمر مى‏نوشد، تا چهل روز، نماز او پذيرفته نمى‏شود. بلكه در تمامى اديان الهى، هنگامى كه كامل گشته‏اند، تحريم خمر جزء برنامه‏هاى قطعى آن‏ها بوده است.(17) نوشنده خمر در روز قيامت با صورت سياه و زبان بيرون آمده در حالى كه آب دهان او بر سينه‏اش مى‏ريزد و فرياد العطش برمى‏آورد، محشور مى‏گردد. كسى كه جرعه‏اى شراب بنوشد، روح ايمان از وى گرفته مى‏شود و روح ناپاك و پَست جايگزين آن مى‏گردد.(18)
متاسفانه هم اكنون در كشورهاى لائيك و عمدتاً در كشورهاى غربى مقادير زيادى الكل به صورت مشروبات الكلى مصرف مى‏شود. تنها در سال 1955 در فرانسه مطابق گزارش رسمى وزارت دارايى اين كشور، تعداد 455054 مشروب فروشى داير بود؛ يعنى براى هر 86 نفر يك باب مشروب فروشى وجود داشته است.
اين در حالى است كه مصرف الكل سال به سال به طور مرتب در اين كشورها افزايش يافته است. هم اكنون دانشمندان كتاب‏هاى متعددى درباره الكلى‏سم و مسائل كيفرى و ناهنجارى‏هاى اجتماعى‏نوشته‏اند. پروفسور سيگار در كتاب خود تحت عنوان «الكلى‏سم از گذرگاه اجتماعى» الكلى‏سم را يكى از مهم‏ترين علل شكست فرانسه در جنگ دانسته و آكادمى علوم فرانسه، قطع‏نامه‏اى به همين مضمون در محكوميت مصرف نوشابه‏هاى الكلى صادر نموده است.
از لحاظ علم ژنيتك نيز، اكثر فرزندان افراد الكلى، مبتلا به روان‏پريشانى‏هاى شديد مى‏گردند و به همان جهت، عقب‏ماندگى‏هاى مختلف شعورى در آنان ايجاد مى‏شود.(19)

3 - كاربرد الكل

از الكل، به عنوان پرمصرف‏ترين ماده شيميايى در فرايند ساخت و سنتز، جدا سازى و توليد مى‏توان نام برد.
در صنعت، الكل را جهت تهيه لاك، ورنى و رنگ‏هاى انيلين و دواجات به كار مى‏گيرند. الكل در آزمايشگاه‏ها به عنوان سوخت كاربرد دارد. ولى استفاده از آن به اين منظور، به صرفه نيست.
الكلى كه در صنعت به كار گرفته مى‏شود، از لحاظ ماهيت، هيچ تفاوتى با الكل طبى ندارد و هر دو همان الكل اتيليك يا اتانول مى‏باشند. منتها به دلايلى نظير گرفتن ماليات از نوشابه‏هاى الكلى و يا جلوگيرى از سوءاستفاده از آن‏ها، كارخانجات توليد كننده الكل، مواد سمّى، بد بوكننده (هم‏چون متانول يا عرق چوب) و مواد رنگين كننده (هم‏چون پريدين) به آن مى‏افزايند.(20)
الكل بهترين حلال آلى است و لذا در آزمايشگاه‏ها و صنايع دارو سازى كاربرد بسيار زيادى دارد. در مواردى نيز الكل جهت محافظت از رشد ميكروبى در فرآورده‏هاى دارويى، ساخت روكش قرص‏ها، و ضدعفونى كننده پوست به كار مى‏رود.(21)
در پزشكى نيز الكل جهت ضدعفونى كردن ابزارهاى طبى و غيره به كار گرفته مى‏شود. به علاوه قطعات تشريحى را به خوبى مى‏توان در الكل از گنديدن و عفونت محافظت نمود. هم‏چنين الكل در ساختن ادكلن‏ها و لوازم آرايشى نيز كاربرد فراوان دارد.

4 - روش‏هاى تهيه الكل

الكل اتيليك يا اِتانول اولين تركيب آلى است كه انسان تهيه نموده است، چرا كه قدمت صنعت الكل تقريباً به اندازه قدمت صنعت‏نان است.
الكل مورد بحث از راه‏هاى گوناگونى تهيه مى‏شود كه مى‏توان آن‏ها را به دو روش كلى تقسيم نمود: روش طبيعى(تخمير) و روش صنعتى. ذيلاً اين روش‏ها را مورد مطالعه قرار مى‏دهيم:

الف - روش تخمير يا فِرمانتاسيون‏(22)

در حقيقت پديده تخمير چيزى جز تجزيه قند نيست. نهايت قند به صورت‏هاى گوناگون در طبيعت يافت مى‏شود:انگور،كشمش،خرما،جو، برنج، سيب‏زمينى، ذرّت و مانند اين ها به ميزان زيادى قند در بردارند و لذا اين‏گونه موادمى‏تواند منابع اوليه جهت تهيه مايع الكلى باشد.
قارچ يا مخمّرها موجوداتى هستند كه قادرند به طريق بى‏هوازى رشد نمايند؛ يعنى در محيط واجد اكسيژن فراوان، مخمّرها مواد قندى را با تنفس هوازى به گاز كربنيك و آب تجزيه مى‏كنند. و در غياب اكسيژن، مواد قندى را تخمير و گاز كربنيك و اتانول يا الكل اتيل توليد مى‏كنند.
هم اكنون ثابت شده كه تخمير در واقع توسط يك آنزيم به نام «زيماز» كه توسط سلول‏هاى قارچ توليد شده عملى مى‏گردد. اين آنزيم‏ها يك نوع كاتاليزر آلى هستند كه باعث اجراى عمل و سرعت آن شده ولى خود دخالت مستقيم نمى‏كنند.(23)
نتيجه فرايند تخمير، مايعى است كه عمدتاً محتوى آب و الكل است كه آن را خمر مى‏ناميم. ولى مواد ديگرى چون گليسيرين و اسيدسوكسينيك نيز به مقدار كم در آن يافت مى‏شود. در كنار اين‏ها ماده‏اى هم به نام روغن فوزل در نتيجه تخمير به دست مى‏آيد.(24)
به هر حال مايع به دست آمده درجه الكلى بسيار پايينى در حد تقريبى 18 درصد دارد. براى اين كه غلظت الكل در اين مايع را كه از آن به درجه الكلى تعبير مى‏كنند، افزايش دهند، از فرايند تقطير مجزّا(25) استفاده مى‏كنند. اساس اين عمل، تفاوت دماى جوش الكل و آب است. الكل تقريباً در 78 درجه سانتى‏گراد مى‏جوشد. در حالى كه آب براى جوشيدن بايد به دماى صد درجه برسد. از اين تفاوت نقطه جوش استفاده كرده مايع الكلى را كه همان خمر است در ديگ‏هايى ريخته و حرارت مى‏دهند. الكل كه نقطه جوش پايين‏ترى دارد سريع‏تر بخار مى‏شود. بخار به دست آمده را از لوله‏اى كه اطراف آن را هواى سرد پوشانده عبور مى‏دهند و به حالت مايع در مى‏آورند.
هر چه اين عمل را - كه «ركتيفيكاسيون» ناميده مى‏شود - بيش‏تر تكرار كنند، الكل درجه خلوص بيش‏ترى پيدا مى‏كند به طورى كه بيش‏تر الكل‏هاى كاربردى در صنايع مختلف داراى درجه خلوص 96 مى‏باشند. در حالى كه مشروبات الكلى درجه الكلى بسيار پايين‏ترى دارند؛مثلاًآب‏جو4الى‏6درصد،شراب‏16تا20درصدو عرق يا ويسكى تا 40 درصد در بردارنده ماده سكرآورالكل‏مى‏باشند.

ب - روش صنعتى

مواد اوليه جهت تهيه الكل به روش صنعتى، از منابع طبيعى نظير نفت، گاز طبيعى، ذغال سنگ و توده‏هاى زيستى به دست مى‏آيد. اين مواد طى فرايندهاى گوناگون و احياناً پيچيده به الكل تبديل مى‏شوند.(26) در اين فرايندها ماده‏اى به نام استيلن (CH=CH) در مجاورت جيوه با آب تركيب شده و ماده ديگرى به نام استالدئيد يا اتانال به دست مى‏آيد سپس ماده مزبور را با هيدروژن تركيب و اتانول يا الكل اتيل به دست مى‏آورند.
هم‏چنين ماده ديگرى به نام اتيلن (CH2 = CH2)را در مجاورت اسيدسولفوريك با آب تركيب و از آن الكل اتيل تهيه مى‏كنند. هر دو ماده مزبور (اتيلن و استيلن) از فراورده‏هاى نفتى مى‏باشد. هم اكنون روش تخمير در تهيه الكل كم‏تر مقرون به صرفه است و بيش‏تر الكل مورد نياز صنايع به طريق شيميايى و به كمك صنايع نفت توليد مى‏گردد. ولى با اتمام ذخاير نفتى مسلّماً اهميت تخمير در ساخت الكل به مراتب بيش‏تر خواهد بود.
 
1 . دكتر ابوالحسن شيخ، شيمى‏آلى(ارگانيك)، ج 1 ، ص 114.
2 . نام ديگر آن متانول است با فرمول(CH3OH) يعنى يك اتم كربن، سه اتم هيدروژن و يك عامل هيدروكسيل.
3 . دكتر ابوالحسن شيخ، همان، ص 125-124.
4 . الكل نوع اوّل مانند اتانول كه در آينده از آن مفصّل‏بحث خواهيم كرد، و الكل نوع دوّم مانند 2 - پروپانُل يا ايزوپروپيل الكل، و الكل نوع سوّم مثل: 2 - متيل - 2 - پروپانُل يا ترسيوبوتيل الكل.
5 . براى مطالعه بيش‏تر در زمينه انواع الكل‏هاى و ساختمان شيميايى آن‏ها ر. ك: دكتر ابوالحسن شيخ، همان، ص 120 و ص 136.
6 . Ethanol با فرمول شيميايى (C2H5OH) يعنى دو اتم كربن، پنج هيدروژن و يك عامل هيدروكسيل.
7 . در مبحث آتى و به هنگام بحث از روش تخمير در تهيه الكل با اين لفظ آشنا خواهيم شد.
8 . دكتر ابوالحسن شيخ، شيمى آلى ، ج 1 ، ص 131.
9 . جى. اچ. بِرن، مبانى فارماكولوژى، ترجمه دكتر مرتضى فرخ سير و دكتر محمود بهزاد، ص 65.
10 . دكتر ابوالحسن شيخ، شيمى آلى ، ج 1 ، ص 133.
11 . پيتركوپر، مسموميت به وسيله داروهاى شيميايى، ترجمه دكتر مرتضى فرخ سيرو دكتر محمد خوئى، ص 162.
12 . دكتر ابوالحسن شيخ، شيمى آلى، ج 1 ، ص 133؛ دكتر اردوبادى، بررسى فرآورده‏هاى الكل از نظر فقه اسلامى، ص 33.
13 . دكتر سعيد حكمت، روانپزشكى كيفرى، ص 142.
14 . مقدار مزبور از طريق بوى دهان با وسايل خاصى قابل تشخيص است.
15 . دكتر اردوبادى، بررسى فرآورده‏هاى الكل از نظر فقه اسلامى، ص 74.
16 . بقره(2) آيه 219؛ مائده(5) آيه‏هاى 91-90.
17 .تحريم خمرو مذمّت آن در جاهاى مختلف تورات و انجيل آمده است. به عنوان نمونه در تورات، سِفرلاويان، باب دهم چنين آمده‏است: «و خداوند هارون را خطاب كرده گفت: تو و پسرانت با تو چون به خيمه اجتماع داخل شويد، شراب و مسكرى ننوشيد مبادا بميريد. اين است فريضه ابدى در نسل‏هاى شما.»
در انجيل نيز در رساله اوّل پطرس رسول، باب چهارم، مى‏گسارى در كنار بت‏پرستى و فسق و فجور تحريم شده است.
در متون اسلامى نيز چنين آمده است: «ما بَعَثَ اَللَّهُ نبيّاً قطُّ الاَّ و قد عَلِمَ اللَّه أنّه اذا أكَملَ له دينَه كان فيه تحريم الخمر، و لم تزل الخمر حراماً»
(وسائل ، ج 17، ص 237)
18 . وسائل الشيعه، ج 17، ابواب اشربه محرمه، باب 1، حديث 5، و باب 9 ، احاديث 1 و 2 و 4 و 25؛ به روايات باب 11 و 12 نيز مراجعه شود.
19 . دكتر سعيد حكمت، روانپزشكى كيفرى، ص 144؛ ديويدايبراهمس، روانشناسى كيفرى، ترجمه دكتر پرويزصانعى، ص 196 و 275.
20 . اين عمل در اصطلاح علمى، تقليب ماهيت يا denaturation ناميده مى‏شود. تقطير و تخليص الكل تقليبى بسيار مشكل مى‏باشد.(دكتر ابوالحسن شيخ ، شيمى آلى، ج 1، ص 134).
21 . بحث تفصيلى از ميزان تركيب الكل در فرآورده‏هايى دارويى را به هنگام بحث فقهى از طهارت و حليّت اين گونه فرآورده‏ها مطالعه خواهيم كرد.
22 . Fermentation به معناى جوشش يا غليان از واژه لاتين‏Fermentatio گرفته شده است. به طور كلى توليد انرژى در موجود زنده به سه طريق صورت مى‏گيرد: تخمير، تنفس و فتوسنتز. ساده‏ترين راه توليد انرژى، تخمير مى‏باشد. از نظر صنعتى مخمّر Saccharomyces Cervisiae بيش‏ترين اهميت را داراست و در تهيه الكل و هم‏چنين نان به خدمت گرفته مى‏شود. براى مطالعه بيش‏تر در اين زمينه ر. ك:
 
Encyclopedia Of Chemical Technology و kirk - Othmer و P:352

23 . دكتر ابوالحسن شيخ، شيمى آلى، ج 1 ، ص 127؛ پديده تخمير به صورت فرمول شيميايى زير نشان داده مى‏شود:
H5 OH+2CO2 2C2 توسط مخمّر زيماز C6 H12 O6
24 . روغن فوزل كه به مقدار زياد در نتيجه فرايند تخمير به دست مى‏آيد، نتيجه تخمير الكلى نيست بلكه از مواد سفيده قارچ‏ها به وجود مى‏آيد.
 
25 . Rectification .

26 . از جمله آن‏ها فرايند كراكنيگ(Cracking)، فرايند اُكسو(oxo) و هيدراسيون است كه تبيين آن‏ها خارج از اين نوشتار بوده و در رشته شيمى آلى مورد مطالعه قرار مى‏گيرد.