از نظر علم شيمى هر مادهاى كه در فرمول شيميايى آن عامل هيدروكسيل(OH-) وجود داشته
باشد، يك الكل محسوب مىشود. الكل از مشتقّات هيدروكربن هاست كه در آنها هرمولكول،
تركيبى از چند اتم هيدروژن و كربن مىباشد. نهايت، يك عامل (OH) جانشين يك اتم
هيدروژن مىگردد. و بنابر تعداد عامل (OH)، الكلها را يك يا چند ظرفيت مىگويند.(1)
الكل انواع زيادى دارد كه ذيلاً به برخى از آنها اشاره مىكنيم:
سادهترين الكلها، الكل متيليك(2) است كه مبناى الكلهاى
يك ظرفيتى مىباشد. الكل متيليك از تقطير چوب به دست مىآيد و از اين رو به آن عرق
چوب نيز مىگويند. اين ماده مايعى است بى رنگ كه در 66 درجه سانتىگراد مىجوشد، با
شعله كمى آبى رنگ مىسوزد و چون با آب مخلوط گردد، تقليل حجم يافته و توليد حرارت
مىكند.
الكل متيليك، در صنايع رنگسازى كاربرد دارد. به علاوه سمّى است قوى كه با شرب 8 تا
10 گرم آن اختلالات هاضمه و اغلب كورى دست داده و تلف مىكند.(3)
پس از الكل متيليك يا متانول بقيه الكلهاى يك ظرفيتى يا يك عاملى را به الكلهاى
نوع اول، دوم و سوم طبقهبندى مىكنند.(4) اتانول كه موضوع بحث
ماست، در زمره الكلهاى نوع اول است. همچنين الكلهاى دو ظرفيتى و سه ظرفيتى و ...
نيز وجود دارد كه مىتوان از ضدّيخ به عنوان الكل دو ظرفيتى (يا الكل دو عاملى
اشباع) و گليسيرين به عنوان الكل سه ظرفيتى (يا الكل سه عاملى اشباع) نام برد.(5)
اگر واژه الكل بدون هيچ پسوند يا پيشوندى به كار رود، مقصود الكل اتيليك يا
اتانول(6) است كه معروفترين انواع الكل مىباشد. در آينده
خواهيم ديد كه الكل اتيليك در صنايع گوناگون و در زندگى روز مرّه مردم، كاربرد
زيادى دارد.
چنان كه در مقدمه اشاره شد، موضوع بحث ما در اين نوشتار منحصراً الكل اتيليك يا
اتانول است. و هر كجا در اين رساله، واژه الكل را بدون افزودن كلمه ديگر به كار
بريم مقصودمان همين نوع الكل مىباشد.
اتانول به طور طبيعى و به مقدار بسيار كم در نان (0/5 درصد)، مغزانسان و گياهان
وجود دارد. علاوه بر مخمّر(7) و بعضى باكترىها، بدن انسان نيز
مقدار چشمگيرى الكل توليد مىكند. در اكثر موارد، تمام اين توليد، مربوط به
ميكروبهاى موجود در روده انسان مىباشد. براى آشنايى بيشتر با اين ماده، به تبيين
اوصاف الكل و آثار ظاهرى الكل برجسم و روان آدمى مىپردازيم.
الكل اتيليك در 78/3 درجه سانتىگراد به جوش مىآيد و در 114-درجه ذوب مىشود. الكل
مطلق، آب گونهاى است بىرنگ و زود آتشگير، با بويى ويژه، در برودت زياد ابتدا
قوام آمده و سپس مانند شيشه منجمد مىگردد.(8)
الكل برخلاف پندار بعضى، اثر تحريكى بر اعضاى بدن ندارد، بلكه اثر آن تخدير يعنى
تضعيف فعاليتهاى بدن و كاستن از دقت در انجام رفتارهاى گوناگون است. در كتابهاى
علمى نيز، الكل را در رديف تخدير كنندهها همچون اِتِر و غيره مىآورند. يكى از
دانشمندان در اين زمينه مىگويد: «اين واقعيت كه افراد تحت تأثير الكل، خجالتشان از
بين مىرود و زياد حرف مىزنند، به علت اثر تحريكى الكل بر مغز نيست، بلكه به دليل
از بين رفتن كنترلى است كه مراكز عالى مغز در ميانهروى و اعتدال شخص از خود انجام
مىدهند.»(9)
به هر حال، تمامى مشروبات الكلى، حاوى مقدارى الكل مىباشند و هرگونه آثار تخديرى
كه از مشروبات الكلى بروز مىكند مربوط به وجود اين ماده در آن هاست. ميزان اين
تخدير كه ما از آن به «مستى» تعبير مىكنيم بستگى به درصد الكل موجود در اين گونه
مشروبات دارد. چنان چه شخص مقدارى الكل بنوشد، قريب15 آن فوراً به وسيله جدار معده
داخل در خون و بقيه در امعاء وارد مىگردد. مقدارى هم ممكن است به وسيله ريتين يا
با ادرار خارج شود. ولى قسمت اعظم آن در هر حال در بدن مىماند و در آن جا متدرّجاً
اكسيد شده و احتياجى به هضم و گوارش ندارد.(10)
كبد انسان قادر است در هر ساعت، 8 گرم الكل را اكسيد كند. مقادير زيادتر در جريان
خون ظاهر شده ولى غلظت كمتر از 0/05% علامتى در شخص به وجود نمىآورد. از غلظت
0/05% به بالاست كه علائمى نظير كاهش توازن اعمال فيزيكى و اختلال در ديد پيش خواهد
آمد.
غلظت بالاتر از 0/25% علائم مشخصى به وجود مىآورد. و اگر غلظت به 1% در خون برسد،
اختلال تنفسى و قلبى و نهايتاً مرگ ايجاد مىشود هر چند مقدار كشنده آن برحسب افراد
فرق مىكند.
پيتركوپر نيز در اين زمينه چنين مىنويسد: «الكل از تمام راهها جذب بدن مىشود ولى
جذب آن از راه دهان و معده بسيار كم است. روده كوچك 80% يا بيشتر مقدار خورده شده
را جذب مىكند. كمتر از 10% بىتغيير از راه ادرار و تنفس دفع مىشود. الكل در
بافتها به سرعت منتشر شده و در حدود 8 گرم در ساعت اكسيد و به گاز كربنيك و آب
تبديل مىشود.(11) بدين ترتيب مهمترين اثر الكل، تضعيف دستگاه
اعصاب مركزى است. الكل در نتيجه تأثير برروى اعصاب، واكنش در رگها ايجاد نموده و
خون را به سطح بدن جريان مىدهد و از اين طريق، پوست را قرمز مىكند و ابتداءاً در
بدن ايجاد حرارت مىنمايد. اما اين اثر ديرى نمىپايد، چرا كه پس از مدّت كوتاهى،
بدن حرارت خود را تا دو برابر از دست مىدهد.
شخصى كه الكل مىنوشد ابتدا فعاليت او بيش از حد معمول مىشود و به ترتيبى كه ذكر
شد، درجه حرارت بدن بالا رفته و تنفس شديد مىشود. آن گاه مركز تكلّم در مغز تحت
تأثير الكل قرار گرفته و شخص پرچانگى مىكند. سپس مركز سمعىِ مغز متأثر شده و شخص
صداهاى بىخود مىشنود. بعد مركز بينايى مغز دچار اختلال گشته و شخص تصاوير موهوم
مىبيند. و بالاخره مركز حفظ تعادل تحت تأثير الكل قرار گرفته و كسى كه مشروب الكلى
نوشيده، توازن اعمال فيزيكى خود را از دست مىدهد.(12)
بدين ترتيب با نوشيدن الكل، خويشتندارى شخص كه به عنوان منشأ حجب و حيا در انسان
پايهگذارى شده است، تقريباً از بين رفته و باعث بروز اعمال ناهنجار مىشود.
از ديدگاه متخصصين اعصاب و روان، الكل، عالىترين اعمال توقفى را فلج مىكند و
انسان را به سيرت و منش عارى از ملكات اخلاقى و برى از دانش و بينش سوق مىدهد.
استعمال الكل موجب دگرگونى در شخصيت انسان مىشود و انسان با شرم و حيا را
افسارگسيخته و بىبندوبار مىنمايد.
عوارض مصرف الكل، غالباً منشأ ارتكاب اعمال شنيع و ارتكاب جرايم مىگردد. طبق
مطالعاتى كه مؤسسات جرمشناسى به عمل آوردهاند، اغلب جنايات جنسى و در حدود 70%
جرايم ضرب و جرح و 80% قتلها، خود آزارى و ديگر آزارىها در اثر استعمال
نوشابههاى الكلى واقع مىشوند. ازدياد تصادفات وسايط نقليه در كشورهايى كه مجاز به
نوشيدن الكل هستند براثر مستى رانندگان مزاحم است و روى همين اصل، استعمال مشروبات
الكلى را اغلب قوانين ممنوع دانسته يا محدود نمودهاند.(13)
در كشورهاى سويس و فرانسه اگر ميزان الكل در خون بيش از 0/5 سانتىگرم در ليتر خون
باشد، شخص مجاز به رانندگى نيست و تكرار كننده اين جرايم از حق رانندگى براى شش ماه
محروم مىشود. در دانمارك اين مقدار يك سانتىگرم و در انگلستان 0/8 مىباشد.(14)
اثرات سوء نوشيدن الكل منحصر در آن چه گفتيم نيست. الكل نه تنها اعتدال روانى و
تنظيم حركات و فعاليتهاى انسان را مختل مىسازد بلكه آثار مخرّب ديگرى بر
دستگاههاى مختلف بدن مىگذارد؛ به عنوان نمونه، مصرف الكل، باعث سوءهاضمه و اختلال
دستگاه گوارش و كبد مىشود، زيرا به علت جاذب الرطوبه بودن آن، آلبومينهاى
سلولهاى كبد و معده را منعقد مىكند. در نتيجه معده اسيدكلريدريك پس نمىدهد و
سلولهاى كبد حالت مومى شكل (تشمّع كبدى) به خود مىگيرند.(15)
اين است كه اسلام با نوشيدن هر نوع مشروبات الكلى، خريد و فروش و هر نوع
بهرهبردارى از آنها به شدت برخورد كرده است. خمر در آيات قرآنى، پليدى و رفتار
شيطانى تلقّى گرديده، نوشيدن آن، گناه كبيره قلمداد و همچون قمار بازى موجب
برانگيختن بذر عداوت و دشمنى دانسته شده است.(16)
براساس روايات اسلامى، كسى كه خمر مىنوشد، تا چهل روز، نماز او پذيرفته نمىشود.
بلكه در تمامى اديان الهى، هنگامى كه كامل گشتهاند، تحريم خمر جزء برنامههاى قطعى
آنها بوده است.(17) نوشنده خمر در روز قيامت با صورت سياه و
زبان بيرون آمده در حالى كه آب دهان او بر سينهاش مىريزد و فرياد العطش
برمىآورد، محشور مىگردد. كسى كه جرعهاى شراب بنوشد، روح ايمان از وى گرفته
مىشود و روح ناپاك و پَست جايگزين آن مىگردد.(18)
متاسفانه هم اكنون در كشورهاى لائيك و عمدتاً در كشورهاى غربى مقادير زيادى الكل به
صورت مشروبات الكلى مصرف مىشود. تنها در سال 1955 در فرانسه مطابق گزارش رسمى
وزارت دارايى اين كشور، تعداد 455054 مشروب فروشى داير بود؛ يعنى براى هر 86 نفر يك
باب مشروب فروشى وجود داشته است.
اين در حالى است كه مصرف الكل سال به سال به طور مرتب در اين كشورها افزايش يافته
است. هم اكنون دانشمندان كتابهاى متعددى درباره الكلىسم و مسائل كيفرى و
ناهنجارىهاى اجتماعىنوشتهاند. پروفسور سيگار در كتاب خود تحت عنوان «الكلىسم از
گذرگاه اجتماعى» الكلىسم را يكى از مهمترين علل شكست فرانسه در جنگ دانسته و
آكادمى علوم فرانسه، قطعنامهاى به همين مضمون در محكوميت مصرف نوشابههاى الكلى
صادر نموده است.
از لحاظ علم ژنيتك نيز، اكثر فرزندان افراد الكلى، مبتلا به روانپريشانىهاى شديد
مىگردند و به همان جهت، عقبماندگىهاى مختلف شعورى در آنان ايجاد مىشود.(19)
از الكل، به عنوان پرمصرفترين ماده شيميايى در فرايند ساخت و سنتز، جدا سازى و
توليد مىتوان نام برد.
در صنعت، الكل را جهت تهيه لاك، ورنى و رنگهاى انيلين و دواجات به كار مىگيرند.
الكل در آزمايشگاهها به عنوان سوخت كاربرد دارد. ولى استفاده از آن به اين منظور،
به صرفه نيست.
الكلى كه در صنعت به كار گرفته مىشود، از لحاظ ماهيت، هيچ تفاوتى با الكل طبى
ندارد و هر دو همان الكل اتيليك يا اتانول مىباشند. منتها به دلايلى نظير گرفتن
ماليات از نوشابههاى الكلى و يا جلوگيرى از سوءاستفاده از آنها، كارخانجات توليد
كننده الكل، مواد سمّى، بد بوكننده (همچون متانول يا عرق چوب) و مواد رنگين كننده
(همچون پريدين) به آن مىافزايند.(20)
الكل بهترين حلال آلى است و لذا در آزمايشگاهها و صنايع دارو سازى كاربرد بسيار
زيادى دارد. در مواردى نيز الكل جهت محافظت از رشد ميكروبى در فرآوردههاى دارويى،
ساخت روكش قرصها، و ضدعفونى كننده پوست به كار مىرود.(21)
در پزشكى نيز الكل جهت ضدعفونى كردن ابزارهاى طبى و غيره به كار گرفته مىشود. به
علاوه قطعات تشريحى را به خوبى مىتوان در الكل از گنديدن و عفونت محافظت نمود.
همچنين الكل در ساختن ادكلنها و لوازم آرايشى نيز كاربرد فراوان دارد.
الكل اتيليك يا اِتانول اولين تركيب آلى است كه انسان تهيه نموده است، چرا كه قدمت
صنعت الكل تقريباً به اندازه قدمت صنعتنان است.
الكل مورد بحث از راههاى گوناگونى تهيه مىشود كه مىتوان آنها را به دو روش كلى
تقسيم نمود: روش طبيعى(تخمير) و روش صنعتى. ذيلاً اين روشها را مورد مطالعه قرار
مىدهيم:
(22)
در حقيقت پديده تخمير چيزى جز تجزيه قند نيست. نهايت قند به صورتهاى گوناگون در
طبيعت يافت مىشود:انگور،كشمش،خرما،جو، برنج، سيبزمينى، ذرّت و مانند اين ها به
ميزان زيادى قند در بردارند و لذا اينگونه موادمىتواند منابع اوليه جهت تهيه مايع
الكلى باشد.
قارچ يا مخمّرها موجوداتى هستند كه قادرند به طريق بىهوازى رشد نمايند؛ يعنى در
محيط واجد اكسيژن فراوان، مخمّرها مواد قندى را با تنفس هوازى به گاز كربنيك و آب
تجزيه مىكنند. و در غياب اكسيژن، مواد قندى را تخمير و گاز كربنيك و اتانول يا
الكل اتيل توليد مىكنند.
هم اكنون ثابت شده كه تخمير در واقع توسط يك آنزيم به نام «زيماز» كه توسط سلولهاى
قارچ توليد شده عملى مىگردد. اين آنزيمها يك نوع كاتاليزر آلى هستند كه باعث
اجراى عمل و سرعت آن شده ولى خود دخالت مستقيم نمىكنند.(23)
نتيجه فرايند تخمير، مايعى است كه عمدتاً محتوى آب و الكل است كه آن را خمر
مىناميم. ولى مواد ديگرى چون گليسيرين و اسيدسوكسينيك نيز به مقدار كم در آن يافت
مىشود. در كنار اينها مادهاى هم به نام روغن فوزل در نتيجه تخمير به دست مىآيد.(24)
به هر حال مايع به دست آمده درجه الكلى بسيار پايينى در حد تقريبى 18 درصد دارد.
براى اين كه غلظت الكل در اين مايع را كه از آن به درجه الكلى تعبير مىكنند،
افزايش دهند، از فرايند تقطير مجزّا(25) استفاده مىكنند. اساس
اين عمل، تفاوت دماى جوش الكل و آب است. الكل تقريباً در 78 درجه سانتىگراد
مىجوشد. در حالى كه آب براى جوشيدن بايد به دماى صد درجه برسد. از اين تفاوت نقطه
جوش استفاده كرده مايع الكلى را كه همان خمر است در ديگهايى ريخته و حرارت
مىدهند. الكل كه نقطه جوش پايينترى دارد سريعتر بخار مىشود. بخار به دست آمده
را از لولهاى كه اطراف آن را هواى سرد پوشانده عبور مىدهند و به حالت مايع در
مىآورند.
هر چه اين عمل را - كه «ركتيفيكاسيون» ناميده مىشود - بيشتر تكرار كنند، الكل
درجه خلوص بيشترى پيدا مىكند به طورى كه بيشتر الكلهاى كاربردى در صنايع مختلف
داراى درجه خلوص 96 مىباشند. در حالى كه مشروبات الكلى درجه الكلى بسيار پايينترى
دارند؛مثلاًآبجو4الى6درصد،شراب16تا20درصدو عرق يا ويسكى تا 40 درصد در بردارنده
ماده سكرآورالكلمىباشند.