درس چهل و هفتم : حقّ آزادى در مرام ، مراقبت در صحّت بدن و نفس رعيّت بر عهده
والى است
أعُوذُ بِاللَهِ مِنَ الشّيْطَانِ الرّجِيمِ
بِسْمِ اللَهِ الرّحْمَنِ الرّحِيمِ
وَ صَلّى اللَهُ عَلَى سَيّدِنَا مُحَمّدٍ وَ ءَالِهِ الطّيّبِينَ الطّاهِرِينَ
وَ لَعْنَةُ اللَهِ عَلَى أعْدَآئِهِمْ أجْمَعِينَ مِنَ الْأنَ إلَى قِيَامِ
يَوْمِ الدّينِ
وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوّةَ إلّا بِاللَهِ الْعَلِىّ الْعَظِيمِ
حقوق رعيّت بر والى بر سه گونه است :
أوّل : حفظ جان و مال و ناموس و عِرض .
دوّم : حقّ آزادى در مرام و مسلك نسبت به مسلمانان و همچنين يهود و نصارائى كه در
ذمّه حاكم إسلام باشند ؛ درصورتىكه عليه حكومت توطئه نكنند .
سوّم : حقّ حفظ و نگهدارى و مواظبت از جسم و روح آنها .
أمّا حقّ أوّل ، كه نگهدارى جان و مال و ناموس و عرض باشد ، دليل بر آن خطبههائى
است كه از رسول خدا صلّى الله عليه و آله و سلّم در عرفات و منى رسيده است .
رسول خدا صلّى الله عليه و آله و سلّم در حِجّة الوداع چادر خود را روز نهم (عرفه)
در نَمِرَه
(1) افراشتند . هنگام زوال شمس كه حجّاج بايد در زمين عرفات باشند ،
رسول خدا ناقه قَصْواء (2) خود را طلبيدند و بر روى آن سوار شدند و
آمدند تا به وسط وادى عرفات رسيدند ؛ در اين هنگام مردم را مخاطب قرار داده و
اين خطبه را إيراد كردند :
إنّ دِمَآءَكُمْ وَ أَمْوَالَكُمْ حَرَامٌ عَلَيْكُمْ كَحُرْمَةِ يَوْمِكُمْ هَذَا
، فِى شَهْرِكُمْ هَذَا ، فِى بَلَدِكُمْ هَذَا . أَلَا كُلّ شَىْءٍ مِنْ
أَمْرِ الْجَاهِلِيّةِ مَوْضُوعٌ تَحْتَ قَدَمِى ؛ وَ دِمَآءُ الْجَاهِلِيّةِ
مَوْضُوعَةٌ ؛ وَ إنّ أَوّلَ دَمٍ أَضَعُ مِنْ دِمَائِنَا دَمُ ابْنِ رَبِيعَةِ
بْنِ الْحَارِثِ ؛ وَ كَانَ مُسْتَرْضِعًا فِى بَنِى سَعْدٍ فَقَتَلَهُ
هُذَيْلٌ . وَ رِبَا الْجَاهِلِيّةِ مَوْضُوعٌ ؛ وَ أَوّلُ رِبًا أَضَعُ
رِبَانَا رِبَا الْعَبّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطّلِبِ ، فَإنّهُ مَوْضُوعٌ كُلّهُ
. (3)
«همانا بدانيد : خونهاى شما ، و أموال شما محترم و داراى ارزش و حرمت است مانند
حرمت و احترام چنين روزى كه در آن هستيد ، و چنين ماهى (ذوالحجّة) كه در آن بسر
مىبريد ، و چنين شهرى كه در آن سكنى گزيدهايد . ريختن خونهايتان و بردن أموالتان
بر يكديگر حرام است . آگاه باشيد ! تمام اُمور و سنّتهاى جاهليّت را در زير قدمهاى
خود محو كردم ! خونهايى كه در جاهليّت ريخته شده است زير گام من است و قصاص ندارد !
و أوّلين خون از خونهاى ما كه در جاهليّت ريخته شده است و قصاصش را ساقط كردم ، خون
ربيعة بن حارث بن عبدالمطّلب است ، كه از طائفه بنى سعد زن شيرده و مُرضعه طلب نمود
، و او را طائفه هُذَيل به قتل رساندند . و چون مسلمان نبوده است قصاص ندارد ؛ گرچه
پسر عموى من است .
و رباهايى كه در جاهليّت تعهّد به آنها شده است همگى را از اعتبار انداختم . و
أوّلين ربا و منفعت پولى را كه از اعتبار انداختم و زير قدم خود قرار دادم ،
رباهايى است كه عموى من : عبّاس بن عبدالمطّلب از مردم مىخواهد ؛ منفعت اين
پولها و رباها را ساقط كردم!»
اين روايت شريفه بطور نصّ دلالت مىكند بر اينكه : بقدرى خون و مال مسلمان محترم
است كه رسول خدا مىفرمايد : مانند احترام ماه ذى الحجّه و احترام حرم ـ كه
مكان محترمى است و خيلى از أعمال خاصّهاى كه جائز است إنسان در غير آن موطن
بجاى آورد ، نمىتواند در آنجا بجاى آورد و حرام است ـ و مانند خود روز عرفه كه
از روزهاى محترم است مىباشد و كسى حقّ تعدّى به جان و مال ديگرى را ندارد ؛
أيّا ما كانَ .
و لذا مىبينيم فقهاى ما رضوان الله عليهم ، بلكه فقهاى أهل تسنّن كه اين روايات
مورد قبول آنها نيز هست و خودشان هم نقل كردهاند ، حفظ جان و مال مسلمانان را
جزء اُصول مسلّمه مىدانند . بر والى و حاكم است كه خون و مال مسلمانان را حفظ
كند . يعنى بر عهده حكومت است كه نگذارد خونهاى مسلمانان هدر رود ، و مالهاى
آنان از بين برود . اگر خونى ريخته شد دولت مسؤول خواهد بود و بايد جلوگيرى كند
و نگذارد خون أفراد ملّت ريخته شود . پاسدارى و نگهبانى مردم بر عهده دولت است
. و لذا همين إداراتى كه بعنوان نظميّه و ژاندارمرى در حكومت إسلام تشكيل ميشود
، بر أساس دستور رسول خداست كه خون مردم بايد محفوظ باشد .
و همچنين أموال آنها بايد محفوظ بماند و سرقت نشود . حاكم إسلام موظّف است اگر
خونى ريخته شد فوراً قصاص كند ؛ و يا اگر مالى سرقت شد ، در صورت تحقّق شرائط
بر سارق حدّ جارى كند و دست دزد را ببرد تا اينكه مردم از جهت جان و مال تأمين
كامل داشته باشند ، و در بيابان و دريا و صحراء ، در خانه و در وطن ، در سفر و
حضر در آرامش بسر برند . اين بر عهده حكومت إسلام است .
و أمّا ربا جزء أموال نيست . و مىفرمايد : تمام آن پولهائى را كه به عنوان ربح و
منفعت پول از مردم طلب داريد و در جاهليّت به آنها قرض دادهايد و الآن آنها را
از ايشان مطالبه مىكنيد ، همه را ساقط كردم ! و أوّلين مرتبه اين حكم را بر
عموى خود عبّاس جارى نمودم كه مرد رباخوارى بود و از مردم منفعت پول مىخواست .
بايد فقط همان أصل مال پرداخت گردد ؛ فَلَكُمْ رُءُوسُ أَمْوَ لِكُمْ
لَاتَظْلِمُونَ وَ لَاتُظْلَمُونَ . (4)
حكومت إسلام بايد بر أساس لَاتَظْلِمُونَ وَ لَاتُظْلَمُونَ معاملات و اقتصاد را
برقرار كند . و ربا ، ولو يك درهم حرام است ؛ و سيستمهاى بانكدارى كه در آنها
منفعت پول و ربا هست ، ولو يك درصد يا نيم درصد ، تمام مردود است و خلاف اُصول
مسلّمه إسلام است .
خون مسلمانان و جان آنها نيز محترم است ؛ چه به عنوان خود إسلام و يا به عنوان
ذمّه إسلام . البتّه همانطور كه سابقاً بيان شد ، ديه مسلمان با شخص ذمّى
متفاوت است ؛ و به صرف اينكه يهود و نصارى در ذمّه إسلام هستند و در مملكت
إسلام زندگى مىكنند و از أفراد آن كشور به حساب مىآيند ، نميتوانيم بگوئيم :
در همه حقوق ، حتى در قيمت جان ، با مسلمين مساوى هستند .
قيمت جان مسلمان ـ البتّه در ديه خَطَئى و يا قتل عمد اگر تنازل به ديه شود ـ هزار
دينار طلاى مسكوك است ؛ ولى ديه يك فرد ذمّى هشتصد درهم ، يعنى از يك دهم نيز
كمتر است . حفظ جان مسلمانان و أفرادى كه در ذمّه إسلام هستند بر عهده حكومت
است ، و حاكم نبايد بگذارد يك فرد مسلمان ، و يا يك فرد ذمّى كشته شود ؛ أمّا
أفرادى كه در ذمّه إسلام نيستند قيمت و ارزشى ندارند و خونشان هم احترام ندارد
.
ما مىبينيم فقهاء رضوان الله عليهم در كتب فقهيّه خود تمسّك مىكنند به حديث :
النّاسُ مُسَلّطُونَ عَلَى أَمْوَالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ . مردم مسلّطند بر
مالها و بر جانهاى خود.»
يعنى كسى نمىتواند ديگرى را مجبور بر كارى كند ، يا اينكه خون كسى را بريزد ، يا
مال كسى را ببرد ، يا او را أمر كند (قهراً يا كُرهاً) كه مالش را در يك مجراى
خاصّى مصرف كند .
پيغمبر صلّى الله عليه و آله مىفرمايد : خون شما و مال شما مثل امروز (عرفه)
محترم است ؛ يعنى به أشدّ احترام است . همينطور كه إنسان مال كسى را نميتواند
ببرد و مصادره كند و تصرّف در مال او كند ، همچنين نميتواند صاحب آن مال را
مجبور كند كه مالش را در راه بخصوصى صرف كند . مثلاً خانهاش را به فلان شخص
إجاره دهد و يا به قيمت كمتر از قيمت بازار به فروش برساند و يا به فلان كس
واگذار نمايد . بطور كلّى هر چيزى كه خلاف إطلاق روايت است ، با النّاسُ
مُسَلّطُونَ عَلَى أَمْوَالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ برداشته مىشود .
حال در اين مطلب بحث است كه : آيا اين روايت عين آن روايتى است كه از معصوم رسيده
است ، يا اينكه مفاد و برداشت همين خطبه رسول الله صلّى الله عليه و آله است كه
فرمود : أَمْوَالُكُمْ وَ أَنْفُسُكُمْ حَرَامٌ عَلَيْكُمْ كَحُرْمَةِ
يَوْمِكُمْ هَذَا ؟
على كِلا التّقْديرَين ، در نتيجه تفاوتى نيست . ولى خود اين روايت در بعضى از كتب
عامّه با همين لفظ از پيغمبر أكرم صلّى الله عليه و آله و سلّم روايت شده است و
أصحاب ما نيز تلقّى به قبول كردهاند ؛ و لذا در كتب فقهى خود ذكر نمودهاند .
گرچه اين عبارت از طريق خاصّه سندى از معصوم ندارد ، أمّا چون سندش از عامّه
تلقّى به قبول شده است ، فقهاء آنرا پذيرفته و به آن عمل نمودهاند .
زيرا ما تمام رواياتى را كه از عامّه نقل شده است ردّ نمىكنيم ؛ بلكه روايات مورد
وثوق و اطمينان را قبول مىنمائيم . و اين روايت از همان رواياتى است كه قابل
قبول است .
مضافاً به اينكه خطبههائى كه پيغمبر صلّى الله عليه و آله و سلّم در عرفات
خواندهاند ، تأييد اين مطلب را مىنمايد .
أمّا خطبه آنحضرت در منى نيز شاهد گفتار ماست . حضرت بعد از اينكه از عرفات به سوى
منى رهسپار شدند ، فضل بن عبّاس را پشت سر و رديف خود نشاندند و چون به وادى
مُحَسّر رسيدند ، ناقه خود را كمى به جنبش در آوردند و از راهى كه به جمره عقبه
منتهى مىشد راندند تا بدانجا رسيدند . بعد از رمى جمره عقبه ، پيغمبر در ميان
جمرات ، بر روى ناقه يا بَغْله شهبائى سوار بودند ، و اينجا نيز خطبه مفصّلى
إنشاء كردند ؛ و آن خطبه معروف و مشهور رسول خداست كه با اين عبارت شروع ميشود
:
نَضّرَ اللَهُ وَجْه عَبْدٍ سَمِعَ مَقَالَتِى فَوَعَاهَا وَ حَفِظَهَا ثُمّ
بَلّغَهَا مَنْ لَمْ يَسْمَعْهَا ؛ فَرُبّ حَامِلِ فِقْهٍ غَيْرِ فَقِيْهٍ ، وَ
رُبّ حَامِلِ فِقْهٍ إلَى مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ . ثَلاَثٌ لَا يَغِلّ
عَلَيْهِنّ قَلْبُ امْرِىً مُسْلِمٍ : إخْلاَصُ الْعَمَلِ لِلّهِ ، وَ
النّصِيحَةُ لِأَئِمّةِ الْحَقّ ، واللُزُومُ لِجَمَاعَةِ الْمُؤْمِنِينَ ؛
فَإنّ دَعْوَتَهُمْ مُحِيطَةٌ مِنْ وَرَآئِهِمْ . «خداوند نيكو و خرّم گرداند
چهره بندهاى را كه گفتار مرا بشنود و آنرا حفظ كند و به خاطر بسپارد ، و سپس
آن را به كسى كه نشنيده است برساند . زيرا چه بسا راويان و حاملان فقه و دانشى
كه خود آنها فقيه و دانشمند نيستند ؛ و چه بسا راويان و حاملان فقه و دانشى كه
آن فقه و دانش را به سوى فقيهتر و دانشمندتر از خود مىبرند .
سه چيز هست كه هيچوقت دل مرد مسلمان از ارتكاب آنها حقد و غشّ و خيانت و سنگينى
پيدا نمىكند : خالص گردانيدن عمل از براى خدا ، و نصيحت كردن به زمامداران و
حاكمان حقّ ، و ملازمت با جماعت مؤمنان ؛ زيرا كه دعوت مؤمنان مختصّ آنها نيست
و از پشت سر ايشان نيز مردم را إحاطه كرده است.»
سپس مىفرمايد :
لَعَلّكُمْ لَا تَلْقَوْنَنِى عَلَى مِثْلِ حَالِى هَذِهِ وَ عَلَيْكُمْ هَذَا !
هَلْ تَدْرُونَ أَىّ بَلَدٍ هَذَا ؟ وَ هَلْ تَدْرُونَ أَىّ شَهْرٍ هَذَا ؟ وَ
هَلْ تَدْرُونَ أَىّ يَوْمٍ هَذَا؟!
فَقَالَ النّاسُ : نَعَمْ ! هَذَا الْبَلَدُ الْحَرَامُ ، وَالشّهْرُ الْحَرَامُ ،
وَالْيَوْمُ الْحَرَامُ .
قَالَ : فَإنّ اللَه حَرّمَ عَلَيْكُمْ دِمَآءَكُمْ وَ أَمْوَالَكُمْ كَحُرْمَةِ
بَلَدِكُمْ هَذَا ، وَ كَحُرْمَةِ شَهْرِكُمْ هَذَا ، وَ كَحُرْمَةِ يَوْمِكُمْ
هَذَا ! أَلَا هَلْ بَلّغْتُ ؟! قَالُوا : نَعَمْ !
قَالَ : اللَهُمّ اشْهَدْ !
«و شايد شما ديگر بعد از اين ، مرا بر اين حال و كيفيّت كه در برابر من هستيد در
اين موقف ملاقات نكنيد ! آيا مىدانيد : اين چه شهرى است ؟! و اين ماه چه ماهى است
؟! و آيا مىدانيد : اين چه روزى است ؟!
مردم گفتند : آرى ، اين شهر ، شهر حرام و اين ماه ، ماه حرام و محترم و اين روز ،
روز حرام و محترم است .
پيغمبر فرمود : خداوند خونها و أموال شما را حرام و محترم شمرده است ، نظير اين
احترامى كه بلد شما دارد ؛ و مانند حرمتى كه ماه شما دارد ؛ و مانند حرمتى كه
روز شما دارد . آيا من تبليغ كردم و رساندم ؟! همه گفتند آرى ! آن حضرت عرض كرد
: پروردگارا تو شاهد باش!»
ثُمّ قَالَ : وَاتّقُوا اللَه «وَ لَاتَبْخَسُوا النّاسَ أَشْيَآءَهُمْ وَ
لَاتَعْثَوْا فِى الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ» (5) . فَمَنْ كَانَتْ
عِنْدَهُ أَمَانَةٌ فَلْيُؤَدّهَا !
«سپس فرمود : اى مردم ، تقواى خدا را پيشه كنيد ! از حقوق و اُمور راجع به مردم
چيزى كم نكنيد ! در زمين برافراختگى و برافراشتگى و درهم ريختگى و به هم آميختگى و
فساد نكنيد ! هر كس أمانتى دارد به صاحبش بدهد.»
باز در اينجا دعوت به حفظ مال و حدود و ثغور آن مىكند ، كه : بپرهيزيد از خدا و
حقّ مردم را بپردازيد ؛ أشياء مردم را بدهيد ! بَخْس و نقصان در دادن و ردّ
كردن أموال مردم ـ در معاملات ـ نكنيد ! و به نحو كامل أموال آنها و أشيائى كه
تعلّق به آنان دارد و در نزد شماست بپردازيد ! و در روى زمين فساد نكنيد ! و
كسى كه در نزد او أمانتى است ، واجب است آنرا ردّ كند.
ثُمّ قَالَ : النّاسُ فِى الْإسْلاَمِ سَوَآءٌ . النّاسُ طَفّ الصّاعِ لِأدَمَ وَ
حَوّآءَ . لَا فُضّلَ عَرَبِىّ عَلَى عَجَمِىّ وَ لَا عَجَمِىّ عَلَى عَرَبِىّ
إلّا بِتَقْوَى اللَهِ ! أَلَا هَلْ بَلّغْتُ؟!
قَالُوا : نَعَمْ ! قَالَ : اللَهُمّ اشْهَد !
«سپس فرمود : مردم در إسلام از هر جهت مساوى هستند ، چون مسلمانند . تمام أفراد
همچون پيمانه پُر ـ بدون تفاوت ـ از آدم و حوّاء مىباشند . هيچيك از مردان عرب بر
عجم فضيلتى ندارد ؛ و هيچيك از مردان عجم بر عرب فضيلتى ندارد مگر به پرهيزگارى و
تقواى خداوند .
آيا من إبلاغ كردم ؟ گفتند : آرى ! فرمود : خدايا شاهد باش!»
ثُمّ قَالَ : كُلّ دَمٍ كَانَ فِى الْجَاهِلِيّةِ ، مَوْضُوعٌ تَحْتَ قَدَمِى . وَ
أَوّلُ دَمٍ أَضَعُهُ ، دَمُ ءَادَمَ بْنِ رَبِيعَةَ بْنِ الْحَارِثِ بْنِ
عَبْدِالْمُطّلِبِ ؛ وَ كَانَ ءَادَمُ بْنُ رَبِيعَةَ مُسْتَرْضِعًا فِى
هُذَيْلٍ ، فَقَتَلَهُ بَنُو سَعْدِ بْنِ بَكْرٍ ؛ وَ قِيلَ : فِى بَنِى لَيْثٍ
فَقَتَلَهُ هُذَيْلٌ . أَلَا هَلْبَلّغْتُ ؟! قَالُوا : نَعَمْ ! قَالَ :
اللَهُمّ اشْهَدْ !
«سپس فرمود : تمام خونهايى را كه در جاهليّت ريخته شده است در زير قدم خود گذاشتم ؛
هيچيك از آن خونها قصاص ندارد ! و أوّلين خونى را كه از اعتبار و ارزش ساقط كردم ،
خون آدم بن ربيعه ، پسر حارث بن عبدالمطّلب است ، كه نوه عموى خود من است . آدم بن
ربيعه از طائفه هذيل يك زن مُرضِعه (شيرده) ميخواست ، طائفه سعد بن بكر او را كشتند
. و بعضى گفتهاند : از بنى لَيْث زن شيرده مىخواست ، هذيل او را كشتند .
آيا من إبلاغ كردم ؟ گفتند : بلى ! فرمود : خدايا شاهد باش!»
على كُلّ تقدير ، چون اين نوه عموى من وقتى كشته شده است كه مشرك بوده و هنوز
خونخواهى از او نشده است ، از اين پس أولياء او كه صاحب خون هستند حقّ قصاص از
آن أفرادى كه او را كشتند و اكنون إسلام آوردهاند را ندارند ؛ خون او در شرك
ريخته شده است ، و اكنون قاتلين او مسلمانند . شخصى كه مشرك باشد خونش هدر است
، و نمىتوان از مسلمان در برابر خون مشرك ديه گرفت ؛ و ديه ساقط است .
ثُمّ قَالَ : وَ كُلّ رِبًا كَانَ فِى الْجَاهِلِيّةِ مَوْضُوعٌ تَحْتَ قَدَمِى ؛
وَ أَوّلُ رِبًا أَضَعُهُ رِبَا الْعَبّاسِ بْنِ عَبْدِ الْمُطّلِبِ . أَلَا
هَلْبَلّغْتُ ؟! قَالُوا : نَعَمْ ! قَالَ : اللَهُمّ اشْهَدْ ! (6)
«پس از آن فرمود : تمام رباهائى را كه از جاهليّت باقى مانده است ساقط نمودم و همه
را از بين برده و از اعتبار انداختم ، و در زير گام خود نهادم . و أوّل ربائى را كه
از اعتبار ساقط كردم ، رباهاى عبّاس بن عبدالمطّلب عموى من است كه نزديكترين فرد به
خود من است .
آيا من إبلاغ كردم و حكم را رساندم ؟! گفتند : آرى يا رسول الله ! رسول خدا عرض
كرد : پروردگارا شاهد باش!»
در اينجا همچنين مىبينيم پيغمبر أكرم صلّى الله عليه و آله به همان قسمى كه در
عرفات خطبه خواندند ، و به همان گونهاى كه استشهاد كردند ، دراين خطبه هم خون
مسلمان و مال مسلمان را محترم مىشمارند . خون غير مسلمان احترام ندارد ؛ مال
غير مسلمان احترام ندارد مگر اينكه در تعهّد إسلام در آيند .
مشركينى كه بواسطه معاهده در تعهّد إسلام در آيند خون و مالشان ارزش دارد و محفوظ
است ؛ چون عنوان معاهده ، مسلمانان را در حفظ خون كفّار متعهّد مىكند ؛ و بر
أساس آن پيمان ، هر مشركى كه در ذمّه إسلام است خونش و مالش محترم است . و أمّا
از اين گذشته ، غير مسلمانِ غير مُعاهد هيچ احترام و ارزشى ندارند .
ارزش أفراد بشر در نزد پروردگار به إيمان و إسلام است . كسى كه إيمان به پروردگار
و إسلام ندارد مثل بهائم است . اگر جسدش در بيابان هم بيفتد واجب نيست إنسان آن
را دفن كند ؛ همانجا مىماند تا اينكه در سوزش آفتاب گداخته شود ، يا حيوانات
او را از بين ببرند ؛ مثل حيوانى كه مرده باشد .
فقط آنچه كه به إنسان ارزش و قيمت ميدهد إسلام است كه او را ذىشرف مىكند ؛ و
تمام أفراد مسلمان ، أعمّ از عالم و جاهل ، بزرگ و كوچك ، سپيد و سياه ، حتّى
طفل شيرخوار يا پيرمرد از نقطه نظر خون يك قيمت دارند . اگر پيرمردى عالماً طفل
شيرخوارى را كه تازه متولّد شده است كشت ، أولياء دم مىتوانند آن پيرمرد را
بكشند ، گر چه داراى أموال فراوان و علمى وافر و اعتبار و جاهى عظيم باشد . خون
همه أفراد داراى يك قيمت است . كسى كه إسلام آورد ، شرف إسلام به او قيمت
مىدهد .
پيغمبر صلّى الله عليه و آله مىفرمايد : همه أفراد از آدمند و مانند طَفّ الصّاع
مىباشند ؛ وقتى پيمانه را پر مىكنند ، اين پيمانه ديگر جا و قابليّت ندارد .
أفراد هم از جهت انتساب به آدم و حوّاء يكسان بوده ، و در نزد خداوند طفّ
الصّاع مىباشند . آنچه به آنها مزيّت مىدهد و بعضى را بر ديگرى فضيلت مىبخشد
، إسلام و إيمان و تقواست ؛ و همين است كه كفّار و مشركين را كه ايمان به مبدأ
ندارند از قيمت مىاندازد .
آقا ، خادم و كلفت از جهت قيمت و ارزش خون يك اندازه هستند ؛ همانطور كه مال آنها
از جهت قيمت يك اندازه است . اگر آقائى بخواهد با نوكرش معاملهاى كند
نمىتواند مقدار كمترى بدهد و دو برابر بگيرد ، ولو اينكه معامله با نوكر خودش
است ؛ زيرا ربا در مَكيل و موزون حرام است و بايد رعايت كيل و وزن شود و به كيل
و وزن مساوى ردّ و بدل گردد . همانطور خونشان هم مساوى است و اگر خانمى كلفتش
را كشت ، أولياء دم مىتوانند خود خانم را قصاص كنند ، و او را در إزاء كشتن
كلفت بكشند . اين حكم كلّى است كه بر عهده ولىّ فقيه و دولت إسلام است كه از
همه أفراد مسلمان به همين نهجى كه ذكر شد نگهدارى و پاسدارى كند .
وليكن پيغمبر أكرم در سه مورد حرمت خون مسلمان را استثناء نموده است كه در آن
موارد إنسان مىتواند مسلمان را بكشد . أوّل : ارتداد است ؛ دوّم : زناى
مُحصِنه ؛ و سوّم : قصاص . (7)
فرّاء در «أحكام السّلطانيّة» از عبدالله بن مسعود ، از رسول خدا صلّى الله عليه و
آله و سلّم روايت مىكند كه آنحضرت فرمود :
لَا يَحِلّ دَمُ امْرِىً مُسْلِمٍ إلّا بِإحْدَى ثَلَاثٍ : كُفْرٍ بَعْدَ إيْمَانٍ
، وَ زِنًا بَعْدَ إحْصَانٍ ، وَ قَتْلِ نَفْسٍ بِغَيْرِ نَفْسٍ . (8)
ريختن خون مرد مسلمان يا زن مسلمان حرام است مگر به يكى از سه چيز :
أوّل : كفر است بعد از إيمان . يعنى پس از آنكه فردى مسلمان شد ، آنگاه ـ با
خصوصيّات و شرائطى كه در كتب فقهيّه مذكور است ـ ارتداد پيدا كرد ، اين موجب
كفر ميشود ؛ و وقتى كسى بدين نحو كفر آورد بايد كشته شود . البتّه بايد ارتداد
در محكمه ثابت شود ، نه اينكه هر كسى اختيار قتل داشته باشد . مثلاً اگر فردى
در نزد إنسان لفظى را بر زبان آورد كه دلالت بر ارتداد مىكند ، إنسان
نمىتواند او را بكشد ، بلكه اين وظيفه به عهده حاكم است .
ناگفته نماند كه اين حكم مختصّ به مرد است ؛ و أمّا زن بواسطه ارتداد بقتل نخواهد
رسيد ؛ بلكه او را بايد در حبس نگاه دارند تا توبه نموده به إسلام باز گردد .
دوّم : زناى مُحصِنه است . إحصان يعنى مصون بودن . يك وقتى كسى كه زنا مىكند
مُحصِن يا محصنه نيست ؛ يعنى دسترسى به زن خود ندارد ، و يا زنى است كه شوهر
ندارد ؛ در اينصورت حكم او رَجم نيست .
أمّا اگر زنى شوهر داشته باشد و در تحت إحصان شوهر باشد ، يا اينكه مرد به زن خود
دسترسى دارد ، در اينصورت چنين أفرادى بايد رجم شوند . ديگر تازيانه به آنها
نمىزنند ، حدّ آنها جَلْد نيست ، بلكه رَجْم است . أمّا اگر كسى أصلاً زن
ندارد ، يا زن دارد ولى در مسافرت است و به او دسترسى ندارد ، عَلى كِلا
التّقديرَين اين زنا ، زناى غير محصنه است و حكمش جلد است . فقط بايد يكصد
تازيانه شلّاق بخورد .
سوّم : قتل نفس است . يعنى كشتن فرد مسلمان در صورتى كه مقتول كسى را نكشته باشد و
جانى نباشد . اگر مسلمانى ، مسلمانى را كشت أولياء دم مىتوانند او را بكشند .
إسلام در اين سه مورد حرمتى براى خون قائل نيست و اينها مستثنى هستند . بعد از
اينكه مسلمان به يكى از اين سه أمر مبادرت ورزيد ، حاكم شرع پس از إثبات مسأله
او را بقتل ميرساند .
و أمّا حرمت ناموس هم مانند حرمت جان بر عهده حاكم شرع است ، و او وظيفه دارد
ناموس مسلمان را حفظ كند . ناموس مسلمان يعنى : دختر ، پسر ، عيال إنسان ، و
أفرادى كه به إنسان بستگى دارند . اگر إنسان به مسافرتى برود و عيالش تنها
بماند وظيفه حاكم است كه از تعدّى دزدها و أفرادى كه نظر سوء دارند جلوگيرى كند
. گماشتن عَسَس و شُرطه و نظميّه براى همين جهت است كه آنها همانطور كه از جان
و مال إنسان پاسدارى مىكنند ، از ناموس إنسان هم پاسدارى كنند . بر عهده حاكم
مسلمان است كه نگذارد ناموس مرد مسلمان در مناظر و محالّى برود كه مورد تعدّى
واقع شود ، يا مظنون به تعدّى باشد . مانند سينماها و استخرهاى زمان سابق ، كه
محلّ و معرض فحشاء و منكرات و از بين رفتن نواميس مردم بود . بر عهده حاكم
مسلمان است كه اين مجامع را ببندد و تغيير بدهد .
و علاوه بر آن ، إجراى حدود براى شخصى كه تعدّى و زنا كرده است ، از زدن شلّاق
(جلد) و يا كشتن (رجم) موجب حفظ ناموس است . اگر حاكم بر شخص متعدّى حدّ جارى
كند ، سائر أفراد متنبّه شده اين كارها را انجام نخواهند داد .
يكى از موارد قتل در باب زنا ، زناى إكراهى است . اگر مردى به خانهاى رفت و زنى
را إكراه بر زنا كرد ، آن زن چون مُكرَه واقع شده است كشته نخواهد شد ، اگر چه
محصنه باشد ؛ بلكه اگر إكراه در نزد حاكم ثابت شود جلد هم ندارد ، ولى آن
زناكار را بايد كشت .
در چند مورد حكم زنا رجم است : يكى زناى محصنه ؛ ديگر زناى با محارم (دختر ، خواهر
، مادر) ؛ ديگر زناى مرد ذمّى با زن مسلمان ، كه ذمّى بايد كشته شود ؛ و يكى هم
همين مورد إكراه است كه بايد سنگسار شود .
حاكم شرع كه پاسدار و حافظ ناموس مسلمان است بايد حدّ جارى كند ، و بواسطه حدّ
جارى كردن تمام نواميس مردم محفوظ بماند . بنابراين حفظ ناموس مردم دائره
گستردهاى دارد : از تصحيح و بهبود فرهنگ إسلام در مدارس و مناظر ، و تبليغات
عمومى كه سطح عفّت را ترقّى دهد و سطح فحشاء را پائين بياورد ، و مردها و زنان
در يك مصونيّت و عفّت باطنى واقع شوند ، و پاسدارى خارجى توسّط عسس و شرطه ،
يعنى أفراد شهربانى و كلانترىها بايد خوب باشد ، و همچنين إجراى أحكام سياسى و
جنايى بايد به قوّت تمام انجام پذيرد تا ناموس مردم حفظ شود ، و إلّا نخواهد شد
.
أمّا حفظ أعراض نيز بر عهده حاكم است . أعراض جمع عِرض است ؛ عِرض يعنى آبرو .
حاكم نبايد بگذارد آبروى شخص مسلمان ريخته شود ؛ و اين بسيار مسأله مهمّى است . ما
در هيچ يك از قوانين دنيا نمىبينيم كه حفظ آبروى مردم بر عهده حاكم و دادگاه و
دولت باشد . كما اينكه حفظ أخلاق و عقيده و إيمان بر عهده آنها نيست . فقط نسبت
به حفظ مسائل جسمى مىپردازند . أمّا در إسلام مسأله مهمّ ، حفظ معانى و
روحيّات است كه إن شآءالله بعداً ذكر خواهد شد .
اكنون فقط كلام در آبرو مىباشد . حفظ آبرو بر عهده حاكم است و حاكم نبايد إجازه
بدهد آبروى مسلمانى ريخته شود . حاكم بايد از بيتالمال مسلمين به فقراء كمك
كند و از زكوة و صدقات آنها را بهرهمند گرداند ؛ و از هر ممرّى كه مىتواند
طبق قواعد و دستوراتى كه از شرع و سنّت پيغمبر صلّى الله عليه و آله رسيده است
بايد مستمند و مسكين را إداره كند ، بدون اينكه ديگران متوجّه شوند .
مستمند به معنى ذَوِى الحاجه است . يكى پايش شكسته ، ديگرى قرض دارد ، يكى منزل
ندارد ، يكى ميخواهد فرزندش را داماد كند و به دخترش جهيزيّه دهد و أمثال ذلك .
نه اينكه حاكم آنها را در منازل خود نشانده از كسب و كار بيندازد تا سربار جامعه
شوند ، بلكه همزمان با كسب و كار ، كمبود مايحتاج آنها را تأمين نمايد .
إسلام دين تن پرورى نيست . حاكم با نظر دقيق خود بايد أفراد را زير نظر آورد .
أفرادى كه أهل كار هستند ولى خود را به تنبلى و گدائى مىزنند ، مثل بسيارى از
أفراد متكدّى كه در ميان مردماند ، حاكم شرع نبايد به آنها چيزى بدهد ، بلكه
بايد اينها را بگيرد و تعزير كند و بزند تا دست از تكدّى بردارند ؛ چون تكدّى
در إسلام حرام است ، در هر لباسى كه باشد !
حاكم وظيفه دارد إدارهاى تشكيل بدهد و به نياز مردم رسيدگى كند . بسيارى از أفراد
مردم نيازمندند و داراى شخصيّت و آبرو كه حتّى برادر و أقوام نزديك و همسايگان
از حال آنها خبر ندارند و در عسرت زندگى مىكنند . بر عهده حاكم است كه به
اينها رسيدگى كند و رفع نياز آنها را در سر حدّ كفايت ، نه بيشتر بنمايد ؛ و
أفرادى كه نيازمند نيستند و كَلّ بر جامعه هستند را بايد تأديب نمايد و
جاسوسهاى سرّى بر آنها بگمارد كه ديگر تكدّى نكنند ؛ و اگر تكرار شد آنها را
بگيرد و تعزير كند و تعزير را در وقتى كه تكدّى تكرار شد ، تكرار نمايد . بايد
كارهاى مناسب براى آنها قرار دهد تا دست از اين كارها بردارند . اين بر عهده
حاكم است . يعنى أعراض و آبروى مردم ، از زن و مرد بايد محفوظ باشد .
بسيار اين مسأله ، مسأله مهمّى است ؛ و در خيلى از مواقع ، إنسان أفرادى را مشاهده
مىكند كه تكدّى مىكنند و آبروى خود را از بين مىبرند و هيچ إبائى هم ندارند
؛ و أفرادى را هم إنسان مىبيند كه در نهايت عفّت و حيا از دنيا مىروند و پول
ندارند به طبيب مراجعه كنند . اين يكى از وظائف مهمّ حاكم است كه به أعراض مردم
رسيدگى كند .
مرحوم شيخ حرّ عاملى روايتى از أميرالمؤمنين عليه السّلام نقل مىكند ، راجع به
فرستادن پنج وَسْق (9) خرما براى كسيكه از آن حضرت تقاضاى كمك
ننموده بود . و أصل اين روايت از حضرت صادق عليه السّلام است كه :
إنّ أَمِيرَالْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السّلَامُ بَعَثَ إلَى رَجُلٍ بِخَمْسَةِ
أَوْسَاقٍ مِنْ تَمْرِ الْبُغَيْبِغَةِ ـ وَ فِى نُسْخَةٍ أُخْرَى :
الْبَقِيعَةِ ـ وَ كَانَ الرّجُلُ مِمّنْ يَرْجُو نَوَافِلَهُ وَ يُؤَمّلُ
نَآئِلَهُ وَ رَفْدَهُ ؛ وَ كَانَ لَا يَسْأَلُ عَلِيّا عَلَيْهِ السّلَامُ وَ
لَا غَيْرَهُ شَيْئًا .
«أميرالمؤمنين عليه السّلام براى مردى پنج وسق از تمر بُغَيبِغَه يا از تمر بَقيعَه
فرستادند (پنج وسق يعنى پنج بار شتر ؛ اگر هر بارى شصت من باشد ، سه خروار خرما
مىشود) نه رطب ، بلكه خرماى بغيبغه كه خرماى مرغوب بوده است ، يا تمر بقيعه .
و اين مرد هم مردى موجّه و آبرومند بود كه به حسب ظاهر ، مردم اميد به فضل و بخشش
او داشتند ، و از أهل كرم و بخشش بود ؛ و هيچ احتمال عسرت و تنگى در او نمىرفت
. و شخصى بود متشكّل به شكل أفرادى كه داراى غنا هستند و از حال باطنى آنها هيچ
كس خبر ندارد .
و اين مرد نه از علىّ ، و نه از غير علىّ هيچ تقاضائى ننموده بود.»
فَقَالَ رَجُلٌ لِأَمِيرِالْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السّلَامُ : وَاللَهِ مَا
سَأَلَكَ فُلَانٌ ؛ وَكَانَ يُجْزِيهِ مِنَ الْخَمْسَةِ أَوْسَاقٍ وَسْقٌ
وَاحِدٌ !
«مردى به أميرالمؤمنين عليه السّلام گفت : قسم به خدا اين شخص چيزى از شما نخواسته
بود ؛ حال كه شما مىخواهيد به او خرما بدهيد ، چرا پنج وسق داديد ؟! يك وسق او را
كفايت مىكرد!»
فَقَالَ لَهُ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السّلاَمُ : لَاكَثّرَ اللَهُ فِى
الْمُؤْمِنِينَ ضَرْبَكَ ! أُعْطِى أَنَا وَ تَبْخَلُ أَنْتَ ؟!
«أميرالمؤمنين عليه السّلام به او گفت : خدا مثل تو را در ميان مؤمنين زياد نكند ،
من مىبخشم و تو بخل مىكنى؟!»
لِلّهِ أَنْتَ ! إذَا أَنَا لَمْ أُعْطِ الّذِى يَرْجُونِى إلّا مِنْ بَعْدِ
الْمَسْأَلَةِ ، ثُمّ أَعْطَيْتُهُ بَعْدَ الْمَسْأَلَةِ ، فَلَمْ أُعْطِهِ
إلّا ثَمَنَ مَا أَخَذْتُ مِنْهُ ؛ وَ ذَلِكَ لِأَنّى عَرّضْتُهُ أَنْ يَبْذُلَ
لِى وَجْهَهُ الّذِى يَعْفِرُهُ فِى التّرَابِ لِرَبّى وَ رَبّهِ عِنْدَ
تَعَبّدِهِ لَهُ . (10)
«اگر من به آن كسى كه اميد إنفاق دارد نبخشم ، تا اينكه ضرورت او را وادار كند كه
از من سؤال كند ، بنابراين من به او ندادم مگر قيمت آنچه را كه از او گرفتم ! زيرا
من او را در معرض سؤال در آوردهام ، تا چهره و سيماى خود را كه بايد فقط در حال
عبادت در پيشگاه پروردگارم و پروردگارش به خاك بمالد ، در هنگام تقاضاى سؤال به من
بذل نمايد .»
چقدر عالى بيان مىكند ! مىفرمايد : آبروى يك شخص مسلمان بقدرى بلند مرتبه و با
أهمّيّت است كه با هيچ چيز نبايد معاوضه شود . فقط مسلمان بايد صورت خود را به
سجده بگذارد ، و در موقع عبادت براى پروردگار نيايش و كُرنش كند . إنسان صورت
خود را براى سؤال در مقابل هيچكس نبايد قرار بدهد . چهره و سيما و آبروى إنسان
آنقدر ارزشمند است كه با حقيقت إنسان برابر است . اگر آبروى كسى از بين رفت ،
شخصيّتش از بين رفته است . اگر سؤال كرد ، نفس خود را سؤال كردهاست . يعنى نفس
خود را در حدود سؤال پائين آورده است . و اين سيما را خدا فقط به خود اختصاص
داده است و هيچ مسلمانى حقّ ندارد صورت خود را به خاك بمالد و سجده كند ، مگر
براى پروردگار . و هيچ مسلمانى حقّ ندارد از كسى تقاضا كند مگر از پروردگار !
اينك تو مىگوئى : به او بخشش نكن تا بيچاره شود و بيايد از تو سؤال كند ! آنوقت
من آنچيزى را كه در مقابل تقاضايش دادم ، ثَمَنَ مَا أَخَذْتُ مِنْهُ است و
آنچه از او گرفتم چيز كمى نبوده است . الآن پنج بار شتر خرما به او دادم ، أمّا
اگر سؤال مىكرد و سپس داده بودم ، من چيزى از او گرفته بودم كه هيچ چيز جاى
آنرا نمىتوانست بگيرد ؛ و آن شخصيّت و آبروى إسلامى و إنسانى او بود .
أميرالمؤمنين عليه السّلام در بازگشت از صفّين ، از جمله مطالبى كه براى إمام حسن
عليه السّلام مىنويسند اين جمله است :
وَ أَكْرِمْ نَفْسَكَ عَنْ كُلّ دَنِيّةٍ وَ إنْ سَاقَتْكَ إلَى الرّغَآئِبِ ؛
فَإنّكَ لَنْ تَعْتَاضَ بِمَا تَبْذُلُ مِنْ نَفْسِكَ عِوَضًا . وَ لَا تَكُنْ
عَبْدَ غَيْرِكَ وَ قَدْ جَعَلَكَ اللَهُ حُرّا . (11)
«نفس خود را از هر چيز پست كه ترا پائين آورد بالا ببر ، و اگر چه آن چيز پست و آن
دنيّه و تقاضا ترا به رغائب و بهرههاى وافى برساند ؛ زيرا آنچه را كه از نفس خود
در مقابل اين تقاضا از دست دادهاى تا آخر عمر قابل برگشت نخواهد بود . و چيزى
معادل و برابر با آن هيچگاه به دست تو نخواهد رسيد !
عبد غير نشو ، خدا تو را آزاد قرار داده است . اگر تو از شخصى سؤال بكنى بنده او
شدهاى .»
و از جمله كلمات آنحضرت است : وَاحْتَجْ إلَى مَنْ شِئْتَ تَكُنْ أَسِيرَهُ ،
وَاسْتَغْنِ عَمّنْ شِئْتَ تَكُنْ نَظِيرَهُ ، وَامْنُنْ عَلَى مَنْ شِئْتَ
تَكُنْ أَمِيرَهُ . (12)
«به هر كس ميخواهى نيازمند باش ، كه در اينصورت أسير او هستى ! از هر كس ميخواهى
بىنياز باش ، كه در اينصورت نظير او هستى ! به هر كس ميخواهى چيزى را عطا كن ، كه
در اينصورت أمير او هستى!»
اللَهُمّ صَلّ عَلَى مُحَمّدٍ وَ ءَالِ مُحَمّد
پىنوشتها:
1) نَمِرَة به فتح نون و كسر ميم ، ناحيهاى است متّصل به عرفات كه جزء عرفات نيست
؛ و فاصله آن تا مكّه بنابر نقل «معجم البلدان» يازده ميل است .
2) قَصوآء به فتح قاف و مدّ است ؛ و اينكه بعضى به ضمّ قاف و قصر : قُصوى
خواندهاند اشتباه است . و اين ناقه ، غير از ناقه عَضْباء و جَدْعاء است . و
بعضى كه تمام لل اين أسامى را علم براى ناقه واحدى دانستند نيز اشتباه است .
3) مشروح اين خطبه با ذكر مصادر آن در كتاب «إمام شناسى» ج 6 ، ص 132 آورده شده
است .
4) ذيل آيه 279 ، از سوره 2 : البقرة
5) آيه 183 ، از سوره 26 : الشّعرآء
6) إمام شناسى» ج 6 ، ص 139 ؛ بنقل از «تاريخ يعقوبى» طبع بيروت ، ج 2 ، ص 209
7) أوّلين كسى كه اين قانون را شكست أبوبكر بود كه پس از ارتحال پيغمبر أكرم به
عقيده خود با أفرادى كه از دادن زكوة امتناع نمودند جنگيد ، با آنكه ايشان
مسلمان بودند .
در كتاب «لِأكونَ معَ الصّادقين» دكتر سيّد محمّد تيجانى ، ص 113 آورده است :
معروف است كه : أوّل حادثهاى كه در زمان أبوبكر رخ داد ، حكم وى بود به جنگ
مانعين زكوة با وجود معارضه عمربن الخطّاب و استشهاد او به حديث رسولالله صلّى
الله عليه و آله : مَنْ قَالَ : لَا إلَه اِلّا اللَهُ مُحَمّدٌ رَسُولُ اللَهِ
، عَصَمَ مِنّى مَالَهُ وَ دَمَهُ إلّا بِحَقّهَا وَ حِسَابُهُ عَلَى اللَهِ .
و در كتاب «النّصّ و الاجتهاد» طبع دوّم ، ص 352 از شيخان ، از دو صحيحشان ، از
رسول خدا روايت كردهاست كه فرمود : سِبَابُ الْمُسْلِمِ فِسْقٌ وَ قِتَالُهُ
كُفْرٌ .
8) الأحكام السّلطانيّة» ص 55 ؛ از بخارى ، و مسلم ، و أبوداود ، و ترمذى ، و
نسائى نقل مىكند .
9) وَسْق كه به فتح واو ، و بعضى به كسر (وِسق) خواندهاند عبارت است از : شصت من
. و بعضى حِمْلُ بَعِير (يك بار شتر) را وسق مىگويند . حجازيّين ، سيصد و بيست
رطل را وسق مىگويند ؛ و عراقيّين ، چهارصد و هشتاد رطل را وسق مىگويند ؛ و هر
رطلى دوازده وقيه است . بطور إجمال اين معانى متقاربند ، و يك وسق يعنى يك بار
شتر يا حدّأقلّ شصت من بار .
10) وسآئل الشّيعة» طبع أمير بهادر ، ج 2 ، كتاب الزّكوة ، باب 39 از أبواب صدقه ،
ص 56
11) نهج البلاغة» رساله 31 ؛ و از طبع مصر با شرح شيخ محمّد عبده ، ج 2 ، ص 51 ،
قسمت چهارم از پنج قسمت رساله
12) محدّث نورى رحمةالله عليه در «صحيفه ثانويّه علويّه» در ص 61 و 62 آورده است
كه : وَ كانَ مِنْ دُعآئِهِ عَلَيْهِ السّلامُ فى الْمُناجاةِ عَلَى ما رَواهُ
جَماعَةٌ مِنْ أصْحابِنا ، مِنْهُمُ الشّيْخُ الصّدوقُ فى «الْخِصالِ» عَنِ
الْحَسَنِ بْنِ حَمْزَةَ الْعَلَوىّ ، عَنْ يوسُفَ بْنِ مُحَمّدٍ الطّبَرىّ ،
عَنْ سَهْلِ بْنِ نَجِدَةِ ، قالَ :
حَدّثَنا وَكيعٌ ، عَنْ زَكَرِيّا بْنِ أبى زآئِدَةَ ، عَنْ عامِرَ الشّعْبىّ ،
قالَ :
تَكَلّمَ أميرُالْمُؤْمِنينَ عَلَيْهِ السّلامُ بِتِسْعِ كَلِماتٍ ارْتَجَلَهُنّ
ارْتِجالًا فَقَأْنَ عُيونَ الْبَلاغَةِ ، وَأَيْتَمْنَ جَواهِرَ الْحِكْمَةِ ،
وَ قَطَعْنَ جَميعَ الْأنامِ أنْ يَلْحَقْنَ بِواحِدَةٍ مِنْهُنّ .
ثَلاثٌ مِنْها فى الْمُناجاةِ ، وَ ثَلاثٌ مِنْها فى الْحِكْمَةِ ، وَ ثَلاثٌ
مِنْها فى الْأدَب .
فَأَمّا اللاتى فى المُناجاةِ ، فَقالَ :
إلَهى كَفَى بِى عِزّا أَنْ أَكُونَ لَكَ عَبْدًا ، وَ كَفَى بِى فَخْرًا أَن
تَكُونَ لِى رَبّا ! أَنْتَ كَمَا أُحِبّ فَاجْعَلْنِى كَمَا تُحِبّ !
وَ أمّا اللاتى فى الْحِكْمَةِ ، فَقالَ :
قِيمَةُ كُلّ امْرِىً مَا يُحْسِنُهُ . وَ مَا هَلَكَ امْرُؤٌ عَرَفَ قَدْرَهُ .
وَالْمَرْءُ مَخْبُوّ تَحْتَ لِسَانِهِ .
وَ أمّا اللاتى فى الْأدَبِ فَقالَ :
امْنُنْعَلَى مَنْ شِئْتَ تَكُنْ أَمِيرَهُ ! وَاحْتَجْ إلَى مَنْ شِئْتَ تَكُنْ
أَسِيرَهُ ! واسْتَغْنِ عَمّنْ شِئْتَ تَكُنْ نَظِيرَهُ .
