3 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ السَّعْدَآبَادِيُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالا إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَرْحَمُ بِخَلْقِهِ مِنْ أَنْ يُجْبِرَ خَلْقَهُ عَلَى الذُّنُوبِ ثُمَّ يُعَذِّبَهُمْ عَلَيْهَا وَ اللَّهُ أَعَزُّ مِنْ أَنْ يُرِيدَ أَمْراً فَلَا يَكُونَ قَالَ فَسُئِلَا ع هَلْ بَيْنَ الْجَبْرِ وَ الْقَدَرِ مَنْزِلَةٌ ثَالِثَةٌ قَالا نَعَمْ أَوْسَعُ مِمَّا بَيْنَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ

ترجمه :

3. از امام باقر و امام صادق (عليهما السلام) روايت شده است كه آن دو بزرگوار فرموده‏اند: خداوند، به مخلوقات خود مهربان‏تر از آن است كه آنها را به گناه مجبور كند، سپس به خاطر انجام گناه، عذاب نمايد و خداوند عزيزتر از آن است كه كارى را اراده كند و (آن كار) انجام نگيرد.

راوى مى‏گويد: به آن دو بزرگوار عرض شد: آيا ميان جبر (مجبور شدن) و اندازه (الهى) جايگاه سومى وجود دارد؟

فرمودند: بله، گسترده‏تر از آن چه ميان آسمان و زمين است، وجود دارد.

4 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ مَتِّيلٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى أَكْرَمُ مِنْ أَنْ يُكَلِّفَ النَّاسَ مَا لَا يُطِيقُونَهُ وَ اللَّهُ أَعَزُّ مِنْ أَنْ يَكُونَ فِي سُلْطَانِهِ مَا لَا يُرِيدُ

ترجمه :

4. هشام بن سالم از امام صادق (عليه السلام) نقل مى‏كند كه آن حضرت فرمودند: خداوند گرامى‏تر از آن است كه مردم را به آن چه طاقت ندارند، تكليف سازد و عزيزتر از آن است كه در پادشاهيش چيزى باشد كه اراده نكرده است.

5 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ بُطَّةَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ وَ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى الْجُهَنِيِّ عَنْ حَرِيزِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ النَّاسَ فِي الْقَدَرِ عَلَى ثَلَاثَةِ أَوْجُهٍ رَجُلٌ يَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَجْبَرَ النَّاسَ عَلَى الْمَعَاصِي فَهَذَا قَدْ ظَلَمَ اللَّهَ فِي حُكْمِهِ فَهُوَ كَافِرٌ وَ رَجُلٌ يَزْعُمُ أَنَّ الْأَمْرَ مُفَوَّضٌ إِلَيْهِمْ فَهَذَا قَدْ أَوْهَنَ اللَّهَ فِي سُلْطَانِهِ فَهُوَ كَافِرٌ وَ رَجُلٌ يَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ كَلَّفَ الْعِبَادَ مَا يُطِيقُونَ وَ لَمْ يُكَلِّفْهُمْ مَا لَا يُطِيقُونَ وَ إِذَا أَحْسَنَ حَمِدَ اللَّهَ وَ إِذَا أَسَاءَ اسْتَغْفَرَ اللَّهَ فَهَذَا مُسْلِمٌ بَالِغٌ

ترجمه :

5. حريز بن عبدالله از امام صادق (عليه السلام) نقل مى‏كند كه آن حضرت فرمودند: مردم در اندازه (و جايگاه) سه دسته‏اند: كسى كه گمان مى‏كند خداوند مردم را بر گناه مجبور ساخته است كه چنين كسى در داورى خود، بر خداوند ستم كرده است و كافر مى‏باشد و كسى كه گمان مى‏كند خداوند كارها را به مردم واگذار كرده است كه چنين شخصى به پادشاهى خداوند توهين نموده است و كافر مى‏باشد و كسى كه گمان مى‏كند خداوند بر بندگان خود به اندازه توانشان تكليف نموده است و به بيشتر از توانشان تكليف نساخته است و زمانى كه كار خوب انجام دهند، خداوند را سپاس مى‏گويند و زمانى كه گناه كنند، از خداوند طلب مغفرت مى‏كنند و چنين شخصى مسلمان كاملى است.

6 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْوَرَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ سَهْلٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَجْلَانَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَوَّضَ اللَّهُ الْأَمْرَ إِلَى الْعِبَادِ فَقَالَ اللَّهُ أَكْرَمُ مِنْ أَنْ يُفَوِّضَ إِلَيْهِمْ قُلْتُ فَأَجْبَرَ اللَّهُ الْعِبَادَ عَلَى أَفْعَالِهِمْ فَقَالَ اللَّهُ أَعْدَلُ مِنْ أَنْ يُجْبِرَ عَبْداً عَلَى فِعْلٍ ثُمَّ يُعَذِّبَهُ عَلَيْهِ

ترجمه :

6. محمد بن عجلان مى‏گويد: به امام صادق (عليه السلام) عرض كردم: آيا خداوند، كار را به بندگان واگذار كرده است؟ آن حضرت فرمودند: خداوند گرامى‏تر از آن است كه كارها را به مردم واگذار كند. عرض كردم: پس خداوند بندگان را بر كارهايى كه انجام مى‏دهند مجبور ساخته است؟ امام (عليه السلام) فرمودند: خداوند عادل‏تر از آن است كه بنده‏اى را بر كارى مجبور كند و سپس عذاب نمايد.

7 أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِيِّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ ذُكِرَ عِنْدَهُ الْجَبْرُ وَ التَّفْوِيضُ فَقَالَ أَ لَا أُعْطِيكُمْ فِي هَذَا أَصْلًا لَا تَخْتَلِفُونَ فِيهِ وَ لَا تُخَاصِمُونَ عَلَيْهِ أَحَداً إِلَّا كَسَرْتُمُوهُ قُلْنَا إِنْ رَأَيْتَ ذَلِكَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ يُطَعْ بِإِكْرَاهٍ وَ لَمْ يُعْصَ بِغَلَبَةٍ وَ لَمْ يُهْمِلِ الْعِبَادَ فِي مُلْكِهِ هُوَ الْمَالِكُ لِمَا مَلَّكَهُمْ وَ الْقَادِرُ عَلَى مَا أَقْدَرَهُمْ عَلَيْهِ فَإِنِ ائْتَمَرَ الْعِبَادُ بِطَاعَتِهِ لَمْ يَكُنِ اللَّهُ عَنْهَا صَادّاً وَ لَا مِنْهَا مَانِعاً وَ إِنِ ائْتَمَرُوا بِمَعْصِيَتِهِ فَشَاءَ أَنْ يَحُولَ بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ ذَلِكَ فَعَلَ وَ إِنْ لَمْ يَحُلْ وَ فَعَلُوهُ فَلَيْسَ هُوَ الَّذِي أَدْخَلَهُمْ فِيهِ ثُمَّ قَالَ ع مَنْ يَضْبِطْ حُدُودَ هَذَا الْكَلَامِ فَقَدْ خَصَمَ مَنْ خَالَفَهُ

ترجمه :

7. سليمان بن جعفر جعفرى مى‏گويد: نزد امام رضا (عليه السلام) از جبر (مجبور شدن مردم بر انجام كار) و تفويض (واگذارى كارها به مردم) سخن به ميان آمد. آن حضرت فرمودند: آيا مى‏خواهيد به شما اصل و قاعده‏اى را بيان كنم كه در آن اختلاف نكنيد و با هيچ كس بحث نخواهيد كرد مگر اين كه او را شكست مى‏دهيد؟ به آن حضرت عرض كرديم: اگر صلاح مى‏دانيد (آن را به ما بفرماييد.)

امام (عليه السلام) فرمودند: خداوند به اجبار اطاعت نشده و به مغلوب شدن نافرمانى نمى‏شود و بندگان را در پادشاهى خود رها نكرده است. خداوند، مالك هر چيزى است كه بندگان را مالك آن قرار داده و بر هر چيزى كه آنها را توانا ساخته است، توانايى دارد. پس اگر بندگان، خداوند را اطاعت كنند، خداوند (نيز) از آنها چيزى را نمى‏گيرد و منع نمى‏سازد. (كمبود نعمت‏ها و ديدن مشكلات و سختى‏ها به خاطر گناهان است.) و اگر بندگان، از (دستورات) خداوند نافرمانى كنند، و مى‏تواند كه ميان آنها و كار (بد)، فاصله بيندازد و اگر خداوند مانعى ميان آنها ايجاد نكنند و آن‏ها كار زشت را انجام دهند، خداوند آنها را در كار زشت داخل نكرده است. (بلكه اين انسان است كه كار زشت انجام مى‏دهند.) سپس فرمودند: كسى كه محدوده اين سخن را در نظر بگيرد با كسى كه با او دشمن است، دشمنى كرده است.

8 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ عَنْ خُنَيْسِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْخَزَّازِ عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِيضَ وَ لَكِنْ أَمْرٌ بَيْنَ أَمْرَيْنِ قَالَ قُلْتُ وَ مَا أَمْرٌ بَيْنَ أَمْرَيْنِ قَالَ مَثَلُ ذَلِكَ مَثَلُ رَجُلٍ رَأَيْتَهُ عَلَى مَعْصِيَةٍ فَنَهَيْتَهُ فَلَمْ يَنْتَهِ فَتَرَكْتَهُ فَفَعَلَ تِلْكَ الْمَعْصِيَةَ فَلَيْسَ حَيْثُ لَمْ يَقْبَلْ مِنْكَ فَتَرَكْتَهُ أَنْتَ الَّذِي أَمَرْتَهُ بِالْمَعْصِيَةِ

ترجمه :

8. مفضل بن عمر از امام صادق (عليه السلام) نقل مى‏كند كه آن حضرت فرمودند: نه جبر (اجبار) و نه تفويض (واگذارى كارها به مردم) وجود دارد، بلكه (كارها) بين اين دو است. عرض كردم: كارى كه بين اين دو وجود دارد، چيست؟ آن حضرت فرمودند: حكايت آن كار، مثل مردى است كه او را در حال گناه مى‏بينى و او را نهى مى‏كنى، اما توجه (به نهى تو) ندارد و (به همين دليل) او را به حال خودش رها مى‏كنى و او آن گناه را انجام مى‏دهد، پس اين كه سخن تو را قبول نكرده است و تو او را ْرها كرده‏اى، به اين معنا نيست كه تو به او دستور گناه را داده‏اى.

9 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ الْمُؤَدِّبُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ عَلِيٍّ الْأَنْصَارِيُّ عَنْ عَبْدِ السَّلَامِ بْنِ صَالِحٍ الْهَرَوِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ عَلِيَّ بْنَ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع يَقُولُ مَنْ قَالَ بِالْجَبْرِ فَلَا تُعْطُوهُ مِنَ الزَّكَاةِ وَ لَا تَقْبَلُوا لَهُ شَهَادَةً إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى لَا يُكَلِّفُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها وَ لَا يُحَمِّلُهَا فَوْقَ طَاقَتِهَا- وَ لا تَكْسِبُ كُلُّ نَفْسٍ إِلَّا عَلَيْها وَ لا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرى‏

ترجمه :

9. عبدالسلام بن صالح هروى (معروف به اباصلت) مى‏گويد: از امام رضا (عليه السلام) شنيدم كه مى‏فرمود: به كسى كه معتقد به جبر (مجبور شدن مردم به كارهاى خوب و بد) است، زكات ندهيد و شهادت او را قبول نكنيد. خداوند، فقط به اندازه توان هر كسى، تكليف داده است و بيشتر از حد توانش، او را مكلف نساخته است و (به هر كسى به آن مقدارى كه به دست آورده است، مى‏رسد و گناه كسى را به ديگرى نمى‏دهند.)

10 حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُورٍ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَامِرٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَصْرِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع قَالَ سَأَلْتُهُ فَقُلْتُ لَهُ اللَّهُ فَوَّضَ الْأَمْرَ إِلَى الْعِبَادِ قَالَ اللَّهُ أَعَزُّ مِنْ ذَلِكَ قُلْتُ فَأَجْبَرَهُمْ عَلَى الْمَعَاصِي قَالَ اللَّهُ أَعْدَلُ وَ أَحْكَمُ مِنْ ذَلِكَ ثُمَّ قَالَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَا ابْنَ آدَمَ أَنَا أَوْلَى بِحَسَنَاتِكَ مِنْكَ وَ أَنْتَ أَوْلَى بِسَيِّئَاتِكَ مِنِّي عَمِلْتَ الْمَعَاصِيَ بِقُوَّتِيَ الَّتِي جَعَلْتُهَا فِيكَ

ترجمه :

10. حسن بن على وشاء مى‏گويد: از امام رضا (عليه السلام) پرسيدم: آيا خداوند، كارها را به بندگانش واگذار كرده است؟ فرمودند: خداوند عزيزتر از آن است كه چنين كند. عرض كردم: آيا بندگانش را به گناه مجبور ساخته است؟ فرمودند: خداوند عادل‏تر و در داورى بزرگ‏تر از آن است كه چنين كند. سپس (در ادامه) فرمودند: خداوند مى‏فرمايد: اى فرزند آدم! من نسبت به كارهاى خوب تو، از تو سزاواترم. (يعنى خداوند باعث انجام كار خوب شده است.) و تو نسبت به گناهانت از من سزاوارترى. تو، گناهان را با نيرويى كه در درونت قرار داده‏ام، انجام دادى.

11 أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الرَّازِيُّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ اللُّؤْلُؤِيِّ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ عَنْ مِهْزَمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع أَخْبِرْنِي عَمَّا اخْتَلَفَ فِيهِ مَنْ خَلَّفْتَ مِنْ مَوَالِينَا قَالَ قُلْتُ فِي الْجَبْرِ وَ التَّفْوِيضِ قَالَ فَسَلْنِي قُلْتُ أَجْبَرَ اللَّهُ الْعِبَادَ عَلَى الْمَعَاصِي قَالَ اللَّهُ أَقْهَرُ لَهُمْ مِنْ ذَلِكَ قَالَ قُلْتُ فَفَوَّضَ إِلَيْهِمْ قَالَ اللَّهُ أَقْدَرُ عَلَيْهِمْ مِنْ ذَلِكَ قَالَ قُلْتُ فَأَيُّ شَيْ‏ءٍ هَذَا أَصْلَحَكَ اللَّهُ قَالَ فَقَلَبَ يَدَهُ مَرَّتَيْنِ أَوْ ثَلَاثاً ثُمَّ قَالَ لَوْ أَجَبْتُكَ فِيهِ لَكَفَرْتَ

ترجمه :

11. مهزم از امام صادق (عليه السلام) نقل مى‏كند كه آن حضرت فرمودند: به من از اختلافى كه ميان شيعيان ما وجود دارد، آگاه كن. عرض كردم: اختلاف در جبر (مجبور شدن مردم در كارها) و تفويض (واگذارى كارها از سوى خداوند به مردم) است. فرمودند: از من (در مورد آنها) بپرس. عرض كردم: آيا خداوند بندگان خود را بر گناه مجبور ساخته است؟ فرمودند: خداوند، قدرتمندتر از آن است كه چنين كند.

عرض كردم: آيا كارها را به خود مردم واگذار كرده است؟ فرمودند: خداوند بر مردم تواناتر از آن است. عرض كردم: خداوند امور شما را اصلاح فرمايد! پس كدام چيز صحيح است؟ امام (عليه السلام) دو تا سه مرتبه دستان خود را چرخاندند و سپس فرمودند: اگر پاسخ تو را در اين باره بگويم، كافر مى‏شوى. (چرخاندن دست به اين معنا بود كه كارها ميان جبر و تفويض است و ميان اين دو در حال چرخش است و يك جاى ثابت نيست.)

12 حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ هَارُونَ الْفَامِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيُّ عَنْ أَبِيهِ قَالَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا ع قَالَ قُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ النَّاسَ يَنْسُبُونَنَا إِلَى الْقَوْلِ بِالتَّشْبِيهِ وَ الْجَبْرِ لِمَا رُوِيَ مِنَ الْأَخْبَارِ فِي ذَلِكَ عَنْ آبَائِكَ الْأَئِمَّةِ ع فَقَالَ يَا ابْنَ خَالِدٍ أَخْبِرْنِي عَنِ الْأَخْبَارِ الَّتِي رُوِيَتْ عَنْ آبَائِيَ الْأَئِمَّةِ ع فِي التَّشْبِيهِ وَ الْجَبْرِ أَكْثَرُ أَمِ الْأَخْبَارُ الَّتِي رُوِيَتْ عَنِ النَّبِيِّ ص فِي ذَلِكَ فَقُلْتُ بَلْ مَا رُوِيَ عَنِ النَّبِيِّ ص فِي ذَلِكَ أَكْثَرُ قَالَ فَلْيَقُولُوا إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص كَانَ يَقُولُ بِالتَّشْبِيهِ وَ الْجَبْرِ إِذاً فَقُلْتُ لَهُ إِنَّهُمْ يَقُولُونَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص لَمْ يَقُلْ مِنْ ذَلِكَ شَيْئاً وَ إِنَّمَا رُوِيَ عَلَيْهِ قَالَ فَلْيَقُولُوا فِي آبَائِي ع إِنَّهُمْ لَمْ يَقُولُوا مِنْ ذَلِكَ شَيْئاً وَ إِنَّمَا رُوِيَ عَلَيْهِمْ ثُمَّ قَالَ ع مَنْ قَالَ بِالتَّشْبِيهِ وَ الْجَبْرِ فَهُوَ كَافِرٌ مُشْرِكٌ وَ نَحْنُ مِنْهُ بِرَاءٌ فِي الدُّنْيَا وَ الآْخِرَةِ يَا ابْنَ خَالِدٍ إِنَّمَا وَضَعَ الْأَخْبَارَ عَنَّا فِي التَّشْبِيهِ وَ الْجَبْرِ الْغُلَاةُ الَّذِينَ صَغَّرُوا عَظَمَةَ اللَّهِ فَمَنْ أَحَبَّهُمْ فَقَدْ أَبْغَضَنَا وَ مَنْ أَبْغَضَهُمْ فَقَدْ أَحَبَّنَا وَ مَنْ وَالاهُمْ فَقَدْ عَادَانَا وَ مَنْ عَادَاهُمْ فَقَدْ وَالانَا وَ مَنْ وَصَلَهُمْ فَقَدْ قَطَعَنَا وَ مَنْ قَطَعَهُمْ فَقَدْ وَصَلَنَا وَ مَنْ جَفَاهُمْ فَقَدْ بَرَّنَا وَ مَنْ بَرَّهُمْ فَقَدْ جَفَانَا وَ مَنْ أَكْرَمَهُمْ فَقَدْ أَهَانَنَا وَ مَنْ أَهَانَهُمْ فَقَدْ أَكْرَمَنَا وَ مَنْ قَبِلَهُمْ فَقَدْ رَدَّنَا وَ مَنْ رَدَّهُمْ فَقَدْ قَبِلَنَا وَ مَنْ أَحْسَنَ إِلَيْهِمْ فَقَدْ أَسَاءَ إِلَيْنَا وَ مَنْ أَسَاءَ إِلَيْهِمْ فَقَدْ أَحْسَنَ إِلَيْنَا وَ مَنْ صَدَّقَهُمْ فَقَدْ كَذَّبَنَا وَ مَنْ كَذَّبَهُمْ فَقَدْ صَدَّقَنَا وَ مَنْ أَعْطَاهُمْ فَقَدْ حَرَمَنَا وَ مَنْ حَرَمَهُمْ فَقَدْ أَعْطَانَا يَا ابْنَ خَالِدٍ مَنْ كَانَ مِنْ شِيعَتِنَا فَلَا يَتَّخِذَنَّ مِنْهُمْ وَلِيّاً وَ لَا نَصِيراً

ترجمه :

12. حسين بن خالد مى‏گويد: به امام رضا (عليه السلام) عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! مردم به خاطر رواياتى كه از پدران بزرگوار شما روايت شده است، به ما نسبت جبر (مجبور شدن مردم به كار) و تشبيه (خداوند به چيزى ديگر) مى‏دهند. آن حضرت فرمودند: اى فرزند خالد! به من بگو آيا رواياتى كه از پدران من در مورد تشبيه و جبر آمده است، بيشتر است، يا رواياتى كه از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) وارد شده است؟

عرض كردم: رواياتى كه از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) وارد شده، بيشتر است. فرمودند: پس بايد مردم بگويند كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) به تشبيه و جبر اعتقاد داشتند. (زيرا آن چه ما مى‏گوييم، از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) است.) عرض كردم: مردم مى‏گويند: رسول خدا، روايتى در اين زمينه نفرموده است و هر چه هست، به دروغ به ايشان نسبت داده‏اند. آن حضرت فرمودند: پس بايد در مورد پدران من هم بگويند كه آنها چنين سخنانى را نفرموده‏اند، بلكه به آنها نسبت دروغ داده‏اند. سپس فرمودند: كسى كه به تشبيه و جبر معتقد باشد، كافر و مشرك است و ما (اهل بيت رسول خدا) در دنيا و آخرت از چنين اعتقادى بيزار هستيم. اى فزند خالد! غلو كنندگان به ما (كه ما را خدا مى‏دانند) همان كسانى كه بزرگى خداوند را كوچك مى‏كنند، اين روايات را در مورد تشبيه و جر به دروغ به ما نسبت داده‏اند. پس كسى كه آنها را دوست داشته باشد، با ما دشمن است و كسى كه با آنها دشمن است، با ما دوست مى‏باشد. كسى كه به آنها علاقمند باشد، نسبت به ما دشمن و كسى كه نسبت به آنها جدا شده باشد، با ما ارتباط برقرار كرده است، كسى كه به آنها ستم كند، به ما خوبى كرده و كسى كه به آنها خوبى كند، به ما ظلم كرده است، و كسى كه آنها را گرامى بدارد، به آنها توهين كرده و كسى كه به آنها توهين كند، ما را گرامى داشته است، كسى كه (سخن) آنها را بپذيرد، (سخن) ما را رد كرده و كسى كه (سخن) آنها را رد كند، (سخن) ما را پذيرفته است، و كسى كه به آنها خوبى كند، با ما بدى كرده و كسى كه به آنها بدى كند، به ما خوبى كرده است و كسى كه (اعتقاد) آنها را راست بداند، (اعتقاد) ما را دروغ پنداشته و كسى كه اعتقاد آنها را دروغ بداند، اعتقاد ما را صحيح دانسته است و كسى كه به آنها چيزى بدهد، ما را محروم ساخته و كسى كه آنها را محروم سازد، به ما داده است.

اى فرزند خالد! كسى كه شيعه ما است، نبايد آنها را دوست و ياور خود بداند.

60. باب القضاء و القدر و الفتنه و الارزاق و الاسعار و الاجال‏

60. درباره قضا، قدر، آزمايش، روزى، قيمت و مرگ (اجل)

1 أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا يَعْقُوبُ بْنُ يَزِيدَ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ إِنَّ الْقَضَاءَ وَ الْقَدَرَ خَلْقَانِ مِنْ خَلْقِ اللَّهِ وَ اللَّهُ يَزِيدُ فِي الْخَلْقِ ما يَشاءُ

ترجمه :

1. عبدالله بن سليمان مى‏گويد: از امام صادق (عليه السلام) شنيدم كه مى‏فرمود: قضا و قدر، دو آفريده الهى هستند و خداوند هر چه بخواهد به مخلوقات خود اضافه مى‏كند.

2 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنْ دُرُسْتَ عَنِ ابْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا تَقُولُ فِي الْقَضَاءِ وَ الْقَدَرِ قَالَ أَقُولُ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى إِذَا جَمَعَ الْعِبَادَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ سَأَلَهُمْ عَمَّا عَهِدَ إِلَيْهِمْ وَ لَمْ يَسْأَلْهُمْ عَمَّا قَضَى عَلَيْهِمْ

ترجمه :

2. ابن اذينه مى‏گويد: به امام صادق (عليه السلام) عرض كردم: فداى شما شوم! درباره قضا و قَدَر چه مى‏فرماييد؟ آن حضرت فرمودند: مى‏گويم: زمانى كه خداوند، در روز قيامت بندگان خود را جمع كرد، از آنها در مورد آن چه با آنان پيمان بسته بود، مى‏پرسد و درباره آن چه بر آنان حكم كرده است، سؤال نمى‏كند.

(خداوند در مورد انجام واجبات و ترك حرام با مردم پيمان بسته است و به همين دليل از آنها مى‏پرسد كه آيا به اين پيمان وفادار بودند يا خير؟ اما آن چه در مورد آنان حكم كرده است مثل روزى دادن و نوع خلقت آنها كه عده‏اى سالم و عده ناقص هستند، سؤال نمى‏كند.)

3 أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِيِّ عَنْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ عَنْتَرَةَ الشَّيْبَانِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ أَخْبِرْنِي عَنِ الْقَدَرِ قَالَ ع بَحْرٌ عَمِيقٌ فَلَا تَلِجْهُ قَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ أَخْبِرْنِي عَنِ الْقَدَرِ قَالَ ع طَرِيقٌ مُظْلِمٌ فَلَا تَسْلُكْهُ قَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ أَخْبِرْنِي عَنِ الْقَدَرِ قَالَ ع سِرُّ اللَّهِ فَلَا تَكَلَّفْهُ قَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ أَخْبِرْنِي عَنِ الْقَدَرِ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع أَمَّا إِذَا أَبَيْتَ فَإِنِّي سَائِلُكَ أَخْبِرْنِي أَ كَانَتْ رَحْمَةُ اللَّهِ لِلْعِبَادِ قَبْلَ أَعْمَالِ الْعِبَادِ أَمْ كَانَتْ أَعْمَالُ الْعِبَادِ قَبْلَ رَحْمَةِ اللَّهِ قَالَ فَقَالَ لَهُ الرَّجُلُ بَلْ كَانَتْ رَحْمَةُ اللَّهِ لِلْعِبَادِ قَبْلَ أَعْمَالِ الْعِبَادِ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع قُومُوا فَسَلِّمُوا عَلَى أَخِيكُمْ فَقَدْ أَسْلَمَ وَ قَدْ كَانَ كَافِراً قَالَ وَ انْطَلَقَ الرَّجُلُ غَيْرَ بَعِيدٍ ثُمَّ انْصَرَفَ إِلَيْهِ فَقَالَ لَهُ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ أَ بِالْمَشِيَّةِ الْأُولَى نَقُومُ وَ نَقْعُدُ وَ نَقْبِضُ وَ نَبْسُطُ فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع وَ إِنَّكَ لَبَعْدُ فِي الْمَشِيَّةِ أَمَا إِنِّي سَائِلُكَ عَنْ ثَلَاثٍ لَا يَجْعَلُ اللَّهُ لَكَ فِي شَيْ‏ءٍ مِنْهَا مَخْرَجاً أَخْبِرْنِي أَ خَلَقَ اللَّهُ الْعِبَادَ كَمَا شَاءَ أَوْ كَمَا شَاءُوا فَقَالَ كَمَا شَاءَ قَالَ ع فَخَلَقَ اللَّهُ الْعِبَادَ لِمَا شَاءَ أَوْ لِمَا شَاءُوا فَقَالَ لِمَا شَاءَ قَالَ ع يَأْتُونَهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَمَا شَاءَ أَوْ كَمَا شَاءُوا قَالَ يَأْتُونَهُ كَمَا شَاءَ قَالَ ع قُمْ فَلَيْسَ إِلَيْكَ مِنَ الْمَشِيَّةِ شَيْ‏ءٌ

ترجمه :

3. در رواتى آمده است كه مردى به نزد امير مؤمنان على (عليه السلام) آمد و عرض كرد: اى امير مؤمنان! به من از قَدَر خبر بده؟ آن حضرت فرمودند: قدر، درياى عميقى است، پس در آن قدم مگذار (كه غرق مى‏شوى). دوباره پرسيد: اى امير مؤمنان! به من از قَدَر خبر بده؟ آن حضرت فرمودند: راه تاريكى است، در آن مسير مرو.

دوباره پرسيد: اى امير مؤمنان! به من از قَدَر خبر بده؟ آن حضرت فرمودند: راز الهى است، خود را به زحمت نينداز. (و براى بار چهارم پرسيد:) اى امير مؤمنان! به من از قَدَر خبر بده؟ آن حضرت فرمودند: الان كه اين سؤال را رها نمى‏كنى، من از تو مى‏پرسم كه آيا رحمت خداوند براى بندگان، قبل از اعمال بندگان مى‏باشد و يا اين كه اعمال آنها قبل از رحمت الهى است؟ آن مرد به امام (عليه السلام) عرض كرد: رحمت خداوند به بندگان، قبل از اعمال بندگانش است. آن حضرت (به كسانى كه آن جا حاضر بودند) فرمودند: برخيزيد و با برادر خود سلام كنيد، زيرا بعد از آن كه كافر بود، اسلام آورد. آن مرد، كمى فاصله گرفت و سپس برگشت و به امام عرض كرد: اى امير مؤمنان! آيا به همان خواست اولى مى‏ايستيم، مى‏نشينيم، مى‏بنديم و باز مى‏كنيم؟ حضرت فرمودند: (الان) تو بعد از خواست (الهى) هستى. اما من سه سؤال از تو مى‏پرسم كه خداوند چاره‏اى براى تو نگذاشته است: به من بگو كه آيا خداوند بندگان خود را آن طور كه خواسته است، يا آن طور كه مردم خواستند، آفريده است؟ آن مرد جواب داد: آن طور كه خداوند خودش خواسته است. آن حضرت فرمودند: آيا خداوند براى آن چه خودش خواسته، بندگان را آفريده يا به خاطر آن چه مردم مى‏خواهند؟ آن مرد جواب داد: به خاطر آن چه خداوند خواسته است. و (دوباره) آن حضرت فرمودند: آيا آن طور كه خداوند مى‏خواهد مردم را در روز قيامت مى‏آورد يا آن طور كه مردم مى‏خواهند؟ آن مرد جواب داد: آن طور كه خداوند مى‏خواهد، مردم را مى‏آورد. امام (عليه السلام) فرمودند: برخيز كه هيچ (عملى) از خواست (الهى) در تو نيست.

4 أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَصْبَهَانِيِّ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ دَاوُدَ الْمِنْقَرِيِّ عَنْ سُفْيَانَ بْنِ عُيَيْنَةَ عَنِ الزُّهْرِيِّ قَالَ قَالَ رَجُلٌ لِعَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ ع جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ أَ بِقَدَرٍ يُصِيبُ النَّاسَ مَا أَصَابَهُمْ أَمْ بِعَمَلٍ فَقَالَ ع إِنَّ الْقَدَرَ وَ الْعَمَلَ بِمَنْزِلَةِ الرُّوحِ وَ الْجَسَدِ فَالرُّوحُ بِغَيْرِ جَسَدٍ لَا تُحَسُّ وَ الْجَسَدُ بِغَيْرِ رُوحٍ صُورَةٌ لَا حَرَاكَ بِهَا فَإِذَا اجْتَمَعَا قَوِيَا وَ صَلُحَا كَذَلِكَ الْعَمَلُ وَ الْقَدَرُ فَلَوْ لَمْ يَكُنِ الْقَدَرُ وَاقِعاً عَلَى الْعَمَلِ لَمْ يُعْرَفِ الْخَالِقُ مِنَ الْمَخْلُوقِ وَ كَانَ الْقَدَرُ شَيْئاً لَا يُحَسُّ وَ لَوْ لَمْ يَكُنِ الْعَمَلُ بِمُوَافَقَةٍ مِنَ الْقَدَرِ لَمْ يَمْضِ وَ لَمْ يَتِمَّ وَ لَكِنَّهُمَا بِاجْتِمَاعِهِمَا قَوِيَا وَ لِلَّهِ فِيهِ الْعَوْنُ لِعِبَادِهِ الصَّالِحِينَ ثُمَّ قَالَ ع أَلَا إِنَّ مِنْ أَجْوَرِ النَّاسِ مَنْ رَأَى جَوْرَهُ عَدْلًا وَ عَدْلَ الْمُهْتَدِي جَوْراً أَلَا إِنَّ لِلْعَبْدِ أَرْبَعَةَ أَعْيُنٍ عَيْنَانِ يُبْصِرُ بِهِمَا أَمْرَ آخِرَتِهِ وَ عَيْنَانِ يُبْصِرُ بِهِمَا أَمْرَ دُنْيَاهُ فَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِعَبْدٍ خَيْراً فَتَحَ لَهُ الْعَيْنَيْنِ اللَّتَيْنِ فِي قَلْبِهِ فَأَبْصَرَ بِهِمَا الْعَيْبَ وَ إِذَا أَرَادَ غَيْرَ ذَلِكَ تَرَكَ الْقَلْبَ بِمَا فِيهِ ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى السَّائِلِ عَنِ الْقَدَرِ فَقَالَ هَذَا مِنْهُ هَذَا مِنْهُ

ترجمه :

4. زهرى مى‏گويد: مردى به امام سجاد (عليه السلام) عرض كرد: خداوند مرا فداى شما گرداند! آيا آن چه به مردم مى‏رسد، به خاطر قَدَر يا به خاطر عمل است؟ حضرت فرمودند: قَدَر و عمل مانند روح و بدن هستند. روح بدون بدن، حسى ندارد و بدن بدون روح (نيز) چهره‏اى بدون حركت است و زمانى كه هر دو در كنار هم باشند، قوى شده و صلاحيت پيدا مى‏كنند. عمل و قَدَر هم اين چنين هستند. پس اگر قَدَر بر عمل واقع نباشد، آفريننده از مخلوق شناخته نمى‏شود و قدر، چيزى خواهد بود كه حس ندارد و اگر عمل همراه با قَدَر نباشد، به وجود نمى‏آيد و به سرانجام نمى‏رسد؛ اما زمانى كه در كنار يكديگر جمع شدند، قوى مى‏شوند و خداوند به بندگان شايسته‏ى خود در اين مورد كمك مى‏رساند. سپس فرمودند: آگاه باشيد! ستمكارترين مردم كسى است كه ظلم خود را عدالت ببيند و عدالت شخص هدايت يافته را ستم به حساب مى‏آورد. آگاه باشيد! براى هر بنده‏اى، چهار چشم وجود دارد: دو چشم كه به وسيله آنها، كارهاى آخرتى را مى‏بيند و دو چشم كه با آن امور دنيايى را نگاه مى‏كند. زمانى كه خداوند خوبى بنده‏اى را بخواهد، آن دو چشمى كه در قلبش وجود دارد را باز مى‏كند، كه به وسيله آن دو، عيب (شايد در اصل غيب باشد) را مى‏بيند و زمانى كه خداوند خوبى كسى را نخواهد، قلب را به همراه آن چه در آن است، رها مى‏كند. سپس آن حضرت رو به سؤال كننده كردند و فرمودند: اين از آن است، اين از آن است. (يعنى اين كه جواب دادم از قَدَر است.)