توحيد

ابى جعفر محمّد بن على بن موسى ابن بابويه ملقب به شيخ صدوق
مترجم و شارح: استاد على اكبر ميرزايى‏

- ۲۹ -


4 حَدَّثَنَا أَبُو الْحُسَيْنِ مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ الْفَارِسِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ أَبُو سَعِيدٍ النَّسَوِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو نَصْرٍ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الصُّغْدِيُّ بِمَرْوَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ بْنِ الْحَكَمِ الْعَسْكَرِيُّ وَ أَخُوهُ مُعَاذُ بْنُ يَعْقُوبَ قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ سِنَانٍ الْحَنْظَلِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ عَاصِمٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ قَيْسٍ عَنْ أَبِي هَاشِمٍ الرُّمَّانِيِّ عَنْ زَاذَانَ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِيِّ فِي حَدِيثٍ طَوِيلٍ يَذْكُرُ فِيهِ قُدُومَ الْجَاثِلِيقِ الْمَدِينَةَ مَعَ مِائَةٍ مِنَ النَّصَارَى وَ مَا سَأَلَ عَنْهُ أَبَا بَكْرٍ فَلَمْ يُجِبْهُ ثُمَّ أُرْشِدَ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع فَسَأَلَهُ عَنْ مَسَائِلَ فَأَجَابَهُ عَنْهَا وَ كَانَ فِيمَا سَأَلَهُ أَنْ قَالَ لَهُ أَخْبِرْنِي عَرَفْتَ اللَّهَ بِمُحَمَّدٍ أَمْ عَرَفْتَ مُحَمَّداً بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ ع مَا عَرَفْتُ اللَّهَ بِمُحَمَّدٍ ص وَ لَكِنْ عَرَفْتُ مُحَمَّداً بِاللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حِينَ خَلَقَهُ وَ أَحْدَثَ فِيهِ الْحُدُودَ مِنْ طُولٍ وَ عَرْضٍ فَعَرَفْتُ أَنَّهُ مُدَبَّرٌ مَصْنُوعٌ بِاسْتِدلَالٍ وَ إِلْهَامٍ مِنْهُ وَ إِرَادَةٍ كَمَا أَلْهَمَ الْمَلَائِكَةَ طَاعَتَهُ وَ عَرَّفَهُمْ نَفْسَهُ بِلَا شِبْهٍ وَ لَا كَيْفٍ‏

و الحديث طويل أخذنا منه موضع الحاجة و قد أخرجته بتمامه في آخر أجزاء كتاب النبوة

ترجمه :

4. زاذان از سلمان فارسى در حديث طولانى نقل مى‏كند كه جاثليق (عالم بزرگ مسيحى) به همراه صد نفر از مسيحيان وارد مدينه شدند و از ابوبكر سؤالاتى پرسيدند كه نتوانست جواب بدهد. سپس آنها را به سوى امير مؤمنان على (عليه السلام) راهنمايى كردند و سؤالاتى از ايشان پرسيدند. يكى از سؤالات اين بود: به من بفرماييد كه خداوند را به وسيله محمد يا محمد را به وسيله خداوند شناختيد؟ امام على (عليه السلام) فرمودند: ما خدا را به وسيله حضرت محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) نشناختيم، بلكه آن حضرت را به وسيله خداوند شناختيم، آن زمانى كه خداوند ايشان را آفريد و در ايشان اندازه‏اى از طول و عرض قرار داد. پس با دليل، الهام و اراده خداوند شناختم كه حضرت محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) تدبير يافته و ساخته شده است. همان طورى كه به فرشتگان، اطاعت از خود را الهام نمود و خود را بدون شباهت (به چيزى) و چگونگى به مردم معرفى كرد.

(اين حديث طولانى است كه به اندازه نياز آورديم و تمام آن در آخر كتاب (نبوت) آورده‏ايم.)

5 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ سَمِعْتُ مُحَمَّدَ بْنَ يَعْقُوبَ يَقُولُ مَعْنَى قَوْلِهِ اعْرِفُوا اللَّهَ بِاللَّهِ يَعْنِي أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْأَشْخَاصَ وَ الْأَلْوَانَ وَ الْجَوَاهِرَ فَالْأَعْيَانُ الْأَبْدَانُ وَ الْجَوَاهِرُ الْأَرْوَاحُ وَ هُوَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا يُشْبِهُ جِسْماً وَ لَا رُوحاً وَ لَيْسَ لِأَحَدٍ فِي خَلْقِ الرُّوحِ الْحَسَّاسِ الدَّرَّاكِ أَثَرٌ وَ لَا سَبَبٌ هُوَ الْمُتَفَرِّدُ يَخْلُقُ الْأَرْوَاحَ وَ الْأَجْسَامَ فَمَنْ نَفَى عَنْهُ الشَّبَهَيْنِ شَبَهَ الْأَبْدَانِ وَ شَبَهَ الْأَرْوَاحِ فَقَدْ عَرَفَ اللَّهَ بِاللَّهِ وَ مَنْ شَبَّهَهُ بِالرُّوحِ أَوِ الْبَدَنِ أَوِ النُّورِ فَلَمْ يَعْرِفِ اللَّهَ بِاللَّهِ

ترجمه :

5. محمد بن عمران دقاق مى‏گويد: شنيدم كه محمد بن يعقوب مى‏گفت: منظور از اين كه خدا را به وسيله خدا بشناسيد، يعنى اين كه خداوند اشخاص، رنگ‏ها و جواهر را آفريد. اعيان (اشخاص) همان جسم‏ها و جواهر همان روح‏ها هستند و خداوند به جسمى و روحى شباهت ندارد و در آفرينش روح حساس و درك كننده براى كسى اثر و سببى نيست. او در آفريدن روح‏ها و جسم‏ها يگانه است. پس كسى كه از او دو نوع شباهت را نفى كند: يكى شباهت بدنى و ديگرى شباهت روحى، يقينا خداوند را به وسيله خداوند شناخته است و كسى كه خداوند را به روح يا بدن يا نور تشبيه كند خدا را به وسيله خدا نشناخته است.

6 حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زِيَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَدَانِيُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ زِيَادِ بْنِ الْمُنْذِرِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ الْبَاقِرِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ ع أَنَّهُ قَالَ إِنَّ رَجُلًا قَامَ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ بِمَا ذَا عَرَفْتَ رَبَّكَ قَالَ بِفَسْخِ الْعَزْمِ وَ نَقْضِ الْهَمِّ لَمَّا هَمَمْتُ فَحِيلَ بَيْنِي وَ بَيْنَ هَمِّي وَ عَزَمْتُ فَخَالَفَ الْقَضَاءُ عَزْمِي عَلِمْتُ أَنَّ الْمُدَبِّرَ غَيْرِي قَالَ فَبِمَا ذَا شَكَرْتَ نَعْمَاءَهُ قَالَ نَظَرْتُ إِلَى بَلَاءٍ قَدْ صَرَفَهُ عَنِّي وَ أَبْلَى بِهِ غَيْرِي فَعَلِمْتُ أَنَّهُ قَدْ أَنْعَمَ عَلَيَّ فَشَكَرْتُهُ قَالَ فَلِمَا ذَا أَحْبَبْتَ لِقَاءَهُ قَالَ لَمَّا رَأَيْتُهُ قَدِ اخْتَارَ لِي دِينَ مَلَائِكَتِهِ وَ رُسُلِهِ وَ أَنْبِيَائِهِ عَلِمْتُ أَنَّ الَّذِي أَكْرَمَنِي بِهَذَا لَيْسَ يَنْسَانِي فَأَحْبَبْتُ لِقَاءَهُ

ترجمه :

6. در روايتى از امامان معصوم (عليهما السلام) آمده است: مردى نزد امير مؤمنان على (عليه السلام) ايستاد و عرض كرد: اى امير مؤمنان! به واسطه چه چيزى پروردگار خود را شناختيد؟

آن حضرت فرمودند: به وسيله از بين رفتن تصميم و شكسته شدن خواسته‏هاى، زمانى كه تصميم (به انجام كارى) گرفتم، ميان من و تصميمم فاصله شد و زمانى كه قصدى داشتم، قضا با قصد من مخالفت نمود و دانستم سامان دهنده كارها، غير از من است. سؤال كرد: به چه چيزى نعمت‏هايش را سپاس گفتيد؟ آن حضرت فرمودند: زمانى كه به بلايى نگاه كردم كه از من برداشته شده و غير از مرا به آن مبتلا ساخته بود، فهميدم كه او به من نعمت داده است، پس من شكر او را به جا آوردم. سؤال پرسيد: براى چه ديدار او را دوست داريد؟ آن حضرت فرمودند: چون كه او را ديدم كه براى من دين فرشتگان، رسولان و پيامبران خود را براى من انتخاب كرده است و من دانستم كسى كه مرا به اين وسيله گرامى داشته است، مرا فراموش نكرده و (به همين دليل) ديدار او را دوست دارم.

7 حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْمَرْوَزِيُّ الْمُقْرِي قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَمْرٍو مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ الْمُقْرِي قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الْمَوْصِلِيُّ بِبَغْدَادَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَاصِمٍ الطَّرِيفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَيَّاشُ بْنُ يَزِيدَ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْكَحَّالُ مَوْلَى زَيْدِ بْنِ عَلِيٍّ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي قَالَ حَدَّثَنِي مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ قَوْمٌ لِلصَّادِقِ ع نَدْعُو فَلَا يُسْتَجَابُ لَنَا قَالَ لِأَنَّكُمْ تَدْعُونَ مَنْ لَا تَعْرِفُونَهُ

ترجمه :

7. امام موسى كاظم (عليه السلام) مى‏فرمايد: گروهى به امام صادق (عليه السلام) عرض كردند: ما دعا مى‏كنيم، اما مستجاب نمى‏شود. آن حضرت فرمودند: به خاطر اين است كه شما كسى را مى‏خوانيد كه او را نمى‏شناسيد.

8 حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي قَالَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ قَالَ سُئِلَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع فَقِيلَ لَهُ بِمَا عَرَفْتَ رَبَّكَ قَالَ بِفَسْخِ الْعَزْمِ وَ نَقْضِ الْهَمِّ عَزَمْتُ فَفُسِخَ عَزْمِي وَ هَمَمْتُ فَنُقِضَ هَمِّي

ترجمه :

8. هشام بن سالم مى‏گويد: از امام صادق (عليه السلام) سؤال شد: به چه چيزى پروردگار خود را شناختيد؟ آن حضرت فرمودند: به از بين رفتن تصميم‏ها و شكسته شدن خواسته‏ها. (به كارى) تصميم گرفتم، تصميم من تغيير يافت و به چيزى روى آوردم، آن چيز هم از بين رفت.

9 حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ هِشَامٍ الْمُؤَدِّبُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْبَرْمَكِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْخَزَّازُ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا سُلَيْمَانُ بْنُ جَعْفَرٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ الْحَكَمِ قَالَ حَدَّثَنَا هِشَامُ بْنُ سَالِمٍ قَالَ حَضَرْتُ مُحَمَّدَ بْنَ النُّعْمَانِ الْأَحْوَلَ فَقَامَ إِلَيْهِ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ بِمَ عَرَفْتَ رَبَّكَ قَالَ بِتَوْفِيقِهِ وَ إِرْشَادِهِ وَ تَعْرِيفِهِ وَ هِدَايَتِهِ قَالَ فَخَرَجْتُ مِنْ عِنْدِهِ فَلَقِيتُ هِشَامَ بْنَ الْحَكَمِ فَقُلْتُ لَهُ مَا أَقُولُ لِمَنْ يَسْأَلُنِي فَيَقُولُ لِي بِمَ عَرَفْتَ رَبَّكَ فَقَالَ إِنْ سَأَلَ سَائِلٌ فَقَالَ بِمَ عَرَفْتَ رَبَّكَ قُلْتُ عَرَفْتُ اللَّهَ جَلَّ جَلَالُهُ بِنَفْسِي لِأَنَّهَا أَقْرَبُ الْأَشْيَاءِ إِلَيَّ وَ ذَلِكَ أَنِّي أَجِدُهَا أَبْعَاضاً مُجْتَمِعَةً وَ أَجْزَاءً مُؤْتَلِفَةً ظَاهِرَةَ التَّرْكِيبِ مُتَبَيِّنَةَ الصَّنْعَةِ مَبْنِيَّةً عَلَى ضُرُوبٍ مِنَ التَّخْطِيطِ وَ التَّصْوِيرِ زَائِدَةً مِنْ بَعْدِ نُقْصَانٍ وَ نَاقِصَةً مِنْ بَعْدِ زِيَادَةٍ قَدْ أُنْشِئَ لَهَا حَوَاسُّ مُخْتَلِفَةٌ وَ جَوَارِحُ مُتَبَايِنَةٌ مِنْ بَصَرٍ وَ سَمْعٍ وَ شَامٍّ وَ ذَائِقٍ وَ لَامِسٍ مَجْبُولَةً عَلَى الضَّعْفِ وَ النَّقْصِ وَ الْمَهَانَةِ لَا تُدْرِكُ وَاحِدَةٌ مِنْهَا مُدْرَكَ صَاحِبَتِهَا وَ لَا تَقْوَى عَلَى ذَلِكَ عَاجِزَةً عِنْدَ اجْتِلَابِ الْمَنَافِعِ إِلَيْهَا وَ دَفْعِ الْمَضَارِّ عَنْهَا وَ اسْتَحَالَ فِي الْعُقُولِ وُجُودُ تَأْلِيفٍ لَا مُؤَلِّفَ لَهُ وَ ثَبَاتِ صُورَةٍ لَا مُصَوِّرَ لَهَا فَعَلِمْتُ أَنَّ لَهَا خَالِقاً خَلَقَهَا وَ مُصَوِّراً صَوَّرَهَا مُخَالِفاً لَهَا عَلَى جَمِيعِ جِهَاتِهَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ فِي أَنْفُسِكُمْ أَ فَلا تُبْصِرُونَ

ترجمه :

9. هشام بن سالم مى‏گويد: نزد محمد بن نعمان احوال بودم. مردى برخاست و به او گفت: به چه چيزى پروردگار خود را شناختى؟ او گفت: به توفيق، هدايت، شناخت و ارشاد او. هشام بن سالم مى‏گويد: از نزد او خارج شدم و هشام بن حكم را ديدم و به او گفتم: اگر كسى از من بپرسد كه پروردگار خود را چگونه شناختى چه بگويم؟ او گفت: اگر كسى اين سؤال را بپرسد به او بگو: خداوند را به وسيله خودم شناختم، زيرا او نزديك‏ترين چيزها به من است، ديدم كه وجودم مانند قطعه‏هاى كنار هم آمده و اجزاء جمع شده است، داراى تركيبى روشن و ساختارى استوار كه به انواع رنگ‏ها و تصاوير ساخته شده است پس از داشتن نقصان، افزايش و بعد از افزايش، نقصان داشت.

اعضاء جداى از هم مثل چشم، گوش، حس بويايى، چشايى و لامسه دارد به طورى كه بر ناتوانى، نقص و سستى فراهم آمده است و هيچ كدام از آن اعضاء درك و فهم ديگرى را نداشته و نسبت به آن توانايى ندارد و از جذب بهره‏مندى‏ها به سوى خود و دفع بدى‏ها از آن ناتوان است. وجود الفت بدون الفت دهنده و وجود چهره بدون چهره پرداز از نظر عقل محال است، پس دانستم كه آفريدگارى هست كه آنها را آفريده و چهره پردازى كرده است به طورى كه از تمام جهات با آن وجود مخالف است. و خداوند فرموده است: نشانه‏هاى الهى) در خودتان وجود دارد، آيا نمى‏بينيد.(200)

10 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ أَبُو الْحُسَيْنِ الْأَسَدِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ الْمَأْمُونِ الْقُرَشِيُّ عَنْ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ الْعَزِيزِ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ قَالَ قَالَ لِي أَبُو شَاكِرٍ الدَّيَصَانِيُّ إِنَّ لِي مَسْأَلَةً تَسْتَأْذِنُ لِي عَلَى صَاحِبِكَ فَإِنِّي قَدْ سَأَلْتُ عَنْهَا جَمَاعَةً مِنَ الْعُلَمَاءِ فَمَا أَجَابُونِي بِجَوَابٍ مُشْبِعٍ فَقُلْتُ هَلْ لَكَ أَنْ تُخْبِرَنِي بِهَا فَلَعَلَّ عِنْدِي جَوَاباً تَرْتَضِيهِ فَقَالَ إِنِّي أُحِبُّ أَنْ أَلْقَى بِهَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع فَاسْتَأْذَنْتُ لَهُ فَدَخَلَ فَقَالَ لَهُ أَ تَأْذَنُ لِي فِي السُّؤَالِ فَقَالَ لَهُ سَلْ عَمَّا بَدَا لَكَ فَقَالَ لَهُ مَا الدَّلِيلُ عَلَى أَنَّ لَكَ صَانِعاً فَقَالَ وَجَدْتُ نَفْسِي لَا تَخْلُو مِنْ إِحْدَى جِهَتَيْنِ إِمَّا أَنْ أَكُونَ صَنَعْتُهَا أَنَا أَوْ صَنَعَهَا غَيْرِي فَإِنْ كُنْتُ صَنَعْتُهَا أَنَا فَلَا أَخْلُو مِنْ أَحَدِ مَعْنَيَيْنِ إِمَّا أَنْ أَكُونَ صَنَعْتُهَا وَ كَانَتْ مَوْجُودَةً أَوْ صَنَعْتُهَا وَ كَانَتْ مَعْدُومَةً فَإِنْ كُنْتُ صَنَعْتُهَا وَ كَانَتْ مَوْجُودَةً فَقَدِ اسْتَغْنَتْ بِوُجُودِهَا عَنْ صَنْعَتِهَا وَ إِنْ كَانَتْ مَعْدُومَةً فَإِنَّكَ تَعْلَمُ أَنَّ الْمَعْدُومَ لَا يُحْدِثُ شَيْئاً فَقَدْ ثَبَتَ الْمَعْنَى الثَّالِثُ أَنَّ لِي صَانِعاً وَ هُوَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ فَقَامَ وَ مَا أَحَارَ جَوَاباً

قال مصنف هذا الكتاب القول الصواب في هذا الباب هو أن يقال عرفنا الله بالله لأنا إن عرفناه بعقولنا فهو عز و جل واهبها و إن عرفناه عز و جل بأنبيائه و رسله و حججه ع فهو عز و جل باعثهم و مرسلهم و متخذهم حججا و إن عرفناه بأنفسنا فهو عز و جل محدثها فبه عرفناه وَ قَدْ قَالَ الصَّادِقُ ع لَوْ لَا اللَّهُ مَا عُرِفْنَا وَ لَوْ لَا نَحْنُ مَا عُرِفَ اللَّهُ و معناه لو لا الحجج ما عرف الله حق معرفته و لو لا الله ما عرف الحجج و قد سمعت بعض أهل الكلام يقول لو أن رجلا ولد في فلاة من الأرض و لم ير أحدا يهديه و يرشده حتى كبر و عقل و نظر إلى السماء و الأرض لدله ذلك على أن لهما صانعا و محدثا فقلت إن هذا شي‏ء لم يكن و هو إخبار بما لم يكن أن لو كان كيف كان يكون و لو كان ذلك لكان لا يكون‏

ذلك الرجل إلا حجة الله تعالى ذكره على نفسه كما في الأنبياء ع منهم من بعث إلى نفسه و منهم من بعث إلى أهله و ولده و منهم من بعث إلى أهل محلته و منهم من بعث إلى أهل بلده و منهم من بعث إلى الناس كافة و أما استدلال إبراهيم الخليل ع بنظره إلى الزهرة ثم إلى القمر ثم إلى الشمس و قوله فَلَمَّا أَفَلَتْ قالَ يا قَوْمِ إِنِّي بَرِي‏ءٌ مِمَّا تُشْرِكُونَ فإنه ع كان نبيا ملهما مبعوثا مرسلا و كان جميع قوله بإلهام الله عز و جل إياه و ذلك قوله عز و جل- وَ تِلْكَ حُجَّتُنا آتَيْناها إِبْراهِيمَ عَلى‏ قَوْمِهِ و ليس كل أحد كإبراهيم ع و لو استغنى في معرفة التوحيد بالنظر عن تعليم الله عز و جل و تعريفه لما أنزل الله عز و جل ما أنزل من قوله فَاعْلَمْ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ و من قوله قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ إلى آخرها و من قوله بَدِيعُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ أَنَّى يَكُونُ لَهُ وَلَدٌ وَ لَمْ تَكُنْ لَهُ صاحِبَةٌ إلى قوله وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ و آخر الحشر و غيرها من آيات التوحيد

ترجمه :

10. هشام بن حكم مى‏گويد: ابو شاكر ديصانى به من گفت: سؤالى دارم، براى من از مولاى خود (امام صادق (عليه السلام)) اجازه بگير، زيرا من اين سؤال را از جمعى از دانشمندان پرسيدم و جواب قانع كننده‏اى به من ندادند. به او گفتم: آيا مى‏توانى آن سؤال را از من بپرسى، شايد جوابى داشتم كه تو را راضى كند؟ او گفت: دوست دارم كه آن سؤال را از امام صادق (عليه السلام) بپرسم. من براى او از آن حضرت اجازه گرفتم و او داخل شد و عرض كرد: آيا اجازه مى‏فرماييد سؤالى بپرسم. آن حضرت فرمودند: هر چه مى‏خواهى بپرس. عرض كردم: چه دليلى وجود دارد كه شما آفريدگارى داريد؟ آن حضرت فرمودند: خودم را از دو حالت بيرون نمى‏بينم: يا خودم، خودم را ساخته‏ام و يا ديگرى مرا ساخته است. اگر خودم، خودم را ساخته‏ام از يكى از دو معنا خارج نيست: يا من آن را ساخته‏ام و من موجود بودم و يا آن كه نبودم و ساخته‏ام. اگر بودم و آن را ساخته‏ام كه با بودنم از ساخته شدن بى‏نياز بودم و اگر نبودم و ساخته‏ام كه تو خودت مى‏دانى نابود چيزى را به وجود نمى‏آورد. پس معناى سوم ثابت مى‏شود كه من داراى سازنده‏اى هستم و او همان پروردگار جهانيان است. ابو شاكر ديصانى برخاست و از جواب آن حضرت سرگردان شده بود.

(شيخ صدوق مى‏نويسد: سخن درست در اين زمينه آن است كه گفته شود: ما خدا را به وسيله خدا مى‏شناسيم، زيرا اگر خداوند را با عقل خود بشناسيم، پس خداوند بخشنده آن است و اگر خداوند را به وسيله پيامبران، رسولان و حجت‏ها بشناسيم، خداوند آنها را انتخاب كرده است و اگر او را به وسيله خودمان بشناسيم، باز خداوند آن را به وجود آورده است و به وسيله او خودش را شناخته‏ايم. امام صادق (عليه السلام) فرمود: اگر خداوند نبود ما شناخته نمى‏شديم و اگر ما نبوديم، خداوند شناخته نمى‏شد. منظور اين است كه اگر حجت‏ها نبودند، خداوند به دوستى معرفى نمى‏شد و اگر خداوند نبود، حجت‏ها شناخته نمى‏شدند. از دانشمند علم كلام شنيدم كه مى‏گفت: اگر كسى در بيابانى به دنيا آمده و كسى را نديده باشد، خداوند او را هدايت و ارشاد مى‏كند و آن زمانى است كه وقتى او بزرگ شد و خوب فهميد و به آسمان و زمين نگاه كرد، او هدايت مى‏كند به اين كه آسمان و زمين داراى ايجاد كننده‏اى است. به او گفتم: چنين مسئله‏اى اتفاق نيفتاده است و چيزى كه نيست نمى‏توان گفت كه اگر بود چه شكلى بود؟ و اگر چنين رخ بدهد فقط حجت براى خودش خواهد بود. مانند بعضى از پيامبران كه فقط براى خودشان و بعضى براى همسر و فرزندان خود و بعضى براى محله خود، بعضى براى شهرشان و بعضى براى تمام مردم مبعوث شده‏اند. اما دليل حضرت ابراهيم (عليه السلام) زمانى كه به زهره، ماه و خورشيد نگاه كرد و بعد از غروب خوشيد فرمود: اى مردم! من از آن چه شما نسبت به آن شرك مى‏ورزيد، بيزارم. و اين به آن دليل بود كه او پيامبر، الهام شده، مبعوث و فرستاده شده بود و تمام سخنانش به الهام خداوند بر او بود و معناى سخن خداوند كه فرمود: اين‏ها حجت‏ها بود كه به ابراهيم بر ضد قومش داديم.(201)

همين است كه بيان كرديم. هر كسى كه مانند ابراهيم نيست و اگر در شناخت توحيد به وسيله تفكر، از تعليم الهى بى‏نياز بود، آن چه را كه خداوند نازل كرده است را نازل نمى‏كرد مثل اين كه فرموده است: پس بدان كه هيچ خدايى جز خداى يگانه نيست.(202) و اين كه فرموده است: بگو كه او همان خداى يگانه است. و يا اين كه مى‏فرمايد: او به وجود آوردنده آسمان و زمين و كجا فرزندى دارد در حالى كه همسرى ندارد تا اين كه فرموده است: او لطيف و آگاه است.(203) و آيات ديگر مثل سوره حشر و ديگر آياتى كه در مورد يكتا پرستى آمده است.

42. باب اثبات حدوث العالم‏

42. درباره اثبات حادث بودن جهان هستى

1 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ قَالَ حَدَّثَنِي عَلِيُّ بْنُ مَنْصُورٍ قَالَ سَمِعْتُ هِشَامَ بْنَ الْحَكَمِ يَقُولُ دَخَلَ أَبُو شَاكِرٍ الدَّيَصَانِيُّ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَالَ لَهُ إِنَّكَ أَحَدُ النُّجُومِ الزَّوَاهِرِ وَ كَانَ آبَاؤُكَ بُدُوراً بَوَاهِرَ وَ أُمَّهَاتُكَ عَقِيلَاتٍ عَبَاهِرَ وَ عُنْصُرُكَ مِنْ أَكْرَمِ الْعَنَاصِرِ وَ إِذَا ذُكِرَ الْعُلَمَاءُ فَبِكَ تُثْنَى الْخَنَاصِرُ فَخَبِّرْنِي أَيُّهَا الْبَحْرُ الْخِضَمُّ الزَّاخِرُ مَا الدَّلِيلُ عَلَى حُدُوثِ الْعَالَمِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع نَسْتَدِلُّ عَلَيْهِ بِأَقْرَبِ الْأَشْيَاءِ قَالَ وَ مَا هُوَ قَالَ فَدَعَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع بِبَيْضَةٍ فَوَضَعَهَا عَلَى رَاحَتِهِ فَقَالَ هَذَا حِصْنٌ مَلْمُومٌ دَاخِلُهُ غِرْقِئٌ رَقِيقٌ لَطِيفٌ بِهِ فِضَّةٌ سَائِلَةٌ وَ ذَهَبَةٌ مَائِعَةٌ ثُمَّ تَنْفَلِقُ عَنْ مِثْلِ الطَّاوُسِ أَ دَخَلَهَا شَيْ‏ءٌ فَقَالَ لَا قَالَ فَهَذَا الدَّلِيلُ عَلَى حُدُوثِ الْعَالَمِ قَالَ أَخْبَرْتَ فَأَوْجَزْتَ وَ قُلْتَ فَأَحْسَنْتَ وَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّا لَا نَقْبَلُ إِلَّا مَا أَدْرَكْنَاهُ بِأَبْصَارِنَا أَوْ سَمِعْنَاهُ بِ‏آذَانِنَا أَوْ شَمِمْنَاهُ بِمَنَاخِرِنَا أَوْ ذُقْنَاهُ بِأَفْوَاهِنَا أَوْ لَمَسْنَاهُ بِأَكُفِّنَا أَوْ تُصُوِّرَ فِي الْقُلُوبِ بَيَاناً أَوِ اسْتَنْبَطَهُ الرَّوِيَّاتُ إِيقَاناً قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ذَكَرْتَ الْحَوَاسَّ الْخَمْسَ وَ هِيَ لَا تَنْفَعُ شَيْئاً بِغَيْرِ دَلِيلٍ كَمَا لَا يُقْطَعُ الظُّلْمَةُ بِغَيْرِ مِصْبَاحٍ

ترجمه :

1. هشام بن حكم مى‏گويد: ابو شاكر ديصانى به نزد امام صادق (عليه السلام) آمد و عرض كرد: شما يكى از ستاره‏هاى درخشان مى‏باشيد و پدران شما ماه‏هاى درخشان و مادرانتان برگزيدگان با بينش بودند و عنصر شما از بهترين عناصر است. زمانى كه يادى از انديشمندان شود، نسبت به شما در مرحله دوم (بعدى) قرار دارند. اى درياى وسيع و عميق! به من بگوييد دليل حادث بودن جهان هستى چيست؟ (كه قبلا نبوده و سپس به وجود آمد.) آن حضرت فرمودند: براى دليل آوردن در مورد آن به نزديك‏ترين چيز اشاره مى‏كنم. عرض كرد: آن چه مى‏باشد؟ آن حضرت تخم مرغى را خواستند و آن را در مقابلشان گذاشتند و فرمودند: اين قلعه‏اى است كه دور آن بسته مى‏باشد و درون آن پر، نازك و لطيف است كه سفيدى و زردى‏اى روان را در خود دارد و زمانى كه باز مى‏شود، طاووسى از آن خارج مى‏گردد، آيا چيزى در تخم وارد شده است؟ عرض كرد: خير. آن حضرت فرمودند: همين دليلى براى حادث بودن جهان هستى است. عرض كرد: خبر داديد، كوتاه فرموديد، سخن گفتيد و خوب بيان كرديد و شما مى‏دانيد كه جز آن چه با چشم‏هاى خود مى‏بينيم و با گوش‏هاى خود مى‏شنويم و با بينى‏هاى خود مى‏بوييم و با دست‏هايمان لمس مى‏كنيم و در دل‏هايمان نقش مى‏بندد و ذهن‏هاى ما آن را درك مى‏كند، قبول نخواهيم كرد. امام صادق (عليه السلام) فرمودند: حواس پنچ گانه را به ياد آورى كه بدون دليل فايده‏اى ندارند، همان طورى كه تاريكى بدون چراغ قطع نمى‏شود.

2 حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زِيَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَدَانِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ عَمْرٍو الْفُقَيْمِيِّ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ أَنَّ ابْنَ أَبِي الْعَوْجَاءِ دَخَلَ عَلَى الصَّادِقِ ع فَقَالَ لَهُ يَا ابْنَ أَبِي الْعَوْجَاءِ أَ مَصْنُوعٌ أَنْتَ أَمْ غَيْرُ مَصْنُوعٍ فَقَالَ لَا لَسْتُ بِمَصْنُوعٍ فَقَالَ لَهُ الصَّادِقُ ع فَلَوْ كُنْتَ مَصْنُوعاً كَيْفَ كُنْتَ تَكُونُ فَلَمْ يُحِرِ ابْنُ أَبِي الْعَوْجَاءِ جَوَاباً وَ قَامَ وَ خَرَجَ

ترجمه :

2. هشام بن حكم مى‏گويد: ابن ابى العوجاء به نزد امام صادق (عليه السلام) آمد و آن حضرت پرسيدند: آيا تو ساخته شده هستى يا خير؟

عرض كرد: خير. آن حضرت فرمودند: اگر ساخته شده بودى، چگونه بودى؟ ابن ابى العوجاء بدون اين كه جوابى داشته باشد برخاست و رفت.

3 حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْعَطَّارُ ره قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ هَاشِمٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا ع أَنَّهُ دَخَلَ عَلَيْهِ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا الدَّلِيلُ عَلَى حَدَثِ الْعَالِمِ قَالَ أَنْتَ لَمْ تَكُنْ ثُمَّ كُنْتَ وَ قَدْ عَلِمْتَ أَنَّكَ لَمْ تُكَوِّنْ نَفْسَكَ وَ لَا كَوَّنَكَ مَنْ هُوَ مِثْلُكَ

ترجمه :

3. حسين بن خالد مى‏گويد: مردى به نزد امام رضا (عليه السلام) آمد و عرض كرد: چه دليلى بر حادث بودن جهان هستى وجود دارد؟ آن حضرت فرمودند: تو نبودى و سپس به وجود آمدى و مى‏دانى كه خود به خود ايجاد نشده‏اى، و كسى كه مثل تو است (انسان ديگر) تو را به وجود نياورده است.

4 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَمَّادٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ قَالَ قَالَ لِي عَلِيُّ بْنُ مَنْصُورٍ قَالَ لِي هِشَامُ بْنُ الْحَكَمِ كَانَ زِنْدِيقٌ بِمِصْرَ يَبْلُغُهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع عِلْمٌ فَخَرَجَ إِلَى الْمَدِينَةِ لِيُنَاظِرَهُ فَلَمْ يُصَادِفْهُ بِهَا فَقِيلَ لَهُ هُوَ بِمَكَّةَ فَخَرَجَ الزِّنْدِيقُ إِلَى مَكَّةَ وَ نَحْنُ مَعَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَارَبَنَا الزِّنْدِيقُ وَ نَحْنُ مَعَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي الطَّوَافِ فَضَرَبَ كَتِفَهُ كَتِفَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ جَعْفَرٌ ع مَا اسْمُكَ قَالَ اسْمِي عَبْدُ الْمَلِكِ قَالَ فَمَا كُنْيَتُكَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ قَالَ فَمَنِ الْمَلِكُ الَّذِي أَنْتَ لَهُ عَبْدٌ أَ مِنْ مُلُوكِ السَّمَاءِ أَمْ مِنْ مُلُوكِ الْأَرْضِ وَ أَخْبِرْنِي عَنِ ابْنِكَ أَ عَبْدُ إِلَهِ السَّمَاءِ أَمْ عَبْدُ إِلَهِ الْأَرْضِ فَسَكَتَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع قُلْ مَا شِئْتَ تُخْصَمْ قَالَ هِشَامُ بْنُ الْحَكَمِ قُلْتُ لِلزِّنْدِيقِ أَ مَا تَرُدُّ عَلَيْهِ فَقَبَّحَ قَوْلِي فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِذَا فَرَغْتُ مِنَ الطَّوَافِ فَأْتِنَا فَلَمَّا فَرَغَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع أَتَاهُ الزِّنْدِيقُ فَقَعَدَ بَيْنَ يَدَيْهِ وَ نَحْنُ مُجْتَمِعُونَ عِنْدَهُ فَقَالَ لِلزِّنْدِيقِ أَ تَعْلَمُ أَنَّ لِلْأَرْضِ تَحْتاً وَ فَوْقاً قَالَ نَعَمْ قَالَ فَدَخَلْتَ تَحْتَهَا قَالَ لَا قَالَ فَمَا يُدْرِيكَ بِمَا تَحْتَهَا قَالَ لَا أَدْرِي إِلَّا أَنِّي أَظُنُّ أَنْ لَيْسَ تَحْتَهَا شَيْ‏ءٌ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع فَالظَّنُّ عَجْزٌ مَا لَمْ تَسْتَيْقِنْ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ فَصَعِدْتَ السَّمَاءَ قَالَ لَا قَالَ فَتَدْرِي مَا فِيهَا قَالَ لَا قَالَ فَأَتَيْتَ الْمَشْرِقَ وَ الْمَغْرِبَ فَنَظَرْتَ مَا خَلْفَهُمَا قَالَ لَا قَالَ فَعَجَباً لَكَ لَمْ تَبْلُغِ الْمَشْرِقَ وَ لَمْ تَبْلُغِ الْمَغْرِبَ وَ لَمْ تَنْزِلْ تَحْتَ الْأَرْضِ وَ لَمْ تَصْعَدِ السَّمَاءَ وَ لَمْ تُخْبَرْ هُنَالِكَ فَتَعْرِفَ مَا خَلْفَهُنَّ وَ أَنْتَ جَاحِدٌ مَا فِيهِنَّ وَ هَلْ يَجْحَدُ الْعَاقِلُ مَا لَا يَعْرِفُ فَقَالَ الزِّنْدِيقُ مَا كَلَّمَنِي بِهَذَا أَحَدٌ غَيْرُكَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع فَأَنْتَ فِي شَكٍّ مِنْ ذَلِكَ فَلَعَلَّ هُوَ أَوْ لَعَلَّ لَيْسَ هُوَ قَالَ الزِّنْدِيقُ وَ لَعَلَّ ذَاكَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع أَيُّهَا الرَّجُلُ لَيْسَ لِمَنْ لَا يَعْلَمُ حُجَّةٌ عَلَى مَنْ يَعْلَمُ فَلَا حُجَّةَ لِلْجَاهِلِ عَلَى الْعَالِمِ يَا أَخَا أَهْلِ مِصْرَ تَفَهَّمْ عَنِّي فَإِنَّا لَا نَشُكُّ فِي اللَّهِ أَبَداً أَ مَا تَرَى الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ اللَّيْلَ وَ النَّهَارَ يَلِجَانِ وَ لَا يَشْتَبِهَانِ يَذْهَبَانِ وَ يَرْجِعَانِ قَدِ اضْطُرَّا لَيْسَ لَهُمَا مَكَانٌ إِلَّا مَكَانُهُمَا فَإِنْ كَانَا يَقْدِرَانِ عَلَى أَنْ يَذْهَبَا فَلَا يَرْجِعَانِ فَلِمَ يَرْجِعَانِ وَ إِنْ لَمْ يَكُونَا مُضْطَرَّيْنِ فَلِمَ لَا يَصِيرُ اللَّيْلُ نَهَاراً وَ النَّهَارُ لَيْلًا اضْطُرَّا وَ اللَّهِ يَا أَخَا أَهْلِ مِصْرَ إِلَى دَوَامِهِمَا وَ الَّذِي اضْطَرَّهُمَا أَحْكَمُ مِنْهُمَا وَ أَكْبَرُ مِنْهُمَا قَالَ الزِّنْدِيقُ صَدَقْتَ ثُمَّ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع يَا أَخَا أَهْلِ مِصْرَ الَّذِي تَذْهَبُونَ إِلَيْهِ وَ تَظُنُّونَهُ بِالْوَهْمِ فَإِنْ كَانَ الدَّهْرُ يَذْهَبُ بِهِمْ لِمَ لَا يَرُدُّهُمْ وَ إِنْ كَانَ يَرُدُّهُمْ لِمَ لَا يَذْهَبُ بِهِمْ الْقَوْمُ مُضْطَرُّونَ يَا أَخَا أَهْلِ مِصْرَ السَّمَاءُ مَرْفُوعَةٌ وَ الْأَرْضُ مَوْضُوعَةٌ لِمَ لَا تَسْقُطُ السَّمَاءُ عَلَى الْأَرْضِ وَ لِمَ لَا تَنْحَدِرُ الْأَرْضُ فَوْقَ طَاقَتِهَا فَلَا يَتَمَاسَكَانِ وَ لَا يَتَمَاسَكُ مَنْ عَلَيْهِمَا فَقَالَ الزِّنْدِيقُ أَمْسَكَهُمَا وَ اللَّهِ رَبُّهُمَا وَ سَيِّدُهُمَا فَ‏آمَنَ الزِّنْدِيقُ عَلَى يَدَيْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَالَ لَهُ حُمْرَانُ بْنُ أَعْيَنَ جُعِلْتُ فِدَاكَ إِنْ آمَنَتِ الزَّنَادِقَةُ عَلَى يَدَيْكَ فَقَدْ آمَنَتِ الْكُفَّارُ عَلَى يَدَيْ أَبِيكَ فَقَالَ الْمُؤْمِنُ الَّذِي آمَنَ عَلَى يَدَيْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع اجْعَلْنِي مِنْ تَلَامِذَتِكَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع لِهِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ خُذْهُ إِلَيْكَ فَعَلِّمْهُ فَعَلَّمَهُ هِشَامٌ فَكَانَ مُعَلِّمَ أَهْلِ مِصْرَ وَ أَهْلِ شَامَ وَ حَسُنَتْ طَهَارَتُهُ حَتَّى رَضِيَ بِهَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع

ترجمه :

4. هشام بن حكم مى‏گويد: شخص خدانشناسى در مصر بود كه خبر علم و دانش امام صادق (عليه السلام) به او (هم) رسيده بود. پس به سوى مدينه آمد تا با آن حضرت مناظره كند، اما ايشان را نديد. به او گفته شد كه آن حضرت به مكه رفته‏اند. ما به همراه امام صادق (عليه السلام) در حال طواف بوديم. (او به مكه آمده و در صف طواف كنندگان قرار گرفت) شانه خود را به شانه آن حضرت زد. امام (عليه السلام) پرسيدند: اسم تو چيست؟ جواب داد: عبدالملك. دوباره پرسيدند: كنيه‏ات چيست؟ عرض كرد: ابو عبدالله. آن حضرت پرسيدند: پادشاهى كه تو بنده او هستى، كيست؟ آيا از پادشاهان آسمان يا زمين است؟ و از فرزند خود بگو كه آيا بنده خداى آسمان يا خداى زمين است؟ او ساكت شد. آن حضرت فرمودند: بگو كه درباره چه چيزى مناظره مى‏كنى؟ هشام بن حكم مى‏گويد: به آن مرد خدانشناس گفتم: پس چرا جواب آن حضرت را نمى‏دهى. اما او حرف را به تندى رد كرد. امام صادق (عليه السلام) به او فرمود: زمانى كه طواف را تمام كردى به نزد ما بيا. زمانى كه امام (عليه السلام) طواف را به پايان رساند، آن مرد به نزد ايشان آمد و در مقابل آن حضرت نشست و ما نيز به دور ايشان جمع شديم. آن حضرت به مرد خدانشناس فرمود: آيا مى‏دانى كه زمين بالا و پايين دارد؟ عرض كرد: بله. فرمودند: آيا به پايين آن رفته‏اى؟ عرض كرد: خير. پرسيدند: تو چه مى‏دانى كه پايين زمين چيست؟ جواب داد: نمى‏دانم، اما گمان مى‏كنم چيزى نباشد. آن حضرت فرمودند: گمان تو در جايى كه يقين ندارى، گمان بيهوده‏اى است.

دوباره پرسيدند: آيا به آسمان رفته‏اى؟ جواب داد: خير. فرمودند: آيا مى‏دانى در آسمان چه چيزهايى وجود دارد؟ جواب داد: خير. فرمودند: آيا به مشرق و مغرب (دنيا) رفته‏اى كه ببنى پشت آنها چه چيزهايى هست؟ جواب داد: خير. آن حضرت فرمودند: بسيار جاى تعجب است كه تو نه به شرق و غرب (دنيا) رفته‏اى، نه به پايين زمين و نه به بالاى آسمان قدم گذاشته‏اى و خبرى از آن جا، ندارى تا از پشت آنها باخبر شوى، اما با اين حال چيزهايى كه در آنها وجود دارد را انكار مى‏كنى؟ آيا شخص عاقل چيزى را كه نمى‏شناسد، انكار مى‏كند؟ آن مرد عرض كرد: جز شما كسى با من اين گونه سخن نگفته است. آن حضرت فرمودند: در اين موارد شك دارى؟ يعنى احتمال مى‏دهى كه خدايى باشد يا نباشد؟ جواب داد: شايد باشد. آن حضرت فرمودند: اى مرد؟ كسى كه چيزى نمى‏داند بر كسى كه همه چيز مى‏داند، حجتى نخواهد داشت. و در واقع براى شخص نادان نسبت به دانا حجتى در كار نيست. اى برادر ساكن مصر! حرف مرا بفهم. ما هرگز در مورد خداوند شك نداريم. مگر نمى‏بينى كه خورشيد، ماه، شب و روز در حال حركت هستند، اما به يكديگر مشتبه نمى‏شوند. مى‏روند و مى‏آيند و ناچار به آن هستند و به جز جايگاهى كه ندارند، جاى براى آنها نيست كه بخواهند بروند و ديگر برنگردند. پس چرا برگشته‏اند؟ اگر ناچار بودند پس چرا شب، روز و روز، شب نمى‏شود؟ اى برادر ساكن مصر! قسم به خدا كه آن‏ها تا زمانى كه هستند، ناچار مى‏باشند و كسى كه آن دو را اين گونه قرار داده است از آن دو استوارتر و بزرگ‏تر است. آن مرد عرض كرد: راست فرموديد. آن حضرت فرمودند: اى برادر اهل مصر! چيزى كه نسبت به آن اعتقاد داريد و گمان مى‏كنيد كه خيال است، پس اگر روزگار آنها را مى‏برد پس چرا بر نمى‏گرداند؟ و اگر بر مى‏گرداند، پس چرا نمى‏رود؟ بنابراين مردم ناچار مى‏باشند. اى برادر ساكن مصر! آسمان در بالا و زمين به زير قرار داده شده است، پس چرا آسمان به زمين نمى‏افتند و چرا زمين از محيط خود بيرون نمى‏رود و آسمان و زمين به هم نمى‏چسبند و هر چه در آنها وجود دارد به يكديگر متصل مى‏شوند؟ آن مرد جواب داد: به خدا قسم كه پروردگار و سرورشان آن دو را نگه داشته است و آن مرد خدانشناس به دست امام صادق (عليه السلام) به خداوند ايمان آورد. حمران بن اعين به امام عرض كرد: فداى شما شوم! همان طورى كه كافران به دست پدر بزرگوارتان ايمان آوردند، افراد خدانشناس هم به دست شما ايمان مى‏آورند. آن مرد تازه ايمان آورده به امام عرض كرد: مرا از شاگردان خويش قرار دهيد. امام (عليه السلام) به هشام بن حكم فرمودند: دست او را بگير و به او آموزش (دين اسلام) بده. و هشام نيز به او آموزش داد، به طورى كه او جزء معلمان مصر و شام شد و ايمان و اعتقادش صحيح گشت و امام صادق (عليه السلام) از او خوشنود شد.

5 حَدَّثَنَا أَبِي وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَحِمَهُمَا اللَّهُ قَالا حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ يَعْقُوبَ الْهَاشِمِيِّ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ دَخَلَ ابْنُ أَبِي الْعَوْجَاءِ عَلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فَقَالَ أَ لَيْسَ تَزْعُمُ أَنَّ اللَّهَ خَالِقُ كُلِّ شَيْ‏ءٍ- فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع بَلَى فَقَالَ أَنَا أَخْلُقُ فَقَالَ ع لَهُ كَيْفَ تَخْلُقُ فَقَالَ أُحْدِثُ فِي الْمَوْضِعِ ثُمَّ أَلْبَثُ عَنْهُ فَيَصِيرُ دَوَابَّ فَأَكُونُ أَنَا الَّذِي خَلَقْتُهَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع أَ لَيْسَ خَالِقُ الشَّيْ‏ءِ يَعْرِفُ كَمْ خَلْقُهُ قَالَ بَلَى قَالَ فَتَعْرِفُ الذَّكَرَ مِنْهَا مِنَ الْأُنْثَى وَ تَعْرِفُ كَمْ عُمُرُهَا فَسَكَتَ

ترجمه :

5. مروان بن مسلم مى‏گويد: ابن ابى العوجاء به نزد امام صادق (عليه السلام) آمد و عرض كرد: آيا گمان نمى‏كنيد كه خداوند آفريدگار هر چيزى است؟ آن حضرت فرمودند: بله. عرض كرد: من هم مى‏توانم بيافرينم. آن حضرت فرمودند: تو چگونه مى‏آفرينى؟ عرض كرد: در جايى مدفوع مى‏كنم، سپس مدتى صبر كرده تا تبديل به موجودات شود، پس من آن موجودات را آفريده‏ام. آن حضرت فرمودند: آيا آفريدگار نبايد بداند كه چه مقدار آفريده است؟ جواب داد: بله. پس ايشان فرمودند: آيا مى‏دانى كه كداميك از آن موجودات نر و كداميك ماده است و مى‏دانى كه عمرشان چقدر مى‏باشد؟ ابن ابى العوجاء در اين جا ساكت شد.

6 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ الْكُلَيْنِيُّ بِإِسْنَادِهِ رَفَعَ الْحَدِيثَ أَنَّ ابْنَ أَبِي الْعَوْجَاءِ حِينَ كَلَّمَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع عَادَ إِلَيْهِ فِي الْيَوْمِ الثَّانِي فَجَلَسَ وَ هُوَ سَاكِتٌ لَا يَنْطِقُ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع كَأَنَّكَ جِئْتَ تُعِيدُ بَعْضَ مَا كُنَّا فِيهِ فَقَالَ أَرَدْتُ ذَاكَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مَا أَعْجَبَ هَذَا تُنْكِرُ اللَّهَ وَ تَشْهَدُ أَنِّي ابْنُ رَسُولِ اللَّهِ فَقَالَ الْعَادَةُ تَحْمِلُنِي عَلَى ذَلِكَ فَقَالَ لَهُ الْعَالِمُ ع فَمَا يَمْنَعُكَ مِنَ الْكَلَامِ قَالَ إِجْلَالًا لَكَ وَ مَهَابَةً مَا يَنْطَلِقُ لِسَانِي بَيْنَ يَدَيْكَ فَإِنِّي شَاهَدْتُ الْعُلَمَاءَ وَ نَاظَرْتُ الْمُتَكَلِّمِينَ فَمَا تَدَاخَلَنِي هَيْبَةٌ قَطُّ مِثْلَ مَا تَدَاخَلَنِي مِنْ هَيْبَتِكَ قَالَ يَكُونُ ذَلِكَ وَ لَكِنْ أَفْتَحُ عَلَيْكَ بِسُؤَالٍ وَ أَقْبَلَ عَلَيْهِ فَقَالَ لَهُ أَ مَصْنُوعٌ أَنْتَ أَمْ غَيْرُ مَصْنُوعٍ فَقَالَ عَبْدُ الْكَرِيمِ بْنُ أَبِي الْعَوْجَاءِ أَنَا غَيْرُ مَصْنُوعٍ فَقَالَ لَهُ الْعَالِمُ ع فَصِفْ لِي لَوْ كُنْتَ مَصْنُوعاً كَيْفَ كُنْتَ تَكُونُ فَبَقِيَ عَبْدُ الْكَرِيمِ مَلِيّاً لَا يُحِيرُ جَوَاباً وَ وَلَعَ بِخَشَبَةٍ كَانَتْ بَيْنَ يَدَيْهِ وَ هُوَ يَقُولُ طَوِيلٌ عَرِيضٌ عَمِيقٌ قَصِيرٌ مُتَحَرِّكٌ سَاكِنٌ كُلُّ ذَلِكَ صِفَةُ خَلْقِهِ فَقَالَ لَهُ الْعَالِمُ ع فَإِنْ كُنْتَ لَمْ تَعْلَمْ صِفَةَ الصَّنْعَةِ غَيْرَهَا فَاجْعَلْ نَفْسَكَ مَصْنُوعاً لِمَا تَجِدُ فِي نَفْسِكَ- مِمَّا يَحْدُثُ مِنْ هَذِهِ الْأُمُورِ فَقَالَ لَهُ عَبْدُ الْكَرِيمِ سَأَلْتَنِي عَنْ مَسْأَلَةٍ لَمْ يَسْأَلْنِي أَحَدٌ عَنْهَا قَبْلَكَ وَ لَا يَسْأَلُنِي أَحَدٌ بَعْدَكَ عَنْ مِثْلِهَا- فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع هَبْكَ عَلِمْتَ أَنَّكَ لَمْ تُسْأَلْ فِيمَا مَضَى فَمَا عِلْمُكَ أَنَّكَ لَا تُسْأَلُ فِيمَا بَعْدُ عَلَى أَنَّكَ يَا عَبْدَ الْكَرِيمِ نَقَضْتَ قَوْلَكَ لِأَنَّكَ تَزْعُمُ أَنَّ الْأَشْيَاءَ مِنَ الْأَوَّلِ سَوَاءٌ فَكَيْفَ قَدَّمْتَ وَ أَخَّرْتَ ثُمَّ قَالَ يَا عَبْدَ الْكَرِيمِ أَزِيدُكَ وُضُوحاً أَ رَأَيْتَ لَوْ كَانَ مَعَكَ كِيسٌ فِيهِ جَوَاهِرُ فَقَالَ لَكَ قَائِلٌ هَلْ فِي الْكِيسِ دِينَارٌ فَنَفَيْتَ كَوْنَ الدِّينَارِ فِي الْكِيسِ فَقَالَ لَكَ قَائِلٌ صِفْ لِيَ الدِّينَارَ وَ كُنْتَ غَيْرَ عَالِمٍ بِصِفَتِهِ هَلْ كَانَ لَكَ أَنْ تَنْفِيَ كَوْنَ الدِّينَارِ فِي الْكِيسِ وَ أَنْتَ لَا تَعْلَمُ قَالَ لَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع فَالْعَالَمُ أَكْبَرُ وَ أَطْوَلُ وَ أَعْرَضُ مِنَ الْكِيسِ فَلَعَلَّ فِي الْعَالَمِ صَنْعَةً لَا تَعْلَمُ صِفَةَ الصَّنْعَةِ مِنْ غَيْرِ الصَّنْعَةِ فَانْقَطَعَ عَبْدُ الْكَرِيمِ وَ أَجَابَ إِلَى الْإِسْلَامِ بَعْضُ أَصْحَابِهِ وَ بَقِيَ مَعَهُ بَعْضٌ فَعَادَ فِي الْيَوْمِ الثَّالِثِ فَقَالَ أَقْلِبُ السُّؤَالَ فَقَالَ لَهُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع سَلْ عَمَّا شِئْتَ فَقَالَ مَا الدَّلِيلُ عَلَى حَدَثِ الْأَجْسَامِ فَقَالَ إِنِّي مَا وَجَدْتُ شَيْئاً صَغِيراً وَ لَا كَبِيراً إِلَّا إِذَا ضُمَّ إِلَيْهِ مِثْلُهُ صَارَ أَكْبَرَ وَ فِي ذَلِكَ زَوَالٌ وَ انْتِقَالٌ عَنِ الْحَالَةِ الْأُولَى وَ لَوْ كَانَ قَدِيماً مَا زَالَ وَ لَا حَالَ لِأَنَّ الَّذِي يَزُولُ وَ يَحُولُ يَجُوزُ أَنْ يُوجَدَ وَ يَبْطُلَ فَيَكُونُ بِوُجُودِهِ بَعْدَ عَدَمِهِ دُخُولٌ فِي الْحَدَثِ وَ فِي كَوْنِهِ فِي الْأُولَى دُخُولُهُ فِي الْعَدَمِ وَ لَنْ يَجْتَمِعَ صِفَةُ الْأَزَلِ وَ الْعَدَمِ فِي شَيْ‏ءٍ وَاحِدٍ فَقَالَ عَبْدُ الْكَرِيمِ هَبْكَ عَلِمْتُ فِي جَرْيِ الْحَالَتَيْنِ وَ الزَّمَانَيْنِ عَلَى مَا ذَكَرْتَ وَ اسْتَدْلَلْتَ عَلَى حُدُوثِهِا فَلَوْ بَقِيَتِ الْأَشْيَاءُ عَلَى صِغَرِهَا مِنْ أَيْنَ كَانَ لَكَ أَنْ تَسْتَدِلَّ عَلَى حُدُوثِهِا فَقَالَ الْعَالِمُ ع إِنَّمَا نَتَكَلَّمُ عَلَى هَذَا الْعَالَمِ الْمَوْضُوعِ فَلَوْ رَفَعْنَاهُ وَ وَضَعْنَا عَالَماً آخَرَ كَانَ لَا شَيْ‏ءَ أَدَلَّ عَلَى الْحَدَثِ مِنْ رَفْعِنَا إِيَّاهُ وَ وَضْعِنَا غَيْرَهُ وَ لَكِنْ أُجِيبُكَ مِنْ حَيْثُ قَدَّرْتَ أَنَّكَ تُلْزِمُنَا وَ نَقُولُ إِنَّ الْأَشْيَاءَ لَوْ دَامَتْ عَلَى صِغَرِهَا لَكَانَ فِي الْوَهْمِ أَنَّهُ مَتَى مَا ضُمَّ شَيْ‏ءٌ مِنْهُ إِلَى مِثْلِهِ كَانَ أَكْبَرَ وَ فِي جَوَازِ التَّغَيُّرِ عَلَيْهِ خُرُوجُهُ مِنَ الْقِدَمِ كَمَا بَانَ فِي تَغَيُّرِهِ دُخُولُهُ فِي الْحَدَثِ لَيْسَ لَكَ وَرَاءَهُ شَيْ‏ءٌ يَا عَبْدَ الْكَرِيمِ فَانْقَطَعَ وَ خُزِيَ فَلَمَّا كَانَ مِنَ الْعَامِ الْقَابِلِ الْتَقَى مَعَهُ فِي الْحَرَمِ فَقَالَ لَهُ بَعْضُ شِيعَتِهِ إِنَّ ابْنَ أَبِي الْعَوْجَاءِ قَدْ أَسْلَمَ فَقَالَ الْعَالِمُ ع هُوَ أَعْمَى مِنْ ذَلِكَ لَا يُسْلِمُ فَلَمَّا بَصُرَ بِالْعَالِمِ ع قَالَ سَيِّدِي وَ مَوْلَايَ فَقَالَ لَهُ الْعَالِمُ ع مَا جَاءَ بِكَ إِلَى هَذَا الْمَوْضِعِ فَقَالَ عَادَةُ الْجَسَدِ وَ سُنَّةُ الْبَلَدِ وَ لِنُبْصِرَ مَا النَّاسُ فِيهِ مِنَ الْجُنُونِ وَ الْحَلْقِ وَ رَمْيِ الْحِجَارَةِ فَقَالَ الْعَالِمُ ع أَنْتَ بَعْدُ عَلَى عُتُوِّكَ وَ ضَلَالِكَ يَا عَبْدَ الْكَرِيمِ فَذَهَبَ يَتَكَلَّمُ فَقَالَ لَهُ لا جِدالَ فِي الْحَجِّ وَ نَفَضَ رِدَاءَهُ مِنْ يَدِهِ وَ قَالَ إِنْ يَكُنِ الْأَمْرُ كَمَا تَقُولُ وَ لَيْسَ كَمَا تَقُولُ نَجَوْنَا وَ نَجَوْتَ وَ إِنْ يَكُنِ الْأَمْرُ كَمَا نَقُولُ وَ هُوَ كَمَا نَقُولُ نَجَوْنَا وَ هَلَكْتَ فَأَقْبَلَ عَبْدُ الْكَرِيمِ عَلَى مَنْ مَعَهُ فَقَالَ وَجَدْتُ فِي قَلْبِي حَزَازَةً فَرُدُّونِي فَرَدُّوهُ وَ مَاتَ لَا رَحِمَهُ اللَّهُ‏

قال مصنف هذا الكتاب رحمه الله من الدليل على حدث الأجسام أنا وجدنا أنفسنا و سائر الأجسام لا تنفك مما يحدث من الزيادة و النقصان و تجري عليها من الصنعة و التدبير و يعتورها من الصور و الهيئات و قد علمنا ضرورة أنا لم نصنعها و لا من هو من جنسنا و في مثل حالنا صنعها و ليس يجوز في عقل و لا يتصور في وهم أن يكون ما لم ينفك من الحوادث و لم يسبقها قديما و لا أن توجد هذه الأشياء على ما نشاهدها عليه من التدبير و نعاينه فيها من اختلاف التقدير لا من صانع أو تحدث لا بمدبر و لو جاز أن يكون العالم بما فيه من إتقان الصنعة و تعلق بعضه ببعض و حاجة بعضه إلى بعض لا بصانع صنعه و يحدث لا بموجد أوجده لكان ما هو دونه من الأحكام و الإتقان أحق بالجواز و أولى بالتصور و الإمكان و كان يجوز على هذا الوضع وجود كتابة لا كاتب لها و دار مبنية لا باني لها و صورة محكمة لا مصور لها و لا يمكن في القياس أن تأتلف سفينة على أحكم نظم و تجتمع على أتقن صنع لا بصانع صنعها أو جامع جمعها فلما كان ركوب هذا و إجازته خروجا عن النهاية و العقول كان الأول مثله بل غير ما ذكرناه في العالم و ما فيه من ذكر أفلاكه و اختلاف أوقاته و شمسه و قمره و طلوعهما و غروبهما و مجي‏ء برده و قيظه في أوقاتهما و اختلاف ثماره و تنوع أشجاره و مجي‏ء ما يحتاج إليه منها في إبانه و وقته أشد مكابرة و أوضح معاندة و هذا واضح و الحمد لله. و سألت بعض أهل التوحيد و المعرفة عن الدليل على حدث الأجسام فقال الدليل على حدث الأجسام أنها لا تخلو في وجودها من كون وجودها مضمن بوجوده و الكون هو المحاذاة في مكان دون مكان و متى وجد الجسم في محاذاة دون محاذاة مع جواز وجوده في محاذاة أخرى علم أنه لم يكن في تلك المحاذاة المخصوصة إلا لمعنى و ذلك المعنى محدث فالجسم إذا محدث إذ لا ينفك من المحدث و لا يتقدمه. و من الدليل على أن الله تبارك و تعالى ليس بجسم أنه لا جسم إلا و له شبه إما موجود أو موهوم و ما له شبه من جهة من الجهات فمحدث بما دل على حدوث الأجسام فلما كان الله عز و جل قديما ثبت أنه ليس بجسم و شي‏ء آخر و هو أن قول القائل جسم سمة في حقيقة اللغة لما كان طويلا عريضا ذا أجزاء و أبعاض محتملا للزيادة فإن كان القائل يقول إن الله عز و جل جسم يحقق هذا القول و يوفيه معناه لزمه أن يثبته سبحانه بجميع هذه الحقائق و الصفات و لزمه أن يكون حادثا بما به يثبت حدوث الأجسام أو تكون الأجسام قديمة و إن لم يرجع منه إلا إلى التسمية فقط كان واضعا للاسم في غير موضعه و كان كمن سمى الله عز و جل إنسانا و لحما و دما ثم لم يثبت معناها و جعل خلافه إيانا على الاسم دون المعنى و أسماء الله تبارك و تعالى لا تؤخذ إلا عنه أو عن رسول الله ص أو عن الأئمة الهداة ع

ترجمه :

6. در روايتى آمده است: زمانى كه ابن ابى العوجاء با امام صادق (عليه السلام) سخن گفت و رفت دوباره در روز دوم برگشت و نزد آن حضرت آمده و نشست و سكوت كرده و حرفى نزد. آن حضرت فرمودند: مثل اين كه آمده‏اى تا بحثى كه ديروز داشتيم را ادامه بدهى؟ جواب داد: بلكه، اى فرزند رسول خدا! همين را مى‏خواستم. آن حضرت فرمودند: چقدر جاى تعجب دارد. از يك طرف خداوند را انكار مى‏كنى و از سوى ديگر شهادت مى‏دهى كه من فرزند رسول خدا هستم. عرض كرد: من بر اساس عادت اين چنين كنم. امام (عليه السلام) فرمودند: پس چرا حرف نمى‏زنى؟ او گفت: به دليل بزرگى كه داريد، زبانم در مقابل شما حركت نمى‏كند. من دانشمندان زيادى ديده‏ام و با علماء فراوانى بحث كرده‏ام، اما عظمت هيچ كسى مثل شما در دل من قرار نگرفته است. آن حضرت فرمودند : آرى چنين است، اما من سؤالى از تو مى‏پرسم: آيا تو آفريده شده‏اى يا خير؟ جواب داد: آفريده نشده‏ام. آن حضرت فرمودند: به من بگو كه اگر آفريده شده بودى به چه صورت بودى؟ عبد الكريم (ابن ابى العوجاء) به فكر فرو رفت و جوابى نداشت كه بگويد، و به همين دليل به قطعه چوبى كه در مقابلش بود توجه كرد و گفت: اين چوب طولانى، پهن، عميق، كوتاه، داراى حركت و ساكن مى‏باشد و همگى صفات همين چوب هستند. آن حضرت فرمودند: اگر اين موارد جزء صفات آفريده شدگان است، پس خود را نيز جزء همان آفريده شده‏ها بدان، زيرا تمام اين صفات در تو هم وجود دارد. او گفت: سؤالى از من پرسيدى كه كسى از من نپرسيده بود، بعد از شما نيز كسى چنين سؤالى نمى‏پرسد. امام (عليه السلام) فرمودند: اين كه قبل از من كسى از تو چنين سؤالى نكرده است، صحيح مى‏باشد اما از كجا معلوم است كه بعد از من هم كسى از تو اين سؤال را نپرسيد. اى عبد الكريم! حرف خود را با اين جمله خراب كردى، زيرا گمان مى‏كنى كه اشياء از همان اول مثل يكديگر بودند. پس به چه علت مرا مقدم كرده و ديگران را مؤخر دانستى؟ سپس فرمود: اى عبد الكريم! توضيح بيشترى خواهم داد. تو گمان مى‏كنى كه اگر به همراه تو كيسه‏اى پر از جواهرات باشد و كسى به تو بگويد: آيا در كيسه دينار است؟ و تو بگويى كه در كيسه دينار نيست و باز از تو بپرسد: دينار را براى من توضيح بده و تو به ويژگى‏هاى آن آشنايى نداشته باشى. آيا مى‏توانى وجود دينار را انكار كنى در حالى كه مى‏دانى دينار چيست؟ عرض كرد: خير. فرمودند: دنيا بزرگ‏تر، دارزتر و گسترده‏تر از كيسه است. شايد در دنيا نوع ساختى باشد كه تو نتوانى آنها را از يكديگر تشخيص بدهى. اين جا بود كه عبدالكريم (ابن ابى العوجاء) سخن خود را قطع كرد و بعضى از ياران او اسلام آوردند. و بعضى ديگر بر عقيده او باقى ماندند.

ابن ابى العوجاء روز سوم به نزد آن حضرت برگشت و عرض كرد: آيا مى‏توانم سؤال (ديروز) خود را عوض كنم؟ امام (عليه السلام) فرمودند: هر چه مى‏خواهى سؤال كن. پرسيد: چه دليلى بر حادث بودن جسم‏ها وجود دارد؟ (كه جسم انسان قبلا نبوده و الان هست؟) آن حضرت فرمودند: من هيچ چيز كوچك و بزرگى پيدا نكردم مگر اين كه اگر مثل خودش را به او متصل كنيم بزرگ مى‏شود و در چنين كارى نابودى و جابه جايى از حالت اولى است. حال اگر آن چيز قديم باشد، نابود و جابه جا نخواهد شد، زيرا آن چه نابود شدنى و قابليت جابه جايى دارد، مى‏تواند وجود پيدا كرده و يا از بين برود. پس با وجودى كه بعد از نبودنش دارد، حادث مى‏گردد و نمى‏توان گفت از همان اول بوده است، زيرا قديم (هميشگى) و عدم (نبودن از اول) در كنار هم جمع نمى‏شوند. عبدالكريم پرسيد: شما به وجود آمدن دو صورت و دو زمان را بيان كرديد و نسبت به آن استدلال نموديد. حال اگر چيزى كه كوچك است بر همان كوچكى خود باقى بماند، چگونه شما بر حادث بودن آن استدلال مى‏كنيد؟ آن حضرت فرمودند: ما در مورد دنيايى كه قرار داده شده است صحبت مى‏كنيم كه اگر بخواهيم آن را برداشته و دنياى ديگر را به جاى آن بگذاريم، چيزى بهتر از اين ثابت نمى‏كند كه ما آن را برداشته و چيز ديگرى گذاشتيم، ولى من به گونه‏اى جواب تو را مى‏دهم كه بتوانى ما را ملزم بسازى (سخنان مرا درك كنى) اگر اشياء در كوچكى خود باقى بمانند، ذهن صحيح است كه اگر آن را به مثل خودش متصل كنى، بزرگ‏تر خواهد شد. پس با قابليت تغيير، از قديم (ازلى بودن) خارج مى‏شود و با تغيير پذيرى، حادث خواهد بود. اى عبد الكريم! براى سخنان تو جايى باقى نمى‏ماند. او نيز ساكت شد و رفت. (راوى مى‏گويد:) سال بعد ابن ابى العوجاء را در حرم (خانه خدا) ديدم. بعضى از ياران امام صادق (عليه السلام) گفتند: او مسلمان شده است اما امام فرمودند: ابن ابى العوجاء كورتر از آن است كه بخواهد اسلام بياورد. زمانى كه چشم او به امام صادق (عليه السلام) افتاد، عرض كرد: اى سرور و مولاى من! آن حضرت فرمودند: چه چيز باعث شده است كه به اين جا بيايى؟ عرض كرد: بدنم با اين هوا سازگار است و وابستگى كه به اين شهر دارم و ديوانگى، سر تراشى و سنگ پرتاب كردن مردم (مسلمان) را ببينم. آن حضرت فرمودند: اى عبد الكريم! تو هم چنان بر گمراهى خود باقى مانده‏اى؟ او خواست تا با امام سخن بگويد اما آن حضرت فرمودند: در حج نمى‏توان مجادله كرد و رداى خود را از دست او خارج ساختند و فرمودند: اگر مسئله آن طور كه تو مى‏گويى باشد (كه نيست) ما و تو (هر دو) نجات پيدا كرده‏ايم و اگر مسئله آن طورى باشد كه ما مى‏گوييم (كه هست) ما نجات پيدا كرده و تو نابود مى‏شوى. پس عبدالكريم (ابن ابى العوجاء) رو به ياران خود كرد و گفت: در قلب خود فشارى احساس مى‏كنم، مرا برگردانيد، او برگشت (و بعد از مدتى) مرد. (خداوند او را مورد رحمت خود قرار ندهد.)

(شيخ صدوق مى‏گويد: يكى از دليل‏هايى كه جسم‏ها حادث هستند، اين است كه ما در وجود خود و ديگر اجسام مى‏بينيم كه از زيادى و كمى جدا نيست و آفريده و ساخته شده بر آنها جريان دارد و شكل و صورت‏هايى بر آن عارض مى‏گردد و مى‏دانيم كه نه ما و نه كسى كه از جنس و شبيه به ما آن را به وجود نياورده است و از نظر عقلى هم جايز نيست و در ذهن هم نمى‏آيد آن چيزى كه از اتفاقات نيست و قديم نمى‏باشد و اين اشياء كه در آن‏ها تدبير ديده و در مقدار و اندازه‏شان اختلاف مى‏بينيم، از سوى ايجاد كننده‏اى نباشد و با بدون تدبير كننده به وجود آمده باشد. و اگر جايز باشد كه جهان با همه استوارى در ساخت و ارتباط قسمت‏هاى آن به يكديگر و نيازمنديشان به هم، بدون سازنده‏اى باشد كه آن را به وجود آورده است، بايد چيزهايى كه استحكامشان كم‏تر از آن است بهتر در ذهن بيايد مثلا نوشته‏اى باشد كه نويسنده‏اى ندارد، خانه‏اى كه سازنده‏اى ندارد، نقاشى كشيده شده، اما نقاش وجود نداشته باشد. بنابراين نمى‏توان حتى تصور كرد كه يك كشتى ساخته شود و استحكام هم داشته باشد، اما سازنده‏اى براى او نباشد. پس از آن جا كه اعتقاد به چنين چيزى بى‏عقلى است، اولى هم چنين است. البته غير از آن چه گفتيم نيز چنين هستند (يعنى به وجود آورنده دارد) مثل روزگار، اختلاف زمان‏ها، خورشيد، ماه، طلوع و غروب آن دو، سرما و گرما در فصل خودشان اختلاف ميوه‏ها، گوناگونى درختان و سرسبز شدن و ميوه دادن درختان به وقت خود، همگى نشان مى‏دهد كه ادعاى آفريدگار نداشتن آنها شديدترين لجاجت و روشن‏ترين دشمنى است و اين مسئله‏اى روشن است و سپاس مخصوص خداوند مى‏باشد. از كسى كه خداشناس و اهل معرفت بود، دليل حادث بودن جسم‏ها را پرسيدم. او جواب داد: دليلش اين است كه بودن وجودشان، وجودشان را نشان مى‏دهد و وجود داشتن به جاى ديگرى آمدن است و زمانى كه جسمى در جايى باشد يا اين كه مى‏توانست در جاى ديگرى هم قرار بگيرد، معلوم مى‏شود كه آن جسم مخصوص آن جا نبوده است مگر اين كه بگوييم كه آفريده شده است. پس جسم ايجاد شده است، زيرا از آفريدگار خود جدا نيست و بر او مقدم نمى‏شود. يكى از دليل‏هايى كه ثابت مى‏كند خداوند جسم نيست، آن است كه هر جسمى مثل و مانندى در وجود يا در خيال مى‏توان براى او تصور كرد و هر چيزى كه براى شبيهى باشد، آفريده شده است به واسطه همان دليلى كه بر حادث بودن جسم - دلالت مى‏كند. پس همين كه خداوند قديم (و ازلى) است و جسم نمى‏باشد معلوم مى‏شود كه جسم نيست و ديگر اين كه جسم در لغت يعنى چيزى كه داراى طول، عرض، اجزاء، بخش و قابليت اضافه شدن را دارد. حال اگر كسى بگويد: خداوند جسم است، بايد اين ويژگى‏ها را نيز براى خداوند ثابت كند و در نتيجه لازم مى‏آيد كه خداوند حادث باشد زيرا چيزهايى كه حادث بودن جسم‏ها را ثابت مى‏كند در مرود خداوند هم گفته‏ايم و يا اين كه بگوييم اجسام همگى قديم (و ازلى هستند) و اگر منظور حادث بودن براى خدا فقط بيان يك نام تنها باشد بايد گفت كه اين نام در غير جاى مناسب خود استفاده شده است مثل اين كه شخصى آمده و خداوند را انسان يا گوشت و خون بنامد، اما معنايشان را براى خداوند ثابت نسازد و اختلاف انسان با خدا را فقط در نام و نه در معنا بگذارد، ولى نام‏هاى خداوند جز از خدا و يا از رسول او و يا از بزرگان دين (امامان معصوم (عليهما السلام)) گرفته نمى‏شود.

7 حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ السُّكَّرِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ زَكَرِيَّا عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَارَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِيهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ أَبِيهِ الْحُسَيْنِ ع قَالَ قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع إِنَّ لِلْجِسْمِ سِتَّةَ أَحْوَالٍ الصِّحَّةَ وَ الْمَرَضَ وَ الْمَوْتَ وَ الْحَيَاةَ وَ النَّوْمَ وَ الْيَقَظَةَ وَ كَذَلِكَ الرُّوحُ فَحَيَاتُهَا عِلْمُهَا وَ مَوْتُهَا جَهْلُهَا وَ مَرَضُهَا شَكُّهَا وَ صِحَّتُهَا يَقِينُهَا وَ نَوْمُهَا غَفْلَتُهَا وَ يَقَظَتُهَا حِفْظُهَا

و من الدليل على أن الأجسام محدثة أن الأجسام لا تخلو من أن تكون مجتمعة أو مفترقة و متحركة أو ساكنة و الاجتماع و الافتراق و الحركة و السكون محدثة فعلمنا أن الجسم محدث لحدوث ما لا ينفك منه و لا يتقدمه. فإن قال قائل و لم قلتم إن الاجتماع و الافتراق معنيان و كذلك الحركة و السكون حتى زعمتم أن الجسم لا يخلو منهما قيل له الدليل على ذلك أنا نجد الجسم يجتمع بعد أن كان مفترقا و قد كان يجوز أن يبقى مفترقا فلو لم يكن قد حدث معنى كان لا يكون بأن يصير مجتمعا أولى من أن يبقى مفترقا على ما كان عليه لأنه لم يحدث نفسه في هذا الوقت فيكون بحدوث نفسه ما صار مجتمعا و لا بطلت في هذا الوقت فيكون لبطلانها و لا يجوز أن يكون لبطلان معنى ما صار مجتمعا أ لا ترى أنه لو كان إنما يصير مجتمعا لبطلان معنى و مفترقا لبطلان معنى لوجب أن يصير مجتمعا و مفترقا في حالة واحدة لبطلان المعنيين جميعا و أن يكون كل شي‏ء خلا من أن يكون فيه معنى مجتمعا مفترقا حتى كان يجب أن يكون الأعراض مجتمعة متفرقة لأنها قد خلت من المعاني و قد تبين بطلان ذلك و في بطلان ذلك دليل على أنه إنما كان مجتمعا لحدوث معنى و متفرقا لحدوث معنى و كذلك القول في الحركة و السكون و سائر الأعراض. فإن قال قائل فإذا قلتم إن المجتمع إنما يصير مجتمعا لوجود الاجتماع و مفترقا لوجود الافتراق- فما أنكرتم من أن يصير مجتمعا مفترقا لوجودهما فيه كما ألزمتم ذلك من يقول إن المجتمع إنما يصير مجتمعا لانتفاء الافتراق و مفترقا لانتفاء الاجتماع قيل له إن الاجتماع و الافتراق هما ضدان و الأضداد تتضاد في الوجود فليس يجوز وجودهما في حال لتضادهما و ليس هذا حكمهما في النفي لأنه لا ينكر انتفاء الأضداد في حالة واحدة كما ينكر وجودها فلهذا ما قلنا إن الجسم لو كان مجتمعا لانتفاء الافتراق و مفترقا لانتفاء الاجتماع لوجب أن يصير مجتمعا مفترقا لانتفائهما أ لا ترى أنه قد ينتفي عن الأحمر السواد و البياض مع تضادهما و أنه لا يجوز وجودهما و اجتماعهما في حال واحدة فثبت أن انتفاء الأضداد لا ينكر في حال واحدة كما ينكر وجودها و أيضا فإن القائل بهذا القول قد أثبت الاجتماع و الافتراق و الحركة و السكون و أوجب أن لا يجوز خلو الجسم منها لأنه إذا خلا منها يجب أن يكون مجتمعا مفترقا و متحركا ساكنا إذ كان لخلوه منها ما يوصف بهذا الحكم و إذا كان ذلك كذلك و كان الجسم لم يخل من هذه الحوادث يجب أن يكون محدثا و يدل على ذلك أيضا أن الإنسان قد يؤمر بالاجتماع و الافتراق و الحركة و السكون و يفعل ذلك و يحمد به و يشكر عليه و يذم عليه إذا كان قبيحا و قد علمنا أنه لا يجوز أن يؤمر بالجسم و لا أن ينهى عنه و لا أن يمدح من أجله و لا يذم له فواجب أن يكون الذي أمر به و نهي عنه و استحق من أجله المدح و الذم غير الذي لا يجوز أن يؤمر به و لا أن ينهى عنه و لا أن يستحق به المدح و الذم فوجب بذلك إثبات الأعراض. فإن قال فلم قلتم إن الجسم لا يخلو من الاجتماع و الافتراق و الحركة و السكون و لم أنكرتم أن يكون قد خلا فيما لم يزل من ذلك فلا يدل ذلك على حدوثه قيل له لو جاز أن يكون قد خلا فيما مضى من الاجتماع و الافتراق و الحركة و السكون لجاز أن يخلو منها الآن و نحن نشاهده فلما لم يجز أن يوجد أجسام غير مجتمعة و لا مفترقة علمنا أنها لم تخل فيما مضى. فإن قال و لم أنكرتم أن يكون قد خلا من ذلك فيما مضى و إن كان لا يجوز أن يخلو الآن منه- قيل له إن الأزمنة و الأمكنة لا تؤثران في هذا الباب أ لا ترى لو كان قائل قال كنت أخلو من ذلك عام أول أو منذ عشرين سنة و إن ذلك سيمكنني بعد هذا الوقت أو يمكنني بالشام دون العراق أو بالعراق دون الحجاز لكان عند أهل العقل مخبلا جاهلا و المصدق له جاهل فعلمنا أن الأزمنة و الأمكنة لا تؤثران في ذلك و إذا لم يكن لها حكم و لا تأثير في هذا الباب فواجب أن يكون حكم الجسم فيما مضى و فيما يستقبل حكمه الآن و إذا كان لا يجوز أن يخلو الجسم من هذا الوقت من الاجتماع و الافتراق و الحركة و السكون علمنا أنه لم يخل من ذلك قط و أنه لو خلا من ذلك فيما مضى كان لا ينكر أن يبقى على ما كان عليه إلى هذا الوقت فكان لو أخبرنا مخبر عن بعض البلدان الغائبة أن فيها أجساما غير مجتمعة و لا مفترقة و لا متحركة و لا ساكنة أن نشك في ذلك و لا نأمن أن يكون صادقا و في بطلان ذلك دليل على بطلان هذا القول و أيضا فإن من أثبت الأجسام غير مجتمعة و لا مفترقة فقد أثبتها غير متقاربة بعضها عن بعض و لا متباعدة بعضها عن بعض و هذه صفة لا تعقل لأن الجسمين لا بد من أن يكون بينهما مسافة و بعد أو لا يكون بينهما مسافة و لا بعد و لا سبيل إلى ثالث فلو كان بينهما مسافة و بعد لكانا مفترقين و لو كان لا مسافة بينهما و لا بعد لوجب أن يكونا مجتمعين- لأن هذا هو حد الاجتماع و الافتراق و إذا كان ذلك كذلك فمن أثبت الأجسام غير مجتمعة و لا مفترقة فقد أثبتها على صفة لا تعقل و من خرج بقوله عن المعقول كان مبطلا. فإن قال قائل و لم قلتم إن الأعراض محدثة و لم أنكرتم أن تكون قديمة مع الجسم لم تزل قيل له لأنا وجدنا المجتمع إذا فرق بطل منه الاجتماع و حدث له الافتراق و كذلك المفترق إذا جمع بطل منه الافتراق و حدث له الاجتماع و القديم هو قديم لنفسه و لا يجوز عليه الحدوث و البطلان فثبت أن الاجتماع و الافتراق محدثان و كذلك القول في سائر الأعراض أ لا ترى أنها تبطل بأضدادها ثم تحدث بعد ذلك و ما جاز عليه الحدوث و البطلان لا يكون إلا محدثا و أيضا فإن الموجود القديم الذي لم يزل لا يحتاج في وجوده إلى موجد فيعلم أن الوجود أولى به من العدم لأنه لو لم يكن الوجود أولى به من العدم لم يوجد إلا بموجد و إذا كان ذلك كذلك علمنا أن القديم لا يجوز عليه البطلان إذا كان الوجود أولى به من العدم و إن ما جاز عليه أن يبطل لا يكون قديما. فإن قال و لم قلتم إن ما لم يتقدم المحدث يجب أن يكون محدثا قيل له لأن المحدث هو ما كان بعد أن لم يكن و القديم هو الموجود لم يزل و الموجود لم يزل يجب أن يكون متقدما لما قد كان بعد أن لم يكن و ما لم يتقدم المحدث فحظه في الوجود حظ المحدث لأنه ليس له من التقدم إلا ما للمحدث و إذا كان ذلك كذلك و كان المحدث بما له من الحظ في الوجود و التقدم لا يكون قديما بل يكون محدثا فذلك ما شاركه في علته و ساواه في الوجود و لم يتقدمه فواجب أن يكون محدثا. فإن قال أ و ليس الجسم لا يخلو من الأعراض و لا يجب أن يكون عرضا فما أنكرتم أن لا يخلو من الحوادث و لا يجب أن يكون محدثا قيل له إن وصفنا العرض بأنه عرض ليس هو من صفات التقدم و التأخر إنما هو إخبار عن أجناسها و الجسم إذا لم يتقدمها فليس يجب أن يصير من جنسها فلهذا لا يجب أن يكون الجسم و إن لم يتقدم الأعراض عرضا إذا لم يشاركها فيما له كانت الأعراض أعراضا و وصفنا القديم بأنه قديم هو إخبار عن تقدمه و وجوده لا إلى أول و وصفنا المحدث بأنه محدث هو إخبار عن كونه إلى غاية و نهاية و ابتداء و أول و إذا كان ذلك كذلك فما لم يتقدمه من الأجسام فواجب أن يكون موجودا إلى غاية و نهاية لأنه لا يجوز أن يكون الموجود لا إلى أول لم يتقدم الموجود إلى أول و ابتداء و إذا كان ذلك كذلك فقد شارك المحدث فيما كان له محدثا و هو وجوده إلى غاية فلذلك وجب أن يكون محدثا لوجوده إلى غاية و نهاية و كذلك الجواب في سائر ما تسأل في هذا الباب من هذه المسألة. فإن قال قائل فإذا ثبت أن الجسم محدث فما الدليل على أن له محدثا قيل له لأنَّا وجدنا الحوادث كلها متعلقة بالمحدث فإن قال و لم قلتم إن المحدثات إنما كانت متعلقة بالمحدث من حيث كانت محدثة قيل لأنها لو لم تكن محدثة لم تحتج إلى محدث أ لا ترى أنها لو كانت موجودة غير محدثة أو كانت معدومة لم يجز أن تكون متعلقة بالمحدث و إذا كان ذلك كذلك فقد ثبت أن تعلقها بالمحدث إنما هو من حيث كانت محدثة فوجب أن يكون حكم كل محدث حكمها في أنه يجب أن يكون له محدث و هذه أدلّة أهل التوحيد الموافقة للكتاب و الآثار الصحيحة عن النبي ص و الأئمة ع

ترجمه :

7. امام حسين (عليه السلام) از امام على (عليه السلام) نقل مى‏كنند كه آن حضرت فرمودند: براى جسم شش حالت وجود دارد: سلامتى، بيمارى، مرگ، زندگى، خواب و بيدارى و روح نيز همين طور است كه زندگى روح به علمش، بيمارى او به شكش، سلامتى او به يقينش، خواب او به غفلتش و بيدارى او به نگه داريش (از گناه) است.

(شيخ صدوق مى‏نويسد: از دليل‏هاى حادث بودن جسم، اين است كه جسم‏ها يا با هم، يا جدا از يكديگر يا دو حالت توقف و يا در حركت هستند. و تمام اين ويژگى‏ها، حادث مى‏باشند و چون اين ويژگى‏ها از امور جدا نشدنى و مقدم نشده بر خود جسم هستند، در نتيجه جسم هم حادث مى‏باشد. اگر كسى بگويد: چرا ويژگى‏هاى كه نام برده شد، به عنوان معنايى تصور كرديد كه به خيال شما جسم از يكى از ويژگى‏ها خالى نيست. در جواب مى‏گوييم: اين كه جسم با آن كه قابليت جدايى را داشت اما مى‏بينيم كه بعد از جدايى، جمع شده است، خودش دليل به حساب مى‏آيد و چنان كه معناى جديد به وجود نيامده باشد، جمع شده باشد و بطلان به معناى جمع شدن نيست، زيرا اگر باشد يا با بطلان آن، چيزى پراكنده شود، لازم است كه چيزى در يك حالت هم جمع و هم جدا شود از آن جهت كه هر دو معنا باطل شده است و يا اين كه هر چيزى را خالى از معناى جمع و جدايى بدانيم و حتى بايد گفت: اعراض، جمع شده و جدا مى‏شوند، زيرا اعراض آن ويژگى را ندارند و باطل بودن اين مسئله روشن است و در باطل بودنش ثابت شد كه جمع شدن جسم به خاطر به وجود آمدن مفهوم آن است و جدايى آن نيز به خاطر همان است و در مورد ويژگى‏هايى كه نام برديم نيز چنين مى‏باشد. اگر كسى بگويد: اين كه شما مى‏گوييد: جسم به خاطر وجود مفهوم جمع شدن، جمع شده و به دليل وجود جدايى، جدا مى‏شود، كه شما انكار نكرديد كه به خاطر وجود مفهوم جدايى و جمع شدن در آن، جمع و جدا شده است، همان طورى كه اگر كسى به اين مسئله معتقد باشد كه: جمع شدن از آن جهت جمع شدن محسوب مى‏شود كه جدايى از آن منتفى شده باشد و جدايى هم از آن جهت جدايى ناميده مى‏شود كه جمع شدن در آن منتفى است. مى‏توان با اين جمله آن شخص را ملزم به پذيرش نماييد. در جواب مى‏گوييم: جمع شدن و جدايى متضاد يكديگر هستند و در واقع متضاد در وجود، ضد يكديگر مى‏باشند و در حال تضاد جايز نيست كه هر دو موجود باشند ولى در مورد نفى آنها اين مسئله صادق نيست، زيرا منتفى بودن ضدها در يك صورت قابل انكار نيست اگر چه در مورد وجود هر دو جاى انكار وجود دارد. پس اين كه گفتيم، جسم اگر جمع باشد، به دليل اين است كه جدا نيست و اگر جدا باشد، به خاطر اين است كه جمع نيست، باعث خواهد شد كه چيزى به دليل منتفى بودن مفهوم جدايى و جمع شدن، مجتمع و متفرق گردد، همان طورى كه سياهى و سفيدى از قرمزى نفى مى‏شود، زيرا متضاد يكديگر هستند اما جايز نيست كه هر دو در يك حالت موجود باشند، پس ثابت شد كه نبودن دو چيز متضاد در يك حالت، قابل انكار نيست بر خلاف وجود هر دو در يك صورت كه صحيح نمى‏باشد و ديگر اين كه اعتقاد به اين مسئله آن ويژگى‏ها را ثابت مى‏كند و خالى نبودن جسم از يكى از اين صورت‏ها را لازم دانسته است، زيرا اگر جسم از يكى از اين ويژگى‏ها خالى باشد، لازم مى‏آيد كه جسم در يك زمان هم جدا و هم جمع يا هم متحرك و هم بى‏حركت باشد، زيرا وقتى جسم از اين ويژگى‏ها خالى نباشد، بايد گفت كه آنها آفريده شده‏اند و اين بحث نيز دلالت مى‏كند كه انسان به جمع شدن، جدايى، حركت و توقف مأمور مى‏گردد و آن را انجام مى‏دهد و مورد ستايش قرار مى‏گيرد و اگر كارى زشت باشد، مورد سرزنش قرار خواهد گرفت و از طرف ديگر به جسم فرمان داده مى‏شود و مورد نهى و ستايش يا سرزنش قرار مى‏گيرد، اين غير از آن است كه فرمان داده نشده و نهى نمى‏شود و مستحق ستايش و سرزنش واقع نمى‏گردد و با چنين استدلالى اعراض ثابت مى‏شوند. اگر كسى بگويد: چرا شما مى‏گوييد، جسم از يكى از دو وضعيت جمع شدن و جدايى يا حركت و توقف خالى نيست و چرا خالى بودن آن را انكار مى‏كنيد؟ و چنين دليلى بر حادث بودن جسم دلالت نمى‏كند. در جواب مى‏گوييم: اگر جسم در گذشته امكان داشت كه از يكى از اين ويژگى‏ها خالى باشد، حال نيز چنين است به طورى كه آن را ببينيم و چون جايز نيست كه اجسامى پيدا شود كه نه جمع شده و نه جدا مى‏باشند، در نتيجه مى‏فهميم كه در گذشته نيز چنين نبوده‏اند. اگر گفته شود: چرا به دليل خالى بودن جسم در حال حاضر از ويژگى‏هاى گفته شده، شما مى‏گوييد كه در گذشته نيز چنين بوده است؟ در جواب مى‏گوييم: زمان و مكان در اين مورد تأثيرى ندارند، به همين دليل اگر كسى بگويد: من در سال اول يا از بيست سال گذشته از آن ويژگى‏ها خالى بودم و اين ويژگى براى من ممكن است يا اين ويژگى‏ها در شام براى من امكان داشته ولى در عراق و حجاز ندارد. انديشمندان او را نادان به حساب مى‏آورند و قبول كردن چنين سخنى هم نادانى است. از اين جا مى‏فهميم زمان و مكان در آن بى‏تأثير است و چون براى زمان و مكان حكمى و تأثيرى نباشد، واجب خواهد بود كه حكم جسم در گذشته و آينده همان حكم فعلى باشد و اگر تا اكنون جسمى خالى از ويژگى‏ها نباشد، مى‏فهميم كه از يكى از اين ويژگى‏ها خالى نخواهد بود و اگر در گذشته خالى بوده، نمى‏توان پايدارى او را تا الان انكار نمود. به همين دليل اگر شخصى از شهر دورى خبر بياورد كه در آن جا جسم‏هايى هستند كه جمع شده، جدا، متوقف و متحرك نيستند، در خبرى كه آورده است شك مى‏كنيم و آن را باور نخواهيم كرد و در باطل بودن چنين خبرى باطل بودن خبر هم پنهان است و كسى كه اجسام غير جمع شده را به اثبات برساند، آن اجسام را دور يا نزديك به همديگر قرار نداده است. و چنين بحثى با اين خصوصيات كار شناسانه نيست، زيرا ميان دو جسم يا بايد فاصله باشد و يا نباشد و راه سومى ميانشان نيست يعنى اگر ميان آن دو جسم فاصله باشد، جدايى ثابت مى‏شود و اگر فاصله نباشد، مجتمع به وجود مى‏آيد و تعريف اجتماع و افتراق همين است. پس اگر كسى به وجود اجسام را به صورت جمع شده و جدا شده اثبات نكند، صفات غير كار شناسانه‏اى را به اثبات رسانده و كسى كه سخن نامعقولى بزند، مبطل مى‏باشد. پس اگر كسى بگويد: چرا شما مى‏گوييد كه اعراض آفريده شده‏اند و چرا ازلى بودن آنها را به دنبال جسم انكار مى‏كنيد؟ در جواب مى‏گوييم: زمانى كه مى‏بينيم چيزى جمع شده است، اما از هم جدا گردد، ديگر جمع شدن آن ممكن نيست و جدايى بر آن حادث مى‏شود و اگر چيزى جدا شده و جمع شود، جدا شدن آن ممكن نمى‏باشد و اجتماع بر آن حادث خواهد شد. پس چيزى كه قديم است، خود به خود قديم مى‏باشد و ديگر حادث و باطل شدن بر آن عارض نمى‏شود. بنابراين معلوم شد كه جمع شدن و جدايى دو چيز آفريده شده هستند و در بحث اعراض نيز چنين مسائلى مطرح مى‏باشد. مگر نمى‏بينى كه اعراض به وسيله متضادهاى خود باطل مى‏شود و سپس به وجود مى‏آيند و چيزى كه حادث و بطلان بر آن جارى است، ديگر غير حادث نخواهد بود و ديگر اين كه موجود ازلى در وجود خود به ايجاد كننده نياز ندارد، پس وجود او سزاوارتر از اين است كه معدوم باشد، زيرا اگر وجود براى او از عدم سزاوارتر نباشد، فقط به وجود ايجاد كننده، موجود مى‏شود ، پس نتيجه مى‏گيريم كه بر ازلى، بطلان راه ندارد، زيرا براى او وجود سزاوارتر از عدم است و چيزى كه بطلان در حق او جايز باشد، ازلى نخواهد بود و اگر كسى بگويد: چرا شما گفتيد: چيزى كه بر آفريده شده مقدم نباشد، لازم است كه آفريده شده باشد؟ در جواب مى‏گوييم: زيرا آفريده شدن چيزى است كه بعد از عدم و نيستى، به وجود آمده است و قديم، موجودى ازلى است و موجود ازلى بر موجود حادث مقدم است و چيزى كه از آفريده شدن مقدم نشود، وجودى براى او نفعى ندارد، زيرا از مقدم شدن به جز آن چه آفريده شده است، سهمى ندارد و در اين صورت آفريده شده با استفاده از وجود و مقدم شدن، نمى‏تواند قديم و ازلى باشد، بلكه آفريده شده خواهد بود و اين همان چيزى است كه با آن در علت و وجودش شريك و مساوى است و مقدم نخواهد شد، در نتيجه لازم است كه آفريده شده باشد. اگر كسى بگويد: جسم از اعراض خالى نيست و از طرفى جسم لازم است كه عرض نباشد، چرا از اين كه جسم خالى از حوادث نباشد و آفريده شده بودنش را نيز انكار مى‏كنيد؟ در جواب مى‏گوييم: زمانى كه مى‏گوييم: فلان چيز عرض است. به اين معنا نيست كه عرض جزء ويژگى‏هاى مقدم يا مؤخر شدن است، بلكه تنها جزئى از اجناس عرض مى‏باشد و زمانى كه جسم بر اعراض مقدم نشود، ديگر لازم نيست كه جزء اعراض گردد. به همين دليل ضرورى نيست كه جسم با آن كه از اعراض مقدم نمى‏شود، ديگر عرض هم باشد، زيرا شباهتى به اعراض ندارد و اين كه در تعريف قديم مى‏گوييم: او قديم است يعنى مى‏خواهيم خبر بدهيم كه وجود دارد و مقدم است و درباره چيزى كه آفريده شده است مى‏گوييم: آن آفريده شده است، يعنى داراى ابتداء و پايان است، زيرا ديگر جايز نيست كه موجود نه سومى اول بر موجودى بر اولى مقدم شود، كه در اين صورت آن چه آفريده شده است، در آن چه كه به خاطر آن آفريده شده مى‏باشد (يعنى اول و پايان داشتن) همراهى مى‏كند. به همين دليل لازم است كه آفريده شده باشد، زيرا وجودش پايان دارد و جواب ساير سؤالاتى كه در اين باب در مورد همين مسئله شد، به همين صورت مى‏باشد. اگر گفته شود: چنان كه ثابت گردد كه جسم، ايجاد شده است، دليل اين كه او ايجاد شده است، چه مى‏باشد؟ در جواب مى‏گوييم: زيرا ما تمام آفريده شده‏ها را به ايجاد كننده مربوط مى‏دانيم و اگر كسى بگويد: اگر آفريده نشده باشند، جايز نيست كه به ايجاد كننده وابسته شود. مگر نمى‏بينى كه اگر موجودى آفريده شده نباشد و يا نيست شود، ديگر جايز نيست كه به ايجاد كننده‏اى وابسته باشد و اگر به چيزى وابسته باشد معلوم مى‏شود كه آفريده شده است و لازم است كه حكم هر آفريده شده‏اى اين باشد كه وجود ايجاد كننده‏اى براى او الزامى باشد و اين دليل‏هايى بود كه خدا شناسان آورده‏اند و بر اساس قرآن و روايات صحيح از رسول گرامى اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم) و امامان معصوم (عليهما السلام) است.