العظيم

العظيم معناه السيد، و سيد القوم عظيمهم و جليلهم، و معنى ثان: أنه يوصف بالعظمة لغلبته على الأشياء و قدرته عليها و لذلك كان الواصف بذلك معظما، و معنى ثالث: أنه عظيم لأن ما سواه كله له ذليل خاضع فهو عظيم السلطان، عظيم الشأن، و معنى رابع: أنه المجيد يقال: عظم فلان فى المجد عظامة، والعظامة مصدر: الأمر العظيم، و العظمة من التجبر، و ليس معنى العظيم ضخم طويل عريض ثقيل لأن هذه المعانى معانى الخلق و آيات الصنع و الحدث و هى عن الله تبارك و تعالى منفية، و قد روى فى الخبر أنه سمى العظيم لأنه خالق الخلق العظيم و رب العرش العظيم و خالقه.

بزرگ

عظيم به معناى سرور است و به سرور گروه و بزرگ آنها، عظيم گفته مى‏شود و معناى دوم آن پيروز شدن بر چيزها و قدرت آن بر آنها مى‏باشد و توصيف كننده به اين وصف بزرگ شمرده مى‏شود و معناى سوم آن، اين است كه او بزرگ است، زيرا غير از او همه ذليل هستند، پس خداوند در پادشاهى بزرگ است و جايگاه بزرگى دارد. معناى چهارم آن مجيد است. گفته مى‏شود: فلانى در مجد، بزرگ است و (عظامة) مصدر و به معناى كار بزرگ است و عظمت از تجبّر گرفته شده است و عظيم چيز كلفت، طولانى، پهن و سنگين نيست، زيرا اين‏ها به معناى پديده آمده و نشانه‏هاى ساخته شده است و چنين معانى‏اى از خداوند منتفى است. در روايتى آمده است: خداوند به عظيم ناميده شده است، زيرا او آفريده مخلوقات بزرگ است و پروردگار عرش بزرگ و آفريدگار آن است.

اللطيف

اللطيف معناه أنه لطف بعباده فهو لطيف بهم، بار بهم، منعم عليهم و اللطف البر و التكرمة، يقال: فلان لطيف بالناس بار بهم يبرهم و يلطفهم الطافا، و معنى ثان أنه لطيف فى تدبيره و فعله يقال: فلان لطيف العمل، و قد روى فى الخبر أن معنى اللطيف هو أنه الخالق للخلق اللطيف كما أنه سمى العظيم لأنه الخالق للخلق العظيم.

لطيف

لطيف يعنى او نسبت به بندگانش لطيف و مهربان است. او به بندگان خود لطف دارد به طورى به آنها نعمت مى‏دهد لطف به معناى نيكى و بزرگداشت است. معناى دوم اين است كه او در تدبير كارهايش لطيف است. گفته مى‏شود: فلانى در كارها دقت مى‏كند. در روايتى آمده است لطيف يعنى او آفريدگار آفريده‏هاى لطيف است، همان طورى كه از آن جهت كه آفريدگار آفريده‏هاى بزرگ بود عظيم ناميده شده بود.

الشافى

الشافى معناه معروف و هو من الشفاء كما قال الله عزوجل حكاية عن ابراهيم (عليه السلام): (و اذا مرضت فهو يشفين) فجملة هذه الأسماء الحسنى تسعة و تسعون اسما.

شفا دهنده

شافى به معناى شفا دهنده است كه از (شفاء) مى‏باشد، همان طورى كه خداوند از قول حضرت ابراهيم (عليه السلام) فرموده است: زمانى كه مريض شدم، او مرا شفا مى‏دهد.⁽¹⁰⁸⁾ تمام نام‏هايى كه براى خداوند برديم نود و نه نام شد.

التبارك

و أما تبارك فهو من البركة و هو عزوجل ذو بركة و هو فاعل البركة و خالقها و جاعلها فى خلقه، و تبارك و تعالى عن الولد و الصاحبة و الشريك و عما يقول الظالمون علوا كبيرا، و قد قيل: ان معنى قوله الله عزوجل: (تبارك الذى نزل الفرقان على عبده ليكون للعالمين نذيرا) انما عنى به أن الله الذى يدوم بقاؤه و تبقى نعمع و يصير ذكره بركة على عباده و استدامة لنعم الله عندهم هو الذى نزل الفرقان على عبده ليكون للعالمين نذيرا و الفرقان هو القرآن و انما سماه فرقانا لأن الله عزوجل فرق به بين الحق و الباطل، و عبده الذى أنزل عليه ذلك هو محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) و سماه عبدا لئلا يتخذ ربا معبودا، و هذا رد على من يغلوا فيه، و بين عزوجل أنه نزل عليه ذلك لينذر به العالمين و ليخوفهم به من معاصى الله و أليم عقاله، و العالمون: الناس الذى له ملك السموات و الأرض و لم يتخد ولدا كما قالت النصارى اذ أضافوا اليه الولد كذبا عليه و خروجا من توحيده و لم يكن له شريك فى الملك و خلق كل شى‏ء فقدره تقديرا يعنى: أنه خلق الأشياء كلها على مقدار يعرفه و أنه لم يخلق شيئا من ذلك على سبيل سهو و لا غفلة و لا على تنحيب و لا على مجازفة، بل على المقدار الذى يعلم أنه صواب من تدبيره و أنه استصلاح لعباده فى أمر دينهم و أنه عدل منه على خلقه لأنه لولم يخلق ذلك على مقدار يعرفه على سبيل ما و صفناه لوجد فى ذلك التفاوت و الظلم و الخروج عن الحكمة و صواب التدبير الى العبث و الظلم و الفساد كما يوجد مثل ذلك فى فعل خلقه الذين ينحبون فى أفعالهم و يفعلون من ذلك ما لا يعرفون مقداره، و لم يعن بذلك أنه خلق لذلك تقديرا يعرف به مقدار ما يفعله ثم فعل أفعاله بعد ذلك، لأن ذلك انما يوجد من فعل من لا يعلم مقدار ما يفعله الا بهذا التقدير و هذا التدبير، و الله سبحانه لم يزل عالما بكل شى‏ء، و انما عنى بقوله: فقدره تقديرا أى فعل ذلك على مقدار يعرفه - على ما بيناه - و على أن يقدر أفعاله لعباده بأن يعرفهم مقدارها و وقت كونها و مكانها الذى يحدث فيه ليعرفوا ذلك، و هذا التقدير من الله عزوجل كتاب و خبر كتبه الله لملائكته و أخبرهم به ليعرفوه، فلما كان كلامه لم يوجد الا على مقدار يعرفه لئلا يخرج عن حد الصدق الى الكذب و عن حد الصواب الى الخطأ، و عن حد البيان الى التلبيس، كان ذلك دلالة على أن الله قد قدره على ما هو به و أحكمه و أحدثه فلهذا صار محكما لا خلل فيه و لا تفاوت و لا فساد.

تبارك

تبارك از بركت گرفته شده است يعنى خداوند صاحب بركت است. او انجام دهنده، آفريدگار و قرار دهنده بركت در ميان مخلوقات خود مى‏باشد و او از داشتن فرزند، شريك و آن چه به ستمكاران مى‏گويند، مبارك است. منظور از سخن خداوند كه فرموده است: بزرگ و مبارك است كسى كه بر بنده خود جدايى از حق و باطل را داد تا براى جهانيان هشدار دهنده باشد.⁽¹⁰⁹⁾ اين است كه خداود كسى است كه پايدارى او هميشگى و نعمت‏ها و يادش بر بندگانش بركت و ادامه دهنده نعمت‏هاى خداوند بر آنان است. و فرقان همان قرآن مى‏باشد و فرقان يعنى خداوند به وسيله قرآن بين حق و باطل جدايى انداخته و بنده‏اى كه قرآن بر او نازل شد، حضرت محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) است و او را بنده ناميده تا به عنوان پروردگار و معبود قرار نگيرد و اين ردّ بر كسانى است كه در مورد جايگاه آن حضرت بزرگ نمايى مى‏كنند و خداوند مى‏گويد كه او فرستاده شده است تا به جهانيان هشدار بدهد و آنها را از نافرمانى و رنج عذاب خود به وسيله ايشان بترساند و عالمين، همان مردم هستند. كسى كه آسمان‏ها و زمين به او تعلق دارد و فرزندى نگرفته است. همان طورى كه مسيحيان گفتند و به دروغ براى بيرون رفتن از يگانگى خداوند فرزند را به خداوند نسبت دادند. در پادشاهى براى او شريكى وجود ندارد و تمام چيزها را آفريد و به آنها سامان بخشيد. يعنى او همه چيز را به مقدارى كه مى‏دانست، آفريد و اين كه او هيچ يك از آفريده‏ها را بر پايه اشتباه و عظمت و تلاش و به طور اتفاقى نيافريده است، بلكه به مقدارى كه مى‏دانست وجود دارد، مقدر نمود و به اصلاح بندگان در امر دينشان و عدالت در حق آفريدهايش پرداخت، زيرا اگر او چيزها را به مقدارى مى‏دانست، به طورى كه ما توصيف مى‏كنيم، آنها را نمى‏آفريد و در آفرينش تفاوت، ستم و خروج از حمت و تدبير به بيهودگى، ستم و فساد پيدا نمى‏شد، همان طورى كه در كار بندگانش تلاش مى‏كنند و چيزهايى را مى‏سازند، چنين چيزى به دست نمى‏آيد و نه اين كه خداوند براى كارهايش پيمانه‏اى آفريده كه به وسيله آن، اندازه آن چه كه انجام مى‏دهد را مى‏شناسد و كارهايش را بعد از آن انجام مى‏دهد، زيرا اين كار شايسته افرادى است كه اندازه آن چه را كه انجام مى‏دهند، جز به اين اندازه‏گيرى و چاره جويى نمى‏دانند و خداوند هميشه به همه چيز دانا بود. و اين جمله كه به اندازه تقدير كرد يعنى آن را به مقدراى كه مى‏دانست، انجام داد و اين كه كارهايش را براى بندگانش سامان داد تا مقدار، وقت و مكانى كه كار در آن جا انجام مى‏گيرد را به بندگان خود معرفى كند و آنها بشناسد و اين تقدير از سوى خداود نوشته شده و خبرى است كه براى فرشتگان خود معرفى كند و آنها بشناسند و اين تقدير از سوى خداوند نوشته شده و خبرى است كه براى فرشتگان خويش نوشته و به آنان خبر داده تا بشناسند. و از آن جايى كه سخن خداود جز به مقدارى كه معرفى كرده، پيدا نمى‏شود تا از مرز راستى به دروغ نرسد و از درستى‏نادرستى كشيده نشود و از اندازه بيان به فريب كارى نرسد، اين امر دلالت بر آن دارد كه خداوند آن را آن گونه كه هست، مقدر كرده، استحكام داده و ايجاد كرده است و به همين دليل استوار شده و در آن نقص، تفاوت و فساد وجود ندارد.

10 حَدَّثَنَا غَيْرُ وَاحِدٍ قَالُوا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ هَمَّامٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ‏

قَالَ حَدَّثَنِي جَعْفَرُ بْنُ يَحْيَى الْخُزَاعِيُّ عَنْ أَبِيهِ قَالَ دَخَلْتُ مَعَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع عَلَى بَعْضِ مَوَالِيهِ يَعُودُهُ فَرَأَيْتُ الرَّجُلَ يُكْثِرُ مِنْ قَوْلِ آهِ فَقُلْتُ لَهُ يَا أَخِي اذْكُرْ رَبَّكَ وَ اسْتَغِثْ بِهِ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ آهِ اسْمٌ مِنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَمَنْ قَالَ آهِ فَقَدِ اسْتَغَاثَ بِاللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى

ترجمه :

10. جعفر بن يحيى خزاعى از پدرش نقل مى‏كند كه مى‏گويد: با امام صادق (عليه السلام) به نزد يكى از شيعيان براى عيادت رفتيم. ديدم كه آن مرد زياد آه و ناله مى‏كند. به او گفتم: اى برادر! پروردگار خود را به ياد بياور و از او كمك بخواه. امام صادق (عليه السلام) فرمودند: (آه) يكى از نام‏هاى خداوند است، كسى كه بگويد: آه، از خداوند كمك خواسته است.

11 حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَصْبَهَانِيُّ الْأَسْوَارِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مَكِّيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ سَعْدَوَيْهِ الْبَرْذَعِيُّ قَالَ أَخْبَرَنَا أَبُو إِسْحَاقَ إِبْرَاهِيمُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْقُرَشِيُّ بِدِمَشْقَ وَ أَنَا أَسْمَعُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو عَامِرٍ مُوسَى بْنُ عَامِرٍ الْمُرِّيُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْوَلِيدُ بْنُ مُسْلِمٍ قَالَ حَدَّثَنَا زُهَيْرُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُوسَى بْنِ عُقْبَةَ عَنِ الْأَعْرَجِ عَنْ أَبِي هُرَيْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ إِنَّ لِلَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى تِسْعَةً وَ تِسْعِينَ اسْماً مِائَةً إِلَّا وَاحِداً إِنَّهُ وَتْرٌ يُحِبُّ الْوَتْرَ مَنْ أَحْصَاهَا دَخَلَ الْجَنَّةَ فبلغنا أن غير واحد من أهل العلم قال إن أولها يفتتح ب لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ وحده لا شَرِيكَ لَهُ- لَهُ الْمُلْكُ وَ لَهُ الْحَمْدُ بيده الخير- وَ هُوَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَدِيرٌ- ... لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ ... لَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‏- ... اللَّهُ الْواحِدُ ... الصَّمَدُ ... الْأَوَّلُ ... الآْخِرُ ... الظَّاهِرُ ... الْباطِنُ ...- الْخالِقُ الْبارِئُ الْمُصَوِّرُ ... الْمَلِكُ الْقُدُّوسُ السَّلامُ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ ...- الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ- ... اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ ... السَّمِيعُ الْبَصِيرُ- ... الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ البارئ المتعالي الجليل الجميل الْحَيُّ الْقَيُّومُ ... الْقادِرُ ... الْقاهِرُ- ... الْحَكِيمُ القريب المجيب الْغَنِيُّ ... الْوَهَّابُ- ... الْوَدُودُ الشكور الماجد الأحد- الْوَلِيُّ الرشيد الْغَفُورُ ... الْكَرِيمِ الحليم- التَّوَّابُ الرب الْمَجِيدُ ... الْحَمِيدُ الوفي الشهيد الْمُبِينُ البرهان الرءوف المبدئ المعيد الباعث الوارث الْقَوِيُّ الشديد الضار النافع الوافي الحافظ الرافع القابض الباسط المعز المذل الرازق ذُو الْقُوَّةِ الْمَتِينُ القائم الْوَكِيلُ العادل الجامع المعطي المجتبي المحيي المميت الكافي الهادي الأبد الصادق النور القديم الحق الفرد الوتر الواسع المحصي المقتدر المقدم المؤخر المنتقم البديع

ترجمه :

11. ابو هريره از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) نقل مى‏كند كه آن حضرت فرمودند: خداوند داراى نود و نه نام است (يعنى يكى مانده به صد نام) و خداوند يكى است و يكى را هم دوست دارد. كسى كه آنها را بشمارد (احاطه پيدا كند) داخل بهشت مى‏شود. پس به چند نفر از ما اهل علم رسيده است كه آن حضرت (در نام‏هاى خداوند) فرمودند: اولين نام آنها كه شروع مى‏شود لا اله الا الله (هيچ خدايى جز خداى يگانه نيست) تنها است و شريكى ندارد و ستايش، مخصوص اوست و خوبى به دست او مى‏باشد و او بر هر چيزى توانا است، هيچ خدايى جز خداى يگانه نيست، او صاحب نام‏هاى نيكو است: (مانند:) خدا، يگانه، بى‏نياز، اول، پايان، آشكار، باطن، آفريدگار، آفريننده، چهره پرداز، پادشاه، پاكيزه، درود، تصديق كننده، شاهد، سربلند، بزرگ، مهربان، بخشنده، لطيف، دانا، شنوا، بينا، والا تبار، هميشه بزرگ، آفريننده، برتر، بزرگ، زيبا، زنده، استوار، توانا، پيروز، فرزانه، نزديك، اجابت كننده، بى‏نياز، بخشنده، محبوب، شكرپذير، يكتا، سرپرست، رشيد، بخشنده، پسنديده، بردبار، توبه‏پذير، پروردگار، صاحب بزرگى ستوده، وفا كننده، گواه، آشكار كننده، دليل، مهربان، آغازگر، بازگردانده، برانگيزنده، وارث، قدرتمند، شديد، ضرر زننده، سود دهنده، وفادار، نگهبان، برطرف كننده، گيرنده، دهنده، عزيز كننده، ذليل كننده، روزى دهنده، صاحب قدرت محكم، استوار، نگهبان، عادل، جمع كننده، دهنده، انتخاب كننده، زنده كننده، كسى كه مى‏ميراند، كفايت كننده، هدايت كننده، هميشگى، راست گو، نور، ازلى، برحق، يكتا، يك، وسيع، شمارش گر، توانا، مقدم، مؤخر، انتقام گيرنده و سازنده.

12 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ غَيْرِ وَاحِدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَنْ عَبَدَ اللَّهَ بِالتَّوَهُّمِ فَقَدْ كَفَرَ وَ مَنْ عَبَدَ الِاسْمَ وَ لَمْ يَعْبُدِ الْمَعْنَى فَقَدْ كَفَرَ وَ مَنْ عَبَدَ الِاسْمَ وَ الْمَعْنَى فَقَدْ أَشْرَكَ وَ مَنْ عَبَدَ الْمَعْنَى بِإِيقَاعِ الْأَسْمَاءِ عَلَيْهِ بِصِفَاتِهِ الَّتِي وَصَفَ بِهَا نَفْسَهُ فَعَقَدَ عَلَيْهِ قَلْبَهُ وَ نَطَقَ بِهِ لِسَانُهُ فِي سَرَائِرِهِ وَ عَلَانِيَتِهِ فَأُولَئِكَ أَصْحَابُ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع وَ فِي حَدِيثٍ آخَرَ أُولئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا

ترجمه :

12. از امام صادق (عليه السلام) روايت شده است كه آن حضرت فرمودند: كسى كه خداوند را با خيال بپرستد، كافر شده است و كسى كه نام (خدا) را بپرستد و معناى الهى را نپرستد، (نيز) كافر مى‏باشد و كسى كه اسم و معنا را با هم عبادت كند، (به خداوند) مشرك شده است و كسى كه معنا را به واسطه قرار دادن نام‏ها بر آن بپرستد، به طورى كه خداوند خود را بر اساس آن توصيف نموده و قلبش را با آن پيوند زده و زبانش را به او در پنهانى و آشكارى باز كرده است، از ياران امير مؤمنان على (عليه السلام) است و در حديث ديگرى آمده است كه آنها همان مؤمنان حقيقى هستند.

13 حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِصَامٍ الْكُلَيْنِيُّ وَ عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُمَا اللَّهُ قَالا حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ الْكُلَيْنِيُّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ أَسْمَاءِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ اشْتِقَاقِهَا فَقَالَ اللَّهُ مُشْتَقٌّ مِنْ إِلَهٍ وَ إِلَهٌ يَقْتَضِي مَأْلُوهاً وَ الِاسْمُ غَيْرُ الْمُسَمَّى فَمَنْ عَبَدَ الِاسْمَ دُونَ الْمَعْنَى فَقَدْ كَفَرَ وَ لَمْ يَعْبُدْ شَيْئاً وَ مَنْ عَبَدَ الِاسْمَ وَ الْمَعْنَى فَقَدْ أَشْرَكَ وَ عَبَدَ الِاثْنَيْنِ وَ مَنْ عَبَدَ الْمَعْنَى دُونَ الِاسْمِ فَذَاكَ التَّوْحِيدُ أَ فَهِمْتَ يَا هِشَامُ قَالَ قُلْتُ زِدْنِي قَالَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ تِسْعَةٌ وَ تِسْعُونَ اسْماً فَلَوْ كَانَ الِاسْمُ هُوَ الْمُسَمَّى لَكَانَ كُلُّ اسْمٍ مِنْهَا هُوَ إِلَهاً وَ لَكِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ مَعْنًى يُدَلُّ عَلَيْهِ بِهَذِهِ الْأَسْمَاءِ وَ كُلُّهَا غَيْرُهُ يَا هِشَامُ الْخُبْزُ اسْمٌ لِلْمَأْكُولِ وَ الْمَاءُ اسْمٌ لِلْمَشْرُوبِ وَ الثَّوْبُ اسْمٌ لِلْمَلْبُوسِ وَ النَّارُ اسْمٌ لِلْمُحْرِقِ أَ فَهِمْتَ يَا هِشَامُ فَهْماً تَدْفَعُ بِهِ وَ تُنَافِرُ أَعْدَاءَنَا وَ الْمُلْحِدِينَ فِي اللَّهِ وَ الْمُشْرِكِينَ مَعَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ غَيْرَهُ قُلْتُ نَعَمْ فَقَالَ نَفَعَكَ اللَّهُ بِهِ وَ ثَبَّتَكَ يَا هِشَامُ قَالَ هِشَامٌ فَوَ اللَّهِ مَا قَهَرَنِي أَحَدٌ فِي التَّوْحِيدِ حِينَئِذٍ حَتَّى قُمْتُ مَقَامِي هَذَا

ترجمه :

13. هشام بن حكم از امام صادق (عليه السلام) درباره نام‏هاى خدا و مشتقات آن پرسيد. آن حضرت فرمودند: (الله) يعنى خدا از اله (موجودى كه در مورد آن سرگردان هستند) مشتق شده است.

و (اله) پروردگار خود را مى‏خواند و اسم غير ناميده شده مى‏باشد. پس كسى كه اسم را بدون معنا بپرستد، كافر است و چيزى را عبادت نكرده است وكسى كه اسم و معنا را با هم عبادت كند، مشرك مى‏باشد و دو (خدا) را عبادت كرده است و كسى كه معنا را بدون اسم بپرستد، يكتا پرست است.

اى هشام! آيا خوب فهميدى؟ عرض كردم: بيشتر بفرماييد. آن حضرت فرمودند: براى خداوند نود و نه نام وجود دارد، اگر اسم همان ناميده باشد و هر يك اسم پروردگار خواهد بود، ولى خداوند معنايى است كه به واسطه اين نام‏ها بر آنها دلالت دارد و اسامى غير از خدا هستند. اى هشام! نان، نامى براى خوردنى و آب، نامى براى نوشيدنى و لباس، نامى براى پوشيدنى و آتش، نامى براى سوزاندنى است. اى هشام! آيا خوب فهميدى؟ به گونه‏اى كه (شبهات) را با آنان دفع كنى و (دشمنان)، انكار كنندگان و مشركان الهى كه غير خدا را با آن خواندند را دور نمايى؟ عرض كردم: بله. آن حضرت فرمودند: اى هشام! خداوند به وسيله فهم آنها به تو سود داده و ثابت قدم نمايد. هشام عرض كرد: به خدا قسم از آن روز به بعد كسى مرا در بحث خداشناسى شكست نداده است.

14 حَدَّثَنَا أَبُو الْحَسَنِ عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ الْأَسْوَارِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مَكِّيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ سَعْدَوَيْهِ الْبَرْذَعِيُّ قَالَ أَخْبَرَنَا إِسْمَاعِيلُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَضْلِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُسَيَّبِ الْبَيْهَقِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي جَدِّي قَالَ حَدَّثَنَا ابْنُ أَبِي أُوَيْسٍ قَالَ حَدَّثَنِي أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ دَاوُدَ بْنِ قَيْسٍ الصَّنْعَانِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي أَفْلَحُ بْنُ كَثِيرٍ عَنِ ابْنِ جُرَيْجٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ شُعَيْبٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ عَنِ النَّبِيِّ ص أَنَّ جَبْرَئِيلَ نَزَلَ عَلَيْهِ بِهَذَا الدُّعَاءِ مِنَ السَّمَاءِ وَ نَزَلَ عَلَيْهِ ضَاحِكاً مُسْتَبْشِراً فَقَالَ السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا مُحَمَّدُ قَالَ وَ عَلَيْكَ السَّلَامُ يَا جَبْرَئِيلُ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ بَعَثَ إِلَيْكَ بِهَدِيَّةٍ فَقَالَ وَ مَا تِلْكَ الْهَدِيَّةُ يَا جَبْرَئِيلُ فَقَالَ كَلِمَاتٌ مِنْ كُنُوزِ الْعَرْشِ أَكْرَمَكَ اللَّهُ بِهَا قَالَ وَ مَا هُنَّ يَا جَبْرَئِيلُ قَالَ قُلْ يَا مَنْ أَظْهَرَ الْجَمِيلَ وَ سَتَرَ الْقَبِيحَ يَا مَنْ لَمْ يُؤَاخِذْ بِالْجَرِيرَةِ وَ لَمْ يَهْتِكِ السِّتْرَ يَا عَظِيمَ الْعَفْوِ يَا حَسَنَ التَّجَاوُزِ يَا وَاسِعَ الْمَغْفِرَةِ يَا بَاسِطَ الْيَدَيْنِ بِالرَّحْمَةِ- يَا صَاحِبَ كُلِّ نَجْوَى وَ يَا مُنْتَهَى كُلِّ شَكْوَى يَا مُقِيلَ الْعَثَرَاتِ يَا كَرِيمَ الصَّفْحِ يَا عَظِيمَ الْمَنِّ يَا مُبْتَدِئاً بِالنِّعَمِ قَبْلَ اسْتِحْقَاقِهَا يَا رَبَّنَا وَ يَا سَيِّدَنَا وَ يَا مَوْلَانَا وَ يَا غَايَةَ رَغْبَتِنَا أَسْأَلُكَ يَا اللَّهُ أَنْ لَا تُشَوِّهَ خَلْقِي بِالنَّارِ- فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص يَا جَبْرَئِيلُ فَمَا ثَوَابُ هَذِهِ الْكَلِمَاتِ قَالَ هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ انْقَطَعَ الْعِلْمُ لَوِ اجْتَمَعَ مَلَائِكَةُ سَبْعِ سَمَاوَاتٍ وَ سَبْعِ أَرَضِينَ عَلَى أَنْ يَصِفُوا ثَوَابَ ذَلِكَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ مَا وَصَفُوا مِنْ أَلْفِ جُزْءٍ جُزْءاً وَاحِداً فَإِذَا قَالَ الْعَبْدُ يَا مَنْ أَظْهَرَ الْجَمِيلَ وَ سَتَرَ الْقَبِيحَ سَتَرَهُ اللَّهُ بِرَحْمَتِهِ فِي الدُّنْيَا وَ جَمَّلَهُ فِي الآْخِرَةِ وَ سَتَرَ اللَّهُ عَلَيْهِ أَلْفَ سِتْرٍ فِي الدُّنْيَا وَ الآْخِرَةِ وَ إِذَا قَالَ يَا مَنْ لَمْ يُؤَاخِذْ بِالْجَرِيرَةِ وَ لَمْ يَهْتِكِ السِّتْرَ لَمْ يُحَاسِبْهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ لَمْ يَهْتِكْ سِتْرَهُ يَوْمَ يُهْتَكُ السُّتُورُ وَ إِذَا قَالَ يَا عَظِيمَ الْعَفْوِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ وَ لَوْ كَانَتْ خَطِيئَتُهُ مِثْلَ زَبَدِ الْبَحْرِ وَ إِذَا قَالَ يَا حَسَنَ التَّجَاوُزِ تَجَاوَزَ اللَّهُ عَنْهُ حَتَّى السَّرِقَةَ وَ شُرْبَ الْخَمْرِ وَ أَهَاوِيلَ الدُّنْيَا وَ غَيْرَ ذَلِكَ مِنَ الْكَبَائِرِ وَ إِذَا قَالَ يَا وَاسِعَ الْمَغْفِرَةِ فَتَحَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ سَبْعِينَ بَاباً مِنَ الرَّحْمَةِ فَهُوَ يَخُوضُ فِي رَحْمَةِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ حَتَّى يَخْرُجَ مِنَ الدُّنْيَا وَ إِذَا قَالَ يَا بَاسِطَ الْيَدَيْنِ بِالرَّحْمَةِ بَسَطَ اللَّهُ يَدَهُ عَلَيْهِ بِالرَّحْمَةِ وَ إِذَا قَالَ يَا صَاحِبَ كُلِّ نَجْوَى وَ يَا مُنْتَهَى كُلِّ شَكْوَى أَعْطَاهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنَ الْأَجْرِ ثَوَابَ كُلِّ مُصَابٍ وَ كُلِّ سَالِمٍ وَ كُلِّ مَرِيضٍ وَ كُلِّ ضَرِيرٍ وَ كُلِّ مِسْكِينٍ وَ كُلِّ فَقِيرٍ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ وَ إِذَا قَالَ يَا كَرِيمَ الصَّفْحِ أَكْرَمَهُ اللَّهُ كَرَامَةَ الْأَنْبِيَاءِ وَ إِذَا قَالَ يَا عَظِيمَ الْمَنِّ أَعْطَاهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أُمْنِيَّتَهُ وَ أُمْنِيَّةَ الْخَلَائِقِ وَ إِذَا قَالَ يَا مُبْتَدِئاً بِالنِّعَمِ قَبْلَ اسْتِحْقَاقِهَا أَعْطَاهُ اللَّهُ مِنَ الْأَجْرِ بِعَدَدِ مَنْ شَكَرَ نَعْمَاءَهُ وَ إِذَا قَالَ يَا رَبَّنَا وَ يَا سَيِّدَنَا وَ يَا مَوْلَانَا قَالَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى اشْهَدُوا مَلَائِكَتِي أَنِّي غَفَرْتُ لَهُ وَ أَعْطَيْتُهُ مِنَ الْأَجْرِ بِعَدَدِ مَنْ خَلَقْتُهُ فِي الْجَنَّةِ وَ النَّارِ وَ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ الْأَرَضِينَ السَّبْعِ وَ الشَّمْسِ وَ الْقَمَرِ وَ النُّجُومِ وَ قَطْرِ الْأَمْطَارِ وَ أَنْوَاعِ الْخَلْقِ وَ الْجِبَالِ وَ الْحَصَى وَ الثَّرَى وَ غَيْرِ ذَلِكَ وَ الْعَرْشِ وَ الْكُرْسِيِّ وَ إِذَا قَالَ يَا مَوْلَانَا مَلَأَ اللَّهُ قَلْبَهُ مِنَ الْإِيمَانِ وَ إِذَا قَالَ يَا غَايَةَ رَغْبَتِنَا أَعْطَاهُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ رَغْبَتَهُ وَ مِثْلَ رَغْبَةِ الْخَلَائِقِ وَ إِذَا قَالَ أَسْأَلُكَ يَا اللَّهُ أَنْ لَا تُشَوِّهَ خَلْقِي بِالنَّارِ قَالَ الْجَبَّارُ جَلَّ جَلَالُهُ اسْتَعْتَقَنِي عَبْدِي مِنَ النَّارِ اشْهَدُوا مَلَائِكَتِي أَنِّي قَدْ أَعْتَقْتُهُ مِنَ النَّارِ وَ أَعْتَقْتُ أَبَوَيْهِ وَ إِخْوَتَهُ وَ أَخَوَاتِهِ وَ أَهْلَهُ وَ وُلْدَهُ وَ جِيرَانَهُ وَ شَفَّعْتُهُ فِي أَلْفِ رَجُلٍ مِمَّنْ وَجَبَ لَهُمُ النَّارُ وَ آجَرْتُهُ مِنَ النَّارِ فَعَلِّمْهُنَّ يَا مُحَمَّدُ الْمُتَّقِينَ وَ لَا تُعَلِّمْهُنَّ الْمُنَافِقِينَ فَإِنَّهَا دَعْوَةٌ مُسْتَجَابَةٌ لِقَائِلِيهِنَّ إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ هُوَ دُعَاءُ أَهْلِ الْبَيْتِ الْمَعْمُورِ حَوْلَهُ إِذَا كَانُوا يَطُوفُونَ بِه‏

قال مصنف هذا الكتاب الدليل على أن الله تعالى عز و جل عالم حي قادر لنفسه لا بعلم و قدرة و حياة هو غيره أنه لو كان عالما بعلم لم يخل علمه من أحد أمرين إما أن يكون قديما أو حادثا فإن كان حادثا فهو جل ثناؤه قبل حدوث العلم غير عالم و هذا من صفات النقص و كل منقوص محدث بما قدمنا و إن كان قديما وجب أن يكون غير الله عز و جل قديما و هذا كفر بالإجماع فكذلك القول في القادر و قدرته و الحي و حياته و الدليل على أنه تعالى لم يزل قادرا عالما حيا أنه قد ثبت أنه عالم قادر حي لنفسه و صح بالدليل أنه عز و جل قديم و إذا كان كذلك كان عالما لم يزل إذ نفسه التي لها علم لم تزل و هذا يدل على أنه قادر حي لم يزل

ترجمه :

14. از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) روايت شده است كه آن حضرت فرمودند: جبرئيل در حالى كه خندان و خوشرو بود با اين دعا از آسمان بر رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) نازل شد و عرضه داشت: اى محمد! درود بر تو. آن حضرت نيز فرمودند: اى جبرئيل! درود بر تو باد. جبرئيل عرض كرد: خداوند هديه‏اى به سوى تو فرستاده است. آن حضرت فرمودند: اى جبرئيل! آن هديه چيست؟ جبرئيل عرض كرد: آن هديه سخنانى از گنج‏هاى عرش است كه خداوند به وسيله آنها تو را گرامى داشته است.

آن حضرت فرمودند: اى جبرئيل! آن سخنان چيست؟ جبرئيل عرض كرد: (اى محمد!) بگو: اى كسى كه زيبايى را آشكار كرده و زشتى را پنهان مى‏كنى، اى كسى كه به لغزش گرفتار نمى‏شوى و پرده (حرمت) كسى را پاره نمى‏كنى، اى كسى كه در بخشش بزرگى و به خوبى (از گناهان) مى‏گذرى. اى كسى كه در بخشش وسعت دارى. اى كسى كه دو دستت به مهربانى باز است، اى صاحب هر صداى آهسته و اى انتهاى هر شكايت. اى برطرف كننده لغزش‏ها، اى كسى كه در بخشندگى وسعت دارى، اى كسى كه در منت گذارى بزرگى، اى كسى كه قبل از مستحق بودن به نعمت‏ها، آغازگر آن هستى. اى پروردگار ما! اى سرور ما! اى آقاى ما! اى نهايت اشتياق ما، اى خدا! از تو مى‏خواهم كه صورت مرا با آتش (جهنم) زشت نكنى. رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمودند: اى جبرئيل! گفتن اين سخنان چه پاداشى دارد؟ جبرئيل عرض كرد: دور است! دور است! دانش از بين رفت. اگر فرشتگان هفت آسمان و زمين جمع شوند تا پاداش آن را تا روز قيامت توصيف كنند، يك جزء از آن را نمى‏توانند وصف نمايند. پس زمانى كه بنده مى‏گويد: اى كسى كه زيبايى را آشكار و زشتى را پنهان مى‏كنى، خداوند به واسطه مهربانى خود زشتى‏هاى او را در دنيا پوشانده و در آخرت زيبا مى‏سازد و خداوند هزار گناه را در دنيا و آخرت از او مى‏پوشاند و زمانى كه مى‏گويد: اى كسى كه به لغزش گرفتار نمى‏شوى و پرده كسى را پاره نمى‏كنى، خداوند در روز قيامت او را مورد حساب قرار نمى‏دهد و روزى كه پرده‏ها پاره مى‏شود، پرده آنها را پاره نمى‏كند و زمانى كه مى‏گويد: اى كسى كه در بخشش بزرگ هستى، خداوند گناهان او را مى‏بخشد اگر چه گناهان او به اندازه كف دريا باشد و زمانى كه بگويد: اى كسى به نيكى گذشت مى‏كنى، خداوند از او حتى از گناهانى مانند دزدى، نوشيدن شراب و گرفتارى‏هاى دنيا و ديگر گناهان بزرگ مى‏گذرد و زمانى كه بگويد: اى كسى كه در بخشش، وسعت دارى، خداوند براى او هفتاد در رحمت را باز مى‏كند و او در رحمت الهى غوطه ور مى‏شود، تا زمانى كه از دنيا بيرون مى‏آيد و زمانى كه بگويد: اى كسى كه با مهربانى دست‏هاى خود را باز كرده‏اى، خداوند دست خود را با مهربانى بر او باز مى‏كند و زمانى كه بگويد: اى همراه هر صداى آهسته و اى پايان هر شكايت خداوند ثواب هر انسان مصيبت ديده، سالم، بيمار، زمين گير، و نيازمند را به او مى‏دهد و زمانى كه بگويد: اى كسى كه بخشندگى او وسيع است، خداوند مانند گرامى داشتن پيامبران، او را گرامى مى‏دارد و زمانى كه بگويد: اى كسى كه زياد نعمت مى‏دهى، خداوند به او در روز قيامت آرزوهاى او و مردم را برآورده مى‏سازد و زمانى كه بگويد: اى كسى كه قبل از مستحق بودن (كسى) نعمت‏ها را آغاز كردى، خداوند به او به اندازه كسانى كه شكر نعمت او را به جا آورده‏اند، پاداش مى‏دهد و زمانى كه بگويد: اى پروردگار ما! اى سرور ما! اى آقاى ما! خداوند مى‏فرمايد: اى فرشتگان من! شهادت بدهيد كه من او را بخشيدم و به او به اندازه افرادى كه در بهشت، جهنم، آسمان و زمين هفت گانه، خورشيد، ماه، تمام ستارگان، انواع مخلوقات، كوه‏ها، ريگ‏ها، خاك و غير از آن‏ها، عرش و كرسى پاداش مى‏دهم و زمانى كه بگويد: اى صاحب اختيار ما! خداوند قلب او را از ايمان پر مى‏كند و زمانى كه بگويد: اى پايان اشتياق ما! خداوند در روز قيامت به اندازه اشتياق او و اشتياق تمام مخلوقات به او (پاداش) مى‏دهد و زمانى كه بگويد: اى خدا! از تو مى‏خواهم كه صورت مرا در آتش (جهنم) نسوزانى. خداوند مى‏فرمايد: بنده مرا از آتش (جهنم) معاف كنيد و اى فرشتگان من! او و پدر، مادر، برادران، خواهران، همسر، فرزندان و همسايگانش از آتش (جهنم) آزاد كردم و شفاعت او را در حق هزار نفر از كسانى كه آتش بر آنها واجب است را مى‏پذيرم و از آتش پناه دادم.

پس اى محمد! اين دعا را به نيكوكاران بياموز و به منافقين ياد مده، زيرا اين دعايى است كه اگر خدا بخواهد، هر كس بخواند، دعايش مستجاب مى‏شود و آن دعاى ساكنان بيت المعمور (خانه فرشتگان در آسمان چهارم) است كه به هنگام طواف به دور آن مى‏چرخند.

(شيخ صدوق نويسنده اين كتاب مى‏گويد: دليل بر اين كه خداوند زنده و نسبت به خويشتن نه به وسيله علم خود قدرتمند است و قدرت و بزرگى او غير از خودش مى‏باشد و اگر به واسطه علم آگاه باشد، علم او از دو حال خارج نمى‏باشد: يا علم او قديم (ازلى) و يا حادث (بعد از نبودن، به وجود آمده است.) است، كه اگر حادث باشد بايد گفت كه خداوند قبل از به وجود آمدن علم، عالم نبوده است و اين جزء صفات موجود ناقص است و هر ناقصى حادث است، همان طورى كه قبلا گفتيم و اگر علم خداوند (ازلى) باشد، واجب است كه غير از خداوند هم ازلى وجود داشته باشد و اين به اتفاق همه كفر است. سخن در مورد توانا بودن و قدرت خداوند و زنده بودن و زندگى هم اين گونه است و دليل بر اين كه خداوند از ازل توانا، آگاه و زنده بوده، اين است كه ثابت شده كه خداود ذاتا آگاه، توانا و زنده مى‏باشد و با دليل به اثبات رسيده كه خداوند ازلى است و زمانى كه اين گونه باشد، پس خداوند از ازل آگاه بوده است، زيرا خداوند كه آگاه بوده، از ازل آگاه بوده است و همين دلالت مى‏كند بر اين كه خداوند از ازل توانا و زنده بوده است.

30. باب القرآن ما هو؟

30. قرآن چيست؟

1 حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ زِيَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَدَانِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ خَالِدٍ قَالَ قُلْتُ لِلرِّضَا عَلِيِّ بْنِ مُوسَى ع يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ أَخْبِرْنِي عَنِ الْقُرْآنِ أَ خَالِقٌ أَوْ مَخْلُوقٌ فَقَالَ لَيْسَ بِخَالِقٍ وَ لَا مَخْلُوقٍ وَ لَكِنَّهُ كَلَامُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ

ترجمه :

1. حسين بن خالد مى‏گويد: به امام رضا (عليه السلام) عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! من را از قرآن آگاه كن كه آيا آفريننده است يا آفريده شده است؟ آن حضرت فرمودند: قرآن، نه آفريننده و نه آفريده شده است، بلكه سخن خداوند مى‏باشد.

2 حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ مَسْرُورٍ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيُّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ الرَّيَّانِ بْنِ الصَّلْتِ قَالَ‏

قُلْتُ لِلرِّضَا ع مَا تَقُولُ فِي الْقُرْآنِ فَقَالَ كَلَامُ اللَّهِ لَا تَتَجَاوَزُوهُ وَ لَا تَطْلُبُوا الْهُدَى فِي غَيْرِهِ فَتَضِلُّوا

ترجمه :

2. ريان بن صلت مى‏گويد: به امام رضا (عليه السلام) عرض كردم: درباره قرآن چه مى‏فرماييد: آن حضرت فرمودند: قرآن، سخن خداوندى است كه از آن تجاوز نكنيد و از غير آن هدايت نجوييد، كه در اين صورت گمراه خواهيد شد.

3 حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَحْمَدَ الْمُؤَدِّبُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْبَرْمَكِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ سَالِمٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ سَأَلْتُ الصَّادِقَ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ ع فَقُلْتُ لَهُ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِي الْقُرْآنِ فَقَالَ هُوَ كَلَامُ اللَّهِ وَ قَوْلُ اللَّهِ وَ كِتَابُ اللَّهِ وَ وَحْيُ اللَّهِ وَ تَنْزِيلُهُ وَ هُوَ الْكِتَابُ الْعَزِيزُ الَّذِي لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ

ترجمه :

3. محمد بن سالم از پدرش نقل مى‏كند كه از امام صادق (عليه السلام) پرسيدم: اى فرزند رسول خدا! درباره قرآن چه مى‏فرماييد؟ آن حضرت فرمودند: قرآن سخن، حرف، وحى و نازل شده خداوند است و آن كتاب بزرگى است كه از رو برو و پشت سر در آن باطل راه ندارد و از سوى خداوند حكيم و ستوده نازل شده است.

4 حَدَّثَنَا أَبِي رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ الْيَقْطِينِيُّ قَالَ كَتَبَ عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مُوسَى الرِّضَا ع إِلَى بَعْضِ شِيعَتِهِ بِبَغْدَادَ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ+ عَصَمَنَا اللَّهُ وَ إِيَّاكَ مِنَ الْفِتْنَةِ فَإِنْ يَفْعَلْ فَقَدْ أَعْظَمَ بِهَا نِعْمَةً وَ إِنْ لَا يَفْعَلْ فَهِيَ الْهَلْكَةُ نَحْنُ نَرَى أَنَّ الْجِدَالَ فِي الْقُرْآنِ بِدْعَةٌ اشْتَرَكَ فِيهَا السَّائِلُ وَ الْمُجِيبُ فَيَتَعَاطَى السَّائِلُ مَا لَيْسَ لَهُ وَ يَتَكَلَّفُ الْمُجِيبُ مَا لَيْسَ عَلَيْهِ وَ لَيْسَ الْخَالِقُ إِلَّا اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَا سِوَاهُ مَخْلُوقٌ وَ الْقُرْآنُ كَلَامُ اللَّهِ لَا تَجْعَلْ لَهُ اسْماً مِنْ عِنْدِكَ فَتَكُونَ مِنَ الضَّالِّينَ جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِيَّاكَ مِنَ الَّذِينَ يَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَيْبِ وَ هُمْ مِنَ السَّاعَةِ مُشْفِقُونَ

ترجمه :

4. محمد بن عيسى مى‏گويد: امام هادى (عليه السلام) به يكى از شيعيان خود نوشتند: به نام خداوند بخشنده مهربان، خداوند ما و شما را از فته محفوظ كند. اگر خداوند چنين كند، نعمت بزرگى داده و اگر چنين نكند، نابودى است. ما جدال درباره قرآن را بدعت مى‏دانيم كه در آن سؤال كننده و جواب دهنده شريك هستند. پس سؤال كننده به دنبال چيزى است كه به او تعلق ندارد و جواب دهنده نيز به واسطه چيزى كه براى او نيست، به سختى نمى‏اندازد و آفريدگارى جز خداوند وجود ندارد و غير از خدا همه آفريده شده‏اند و قرآن سخن خداوند است. از طرف خود به او اسمى قرار مده كه در اين صورت از گمراهان خواهى بود. خداوند ما و شما را از كسانى قرار دهد كه در پنهانى از خداوند مى‏ترسند و نسبت به قيامت اشتياق دارند.

5 حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ هِشَامٍ الْمُؤَدِّبُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْبَرْمَكِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنِي سُلَيْمَانُ بْنُ جَعْفَرٍ الْجَعْفَرِيُّ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ ع يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا تَقُولُ فِي الْقُرْآنِ فَقَدِ اخْتَلَفَ فِيهِ مَنْ قِبَلَنَا فَقَالَ قَوْمٌ إِنَّهُ مَخْلُوقٌ وَ قَالَ قَوْمٌ إِنَّهُ غَيْرُ مَخْلُوقٍ فَقَالَ ع أَمَا إِنِّي لَا أَقُولُ فِي ذَلِكَ مَا يَقُولُونَ وَ لَكِنِّي أَقُولُ إِنَّهُ كَلَامُ اللَّهِ

ترجمه :

5. سليمان بن جعفر مى‏گويد: به امام موسى كاظم (عليه السلام) عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! درباره قرآن چه مى‏فرماييد؟ و از طرف ما در مورد قرآن اختلاف شده است. گروهى مى‏گويند: قرآن، آفريده شده و گروهى ديگر مى‏گويند: قرآن آفريده نشده است. آن حضرت فرمودند: آن چه آنها در مورد قرآن مى‏گويند، من نمى‏گويم، بلكه مى‏گوييم: قرآن، سخن خداوند است.

6 حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْبَرْمَكِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ سُلَيْمَانَ الْجَعْفَرِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيِّ عَنْ سَعْدٍ الْخَفَّافِ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ لَمَّا وَقَفَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ ع عَلَى الْخَوَارِجِ وَ وَعَظَهُمْ وَ ذَكَّرَهُمْ وَ حَذَّرَهُمُ الْقِتَالَ قَالَ لَهُمْ مَا تَنْقِمُونَ مِنِّي أَلَا إِنِّي أَوَّلُ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ فَقَالُوا أَنْتَ كَذَلِكَ وَ لَكِنَّكَ حَكَّمْتَ فِي دِينِ اللَّهِ أَبَا مُوسَى الْأَشْعَرِيَّ فَقَالَ ع وَ اللَّهِ مَا حَكَّمْتُ مَخْلُوقاً وَ إِنَّمَا حَكَّمْتُ الْقُرْآنَ وَ لَوْ لَا أَنِّي غُلِبْتُ عَلَى أَمْرِي وَ خُولِفْتُ فِي رَأْيِي لَمَا رَضِيتُ أَنْ تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها بَيْنِي وَ بَيْنَ أَهْلِ حَرْبِ اللَّهِ حَتَّى أُعْلِيَ كَلِمَةَ اللَّهِ وَ أَنْصُرَ دِيْنَ اللَّهِ- وَ لَوْ كَرِهَ الْكافِرُونَ وَ الْجَاهِلُونَ‏

قال مصنف هذا الكتاب قد جاء في الكتاب أن القرآن كلام الله و وحي الله و قول الله و كتاب الله و لم يجئ فيه أنه مخلوق و إنما امتنعنا من إطلاق المخلوق عليه لأن المخلوق في اللغة قد يكون مكذوبا و يقال كلام مخلوق أي مكذوب قال الله تبارك و تعالى- إِنَّما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْثاناً وَ تَخْلُقُونَ إِفْكاً أي كذبا و قال تعالى حكاية عن منكري التوحيد- ما سَمِعْنا بِهذا فِي الْمِلَّةِ الآْخِرَةِ إِنْ هذا إِلَّا اخْتِلاقٌ أي افتعال و كذب فمن زعم أن القرآن مخلوق بمعنى أنه مكذوب فقد كفر و من قال إنه غير مخلوق بمعنى أنه غير مكذوب فقد صدق و قال الحق و الصواب و من زعم أنه غير مخلوق بمعنى أنه غير محدث و غير منزل و غير محفوظ فقد أخطأ و قال غير الحق و الصواب و قد أجمع أهل الإسلام على أن القرآن كلام الله عز و جل على الحقيقة دون المجاز و أن من قال غير ذلك فقد قال مُنْكَراً مِنَ الْقَوْلِ وَ زُوراً و وجدنا القرآن مفصلا و موصلا و بعضه غير بعض و بعضه قبل بعض كالناسخ الذي يتأخر عن المنسوخ فلو لم يكن ما هذه صفته حادثا بطلت الدلالة على حدوث المحدثات و تعذر إثبات محدثها بتناهيها و تفرقها و اجتماعها. و شي‏ء آخر و هو أن العقول قد شهدت و الأمة قد اجتمعت على أن الله عز و جل صادق في إخباره و قد علم أن الكذب هو أن يخبر بكون ما لم يكن و قد أخبر الله عز و جل عن فرعون و قوله- أَنَا رَبُّكُمُ الْأَعْلى‏ و عن نوح أنه نادى ابنه و هو فِي مَعْزِلٍ يا بُنَيَّ ارْكَبْ مَعَنا وَ لا تَكُنْ مَعَ الْكافِرِينَ فإن كان هذا القول و هذا الخبر قديما فهو قبل فرعون و قبل قوله ما أخبر عنه و هذا هو الكذب و إن لم يوجد إلا بعد أن قال فرعون ذلك فهو حادث لأنه كان بعد أن لم يكن. و أمر آخر و هو أن الله عز و جل قال- وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ و قوله ما نَنْسَخْ مِنْ آيَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَيْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها و ما له مثل أو جاز أن يعدم بعد وجوده فحادث لا محالة

ترجمه :

6. اصبغ بن نباته مى‏گويد: زمانى كه امير مؤمنان على (عليه السلام) در مقابل خوارج ايستاد و آنها را پند داده و تذكر داد و نسبت به جنگ ترساند، به آنها فرمودند: چرا مى‏خواهيد از من انتقام بگيريد؟ مگر من اولين كسى نبودم كه به خدا و رسولش ايمان آوردم. آنها جواب دادند: بله، همين طور است. اما در دين خدا، ابوموسى اشعرى را داور قرار دادى. آن حضرت فرمودند: به خدا قسم، من هيچ آفريده‏اى را داور قرار ندادم و فقط قرآن را داور قرار دادم و اگر اين گونه نبود كه در امر خودم مغلوب نشده و در نظر من با من مخالفت نمى‏شد، هرگز راضى نمى‏شدم كه بين من و بين اهل جنگ جنگى صورت بپذيرت، مگر اين كه سخن خداوند برتر شده، دين خدا حمايت شود، اگر چه كافران و نادانان نپسندد.

(شيخ صدوق مى‏گويد: در كتاب آمده است كه قرآن سخن، وحى، كلام و كتاب خداوند است و نيامده كه قرآن آفريده شده است و ما از گفتن كمله آفريده شده امتناع مى‏ورزيم، زيرا در لغت گاهى به معناى دروغ گفته شده مى‏آيد. گفته مى‏شود: سخن مخلوق، يعنى سخنى كه به دورغ گفته شده است و خداوند در قرآن فرموده است: فقط به جاى خدا، بت‏هايى مى‏پرستند و دروغ به وجود مى‏آورند.⁽¹¹⁰⁾ و منظور از (تخلقون) دروغ است و خداوند به نقل از منكران توحيد و (يكتا پرستى) مى‏فرمايد: ما در ملت‏هاى قبلى اين را شنيديم كه اين جز دروغ چيزى نيست.⁽¹¹¹⁾ منظور از (اختلاف) دروغ است. پس كسى كه گمان كند قرآن مخلوق به معناى دروغ است، حقيتا كافر مى‏باشد و كسى كه بگويد: قرآن مخلوق نيست يعنى ايجاد نشده و نازل نشده و در لوح محفوظ هم نيست، حقيقتا اشتباه كرده و سخن غير حق و صحيح زده است و تمام مسلمانان متفق القول هستند كه قرآن كلام خدا و حقيقت است و مجاز نمى‏باشد و كسى كه غير از اين را بگويد، سخن منكر و باطلى زده است، در حالى كه ما قرآن را به طور مفصل و متصل به هم ديديم كه هر قسمتى غير از قسمت ديگر است و قبل از بخش ديگر آن مى‏باشد، مثل آيه‏اى كه نسخ مى‏كند و بعد از آيه نسخ شده (منسوخ) مى‏آيد، پس اگر چيزى كه چنين صفاتى دارد، حادث نباشد، دلالت هر حادثى بر ايجاد شدگان باطل خواهد بود. و ثابت كردن حادث بودنشان از پايان پذيرى، پراكنده و اجتماع آنها ممكن نخواهد بود. بحث ديگر اين كه عقل شهادت داده و امتها متفق القول هستند كه خداوند در خبر دادن راستگو است و دروغ آن است كه به بودن آن چه نيست خبر بدهد و خداوند از فرعون خبر داده است كه گفت: من پروردگار بزرگ شما هستم.⁽¹¹²⁾ و از حضرت نوع (عليه السلام) نقل كرده است: پسرش را در حالى صدا زد كه از هم جدا شدند: اى فرزندم! با ما سوار (كشتى) شو و از كافران مباش.⁽¹¹³⁾ پس اگر اين قول و خبر قديم بود (هميشه وجود داشته است) پس آن چه قبل از فرعون و آن چه خبر داده رخ داده است كه اين دروغ خواهد بود و اگر بگوييم كه اين سخنان بعد از فرعون به وجود آمده است، حادث مى‏باشد، زيرا ابتدا نبوده و بعد به وجود آمده است و ديگر اين كه خداوند فرموده است: و اگر بخواهيم آن چه به سوى تو وحى كرديم، مى‏بريم.⁽¹¹⁴⁾ و سخن ديگر خداوند كه فرموده است: هيچ آيه‏اى را نسخ نكرده و به فراموشى نمى‏سپارى، مگر اين كه بهتر يا مثل آن را مى‏آوريم.⁽¹¹⁵⁾ و چيزى كه شبيه داشته يا جايز باشد بعد از وجود نابود مى‏گردد، و به ناچار حادث خواهد بود.

7 وَ تَصْدِيقُ ذَلِكَ مَا أَخْرَجَهُ شَيْخُنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ فِي جَامِعِهِ وَ حَدَّثَنَا بِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنِ الْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ قَالَ حَدَّثَنِي عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِي نَجْرَانَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحِيمِ الْقَصِيرِ قَالَ كَتَبْتُ عَلَى يَدَيْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ أَعْيَنَ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع جُعِلْتُ فِدَاكَ اخْتَلَفَ النَّاسُ فِي أَشْيَاءَ قَدْ كَتَبْتُ بِهَا إِلَيْكَ فَإِنْ رَأَيْتَ جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ أَنْ تَشْرَحَ لِي جَمِيعَ مَا كَتَبْتُ بِهِ إِلَيْكَ اخْتَلَفَ النَّاسُ جُعِلْتُ فِدَاكَ بِالْعِرَاقِ فِي الْمَعْرِفَةِ وَ الْجُحُودِ فَأَخْبِرْنِي جُعِلْتُ فِدَاكَ أَ هُمَا مَخْلُوقَانِ وَ اخْتَلَفُوا فِي الْقُرْآنِ فَزَعَمَ قَوْمٌ أَنَّ الْقُرْآنَ كَلَامُ اللَّهِ غَيْرُ مَخْلُوقٍ وَ قَالَ آخَرُونَ كَلَامُ اللَّهِ مَخْلُوقٌ وَ عَنِ الِاسْتِطَاعَةِ أَ قَبْلَ الْفِعْلِ أَوْ مَعَ الْفِعْلِ فَإِنَّ أَصْحَابَنَا قَدِ اخْتَلَفُوا فِيهِ وَ رَوَوْا فِيهِ وَ عَنِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى هَلْ يُوصَفُ بِالصُّورَةِ أَوْ بِالتَّخْطِيطِ فَإِنْ رَأَيْتَ جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ أَنْ تَكْتُبَ إِلَيَّ بِالْمَذْهَبِ الصَّحِيحِ مِنَ التَّوْحِيدِ وَ عَنِ الْحَرَكَاتِ أَ هِيَ مَخْلُوقَةٌ أَوْ غَيْرُ مَخْلُوقَةٍ وَ عَنِ الْإِيمَانِ مَا هُوَ فَكَتَبَ ع عَلَى يَدَيْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ أَعْيَنَ سَأَلْتَ عَنِ الْمَعْرِفَةِ مَا هِيَ فَاعْلَمْ رَحِمَكَ اللَّهُ أَنَّ الْمَعْرِفَةَ مِنْ صُنْعِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي الْقَلْبِ مَخْلُوقَةٌ وَ الْجُحُودَ صُنْعُ اللَّهِ فِي الْقَلْبِ مَخْلُوقٌ وَ لَيْسَ لِلْعِبَادِ فِيهِمَا مِنْ صُنْعٍ وَ لَهُمْ فِيهِمَا الِاخْتِيَارُ مِنَ الِاكْتِسَابِ فَبِشَهْوَتِهِمُ الْإِيمَانَ اخْتَارُوا الْمَعْرِفَةَ فَكَانُوا بِذَلِكَ مُؤْمِنِينَ عَارِفِينَ وَ بِشَهْوَتِهِمُ الْكُفْرَ اخْتَارُوا الْجُحُودَ فَكَانُوا بِذَلِكَ كَافِرِينَ جَاحِدِينَ ضُلَّالًا وَ ذَلِكَ بِتَوْفِيقِ اللَّهِ لَهُمْ وَ خِذْلَانِ مَنْ خَذَلَهُ اللَّهُ فَبِالاخْتِيَارِ وَ الِاكْتِسَابِ عَاقَبَهُمُ اللَّهُ وَ أَثَابَهُمْ- وَ سَأَلْتَ رَحِمَكَ اللَّهُ عَنِ الْقُرْآنِ وَ اخْتِلَافِ النَّاسِ قِبَلَكُمْ فَإِنَّ الْقُرْآنَ كَلَامُ اللَّهِ مُحْدَثٌ غَيْرُ مَخْلُوقٍ وَ غَيْرُ أَزَلِيٍّ مَعَ اللَّهِ تَعَالَى ذِكْرُهُ وَ تَعَالَى عَنْ ذَلِكَ عُلُوّاً كَبِيراً كَانَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا شَيْ‏ءَ غَيْرَ اللَّهِ مَعْرُوفٌ وَ لَا مَجْهُولٌ كَانَ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَا مُتَكَلِّمَ وَ لَا مُرِيدَ وَ لَا مُتَحَرِّكَ وَ لَا فَاعِلَ جَلَّ وَ عَزَّ رَبُّنَا فَجَمِيعُ هَذِهِ الصِّفَاتِ مُحْدَثَةٌ عِنْدَ حُدُوثِ الْفِعْلِ مِنْهُ جَلَّ وَ عَزَّ رَبُّنَا وَ الْقُرْآنُ كَلَامُ اللَّهِ غَيْرُ مَخْلُوقٍ فِيهِ خَبَرُ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ وَ خَبَرُ مَا يَكُونُ بَعْدَكُمْ أُنْزِلَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ عَلَى مُحَمَّدٍ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ سَأَلْتَ رَحِمَكَ اللَّهُ عَنِ الِاسْتِطَاعَةِ لِلْفِعْلِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ الْعَبْدَ وَ جَعَلَ لَهُ الآْلَةَ وَ الصِّحَّةَ وَ هِيَ الْقُوَّةُ الَّتِي يَكُونُ الْعَبْدُ بِهَا مُتَحَرِّكاً مُسْتَطِيعاً لِلْفِعْلِ وَ لَا مُتَحَرِّكَ إِلَّا وَ هُوَ يُرِيدُ الْفِعْلَ وَ هِيَ صِفَةٌ مُضَافَةٌ إِلَى الشَّهْوَةِ الَّتِي هِيَ خَلْقُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مُرَكَّبَةٌ فِي الْإِنْسَانِ فَإِذَا تَحَرَّكَتِ الشَّهْوَةُ فِي الْإِنْسَانِ اشْتَهَى الشَّيْ‏ءَ فَأَرَادَهُ فَمِنْ ثَمَّ قِيلَ لِلْإِنْسَانِ مُرِيدٌ فَإِذَا أَرَادَ الْفِعْلَ وَ فَعَلَ كَانَ مَعَ الِاسْتِطَاعَةِ وَ الْحَرَكَةِ فَمِنْ ثَمَّ قِيلَ لِلْعَبْدِ مُسْتَطِيعٌ مُتَحَرِّكٌ فَإِذَا كَانَ الْإِنْسَانُ سَاكِناً غَيْرَ مُرِيدٍ لِلْفِعْلِ وَ كَانَ مَعَهُ الآْلَةُ وَ هِيَ الْقُوَّةُ وَ الصِّحَّةُ اللَّتَانِ بِهِمَا تَكُونُ حَرَكَاتُ الْإِنْسَانِ وَ فِعْلُهُ كَانَ سُكُونُهُ لِعِلَّةِ سُكُونِ الشَّهْوَةِ فَقِيلَ سَاكِنٌ فَوُصِفَ بِالسُّكُونِ فَإِذَا اشْتَهَى الْإِنْسَانُ وَ تَحَرَّكَتْ شَهْوَتُهُ الَّتِي رُكِّبَتْ فِيهِ اشْتَهَى الْفِعْلَ وَ تَحَرَّكَتْ بِالْقُوَّةِ الْمُرَكَّبَةِ فِيهِ وَ اسْتَعْمَلَ الآْلَةَ الَّتِي بِهَا يَفْعَلُ الْفِعْلَ فَيَكُونُ الْفِعْلُ مِنْهُ عِنْدَ مَا تَحَرَّكَ وَ اكْتَسَبَهُ فَقِيلَ فَاعِلٌ وَ مُتَحَرِّكٌ وَ مُكْتَسِبٌ وَ مُسْتَطِيعٌ أَ وَ لَا تَرَى أَنَّ جَمِيعَ ذَلِكَ صِفَاتٌ يُوصَفُ بِهَا الْإِنْسَانُ وَ سَأَلْتَ رَحِمَكَ اللَّهُ عَنِ التَّوْحِيدِ وَ مَا ذَهَبَ إِلَيْهِ مَنْ قِبَلَكَ فَتَعَالَى اللَّهُ الَّذِي لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْ‏ءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ الْمُشَبِّهُونَ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بِخَلْقِهِ الْمُفْتَرُونَ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَاعْلَمْ رَحِمَكَ اللَّهُ أَنَّ الْمَذْهَبَ الصَّحِيحَ فِي التَّوْحِيدِ مَا نَزَلَ بِهِ الْقُرْآنُ مِنْ صِفَاتِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَانْفِ عَنِ اللَّهِ الْبُطْلَانَ وَ التَّشْبِيهَ فَلَا نَفْيَ وَ لَا تَشْبِيهَ وَ هُوَ اللَّهُ الثَّابِتُ الْمَوْجُودُ تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ وَ لَا تَعْدُ الْقُرْآنَ فَتَضِلَّ بَعْدَ الْبَيَانِ وَ سَأَلْتَ رَحِمَكَ اللَّهُ عَنِ الْإِيمَانِ فَالْإِيمَانُ هُوَ إِقْرَارٌ بِاللِّسَانِ وَ عَقْدٌ بِالْقَلْبِ وَ عَمَلٌ بِالْأَرْكَانِ فَالْإِيمَانُ بَعْضُهُ مِنْ بَعْضٍ وَ قَدْ يَكُونُ الْعَبْدُ مُسْلِماً قَبْلَ أَنْ يَكُونَ مُؤْمِناً وَ لَا يَكُونُ مُؤْمِناً حَتَّى يَكُونَ مُسْلِماً فَالْإِسْلَامُ قَبْلَ الْإِيمَانِ وَ هُوَ يُشَارِكُ الْإِيمَانَ فَإِذَا أَتَى الْعَبْدُ بِكَبِيرَةٍ مِنْ كَبَائِرِ الْمَعَاصِي أَوْ صَغِيرَةٍ مِنْ صَغَائِرِ الْمَعَاصِي الَّتِي نَهَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْهَا كَانَ خَارِجاً مِنَ الْإِيمَانِ وَ سَاقِطاً عَنْهُ اسْمُ الْإِيمَانِ وَ ثَابِتاً عَلَيْهِ اسْمُ الْإِسْلَامِ فَإِنْ تَابَ وَ اسْتَغْفَرَ عَادَ إِلَى الْإِيمَانِ وَ لَمْ يُخْرِجْهُ إِلَى الْكُفْرِ وَ الْجُحُودِ وَ الِاسْتِحْلَالِ وَ إِذَا قَالَ لِلْحَلَالِ هذا حَرامٌ وَ لِلْحَرَامِ هذا حَلالٌ وَ دَانَ بِذَلِكَ فَعِنْدَهَا يَكُونُ خَارِجاً مِنَ الْإِيمَانِ وَ الْإِسْلَامِ إِلَى الْكُفْرِ وَ كَانَ بِمَنْزِلَةِ رَجُلٍ دَخَلَ الْحَرَمَ ثُمَّ دَخَلَ الْكَعْبَةَ فَأَحْدَثَ فِي الْكَعْبَةِ حَدَثاً فَأُخْرِجَ عَنِ الْكَعْبَةِ وَ عَنِ الْحَرَمِ فَضُرِبَتْ عُنُقُهُ وَ صَارَ إِلَى النَّارِ

قال مصنف هذا الكتاب كأن المراد من هذا الحديث ما كان فيه من ذكر القرآن و معنى ما فيه أنه غير مخلوق أي غير مكذوب و لا يعني به أنه غير محدث لأنه قال محدث غير مخلوق و غير أزلي مع الله تعالى ذكره

ترجمه :

7. عبد الرحيم قصير مى‏گويد: با دو دست عبدالملك بن اعين به امام صادق (عليه السلام) نامه نوشتم و عرض كردم: جانم به فداى شما! مردم در مواردى اختلاف دارند كه در مورد آنها براى شما نامه نوشتم. اگر صلاح دانستيد براى من آن چه را كه نوشتم توضيح بدهيد. مردم عراق درباره شناخت و انكار اختلاف دارند. پس به من بفرماييد كه آيا آن دو آفريده شده‏اند؟ و در مورد قرآن هم اختلاف دارند، گروهى خيال مى‏كنند كه قرآن سخن خداوند است اما آفريده نشده است و گروهى ديگر مى‏گويند: سخن خدا، اما آفريده شده است و از توانايى بگوييد كه آيا قبل از انجام دادن يا به هنگام انجام دادن ايجاد مى‏شود زيرا ياران ما در اين موارد اختلاف كرده و سخنانى دارند و نيز از خداوند به من خبر بدهيد كه آيا به وسيله چهره يا مخلوق شدن توصيف مى‏گردد؟

پس اگر صلاح مى‏دانيد آن مذهب صحيح توحيدى را براى من بيان كنيد و نيز از حركات بگوييد كه آيا آفريده شده يا آفريده نشده است و از ايمان هم براى من بيان بفرماييد.

امام صادق (عليه السلام) به دست عبدالملك بن اعين نوشتند: از شناخت پرسيدى كه آن چيست؟ پس بفهم كه شناخت آفريده خداوند در قلب مخلوقات و انكار نيز ساخته خداوند در قلب آنها است و بندگان در ساختن معرفت و انكار نقشى ندارند و براى به دست آوردن آن دو اختيار دارند و ايمان و معرفت نيز به خواست آنها است و با آن ايمان آوردگان و آگاهان مى‏باشند و كفر و انكار را انتخاب مى‏كنند و به وسيله آن كافرى انكار كننده و گمراه مى‏باشند و اين به واسطه توفيق الهى و ذلت كسى است كه خداوند آنها را خوار ساخته است. پس بندگان با اختيار خود عذاب و پاداش مى‏بينند و سؤال (ديگر) تو، از قرآن و اختلاف مردم منطقه شما بود. قرآن، سخن خداود و ايجاد شده است ولى آفريده نشده است و مانند خداوند ازلى نيست و خداوند برتر از آن است. خداوند بود، در حالى كه چيزى غير از او نبود كه شناخته شده يا ناشناخته باشد. خداوند وجود داشت در حالى كه هيچ گوينده، اراده كننده، متحرك و انجام دهنده‏اى نبود و پروردگار ما بزرگ و برتر است. پس تمام اين خصوصيات ايجاد شده است و به هنگام ايجاد شدن، كار از او است. پروردگار ما بزرگ و برتر است و قرآن سخن خداوند است و دروغ نيست. در آن خبر كسانى است كه قبل و بعد از شما بوده و هستند و از نزد خداوند بر محمد فرستاده خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) نازل شده است و از توانايى بر انجام كار پرسيدى. خداوند بنده را آفريد و براى او ابزار و سلامتى قرار داد و اين همان قدرتى است كه عبد به وسيله آن، داراى حركت شده و بر انجام كار قدرتمند مى‏گردد و متحركى به جز اراده كارى كه كرده است، وجود ندارد و اين اراده همان صفتى است كه به اشتياق اضافه مى‏شود كه آن نيز از آفريدهاى خداوند مى‏باشد و در وجود انسان نهادينه شده است. زمانى كه اين تمايل در انسان به حركت در آيد، انسان به دنبال چيزى خواهد بود و به همين دليل به انسان اراده كننده مى‏گويند و زمانى كه اراده كارى داشته باشد و به انجام برساند با توانايى و حركت انجام مى‏دهد و به همين دليل به انسان توانا و داراى حركت گفته مى‏شود و چنان كه انسان آرام بوده و تصميمى به انجام كارى نداشته و ابزار آن را كه همان قدرت و سلامتى است داشته باشد، به واسطه همين دو كار انجام مى‏گيرد و سكون او به آرامش تمايل پيدا مى‏كند و به اين دليل به انسان ساكن گفته مى‏شود و به سكون توصيف مى‏شود. پس زمانى كه انسان چيزى را بخواهد و همان خواستن كه در او به وجود آمده است، به حركت در آمده و كارى را انجام مى‏دهد و همان اراده در او به حركت در مى‏آيد و ابزارى كه به وسيله آن كار انجام مى‏گيرد، حركت مى‏كند. پس زمانى كه به حركت در مى‏آيد و آن را انجام مى‏دهد، كار از او صادر مى‏شود و مى‏گويند: او انجام دهنده كار، و در حركت و توانا است. مگر نمى‏بينى كه انسان به تمام اين خصوصيات توصيف مى‏شود.

و (ديگر) اين كه از توحيد پرسيدى (خداوند تو را رحمت كند) و از كسانى كه در آن جا هستند. پاك است خداوندى كه چيزى مثل او نيست و او شنوا و بينا است. پاك است خداوند از آن چه كه توصيف كنندگان و تشبيه كنندگان خداوند و دروغ گويان او مى‏گويند. خوب بفهم كه عقيده صحيح آن است كه در قرآن از صفات خداوند نازل شده است. پس از خداوند بطلان (نبودن او) و تشبيه (شباهت دانستن او به چيزى) را دور كن و او باطل و منتفى نيست در حالى كه او خدايى ثابت و موجود است. خداوند از آن چه توصيف كنندگان توصيف مى‏كنند، پاك است. پس از قرآن خود را دور مكن كه بعد از آمدن بيان (دستورات الهى) گمراه خواهى شد و (ديگر) از ايمان پرسيدى كه ايمان اقرار به زبان، پيمان بستن با دل و عمل با اعضاء (بدن) است. اجزاء ايمان به يكديگر متصل است و يك بنده امكان دارد كه قبل از ايمان آوردن، مسلمان باشد ولى مؤمن نباشد، پس اسلام قبل از ايمان و همراه آن مى‏باشد. زمانى كه بنده‏اى يكى از گناهان كبيره يا صغيره (بزرگ و كوچك) انجام بدهد، به طورى كه خداود از آن نهى كرده است، در اين صورت از ايمان بيرون مى‏رود و نام ايمان از او گرفته مى‏شود (به او ديگر مؤمن نمى‏گويند.) اگر چه به سوى كفر، انكار و از بين رفتن كار خوب او خارج نمى‏گردد و زمانى كه به چيز حلالى بگويد: اين حرام است و يا به چيز حرام بگويد: اين حلال است و معتقد به گفته خود باشد، از ايمان و اسلام به كفر خواهد رفت و مثل شخصى خواهد بود كه وارد حرم (خانه خدا) شده و سپس وارد مكه شده و آن جا را نجس نمايد كه در اين صورت از كعبه و حرم خارج شده و گردنش زده مى‏شود و وارد آتش (جهنم) خواهد شد.