البارى‏ء

البارى‏ء معناه أنه بارى‏ء البرايا، أى خالق الخلائق، برأهم يبرأهم أى خلقهم يخلقهم، و البرية الخليقة، و أكثر العرب على ترك همزها، و هى فعيلة بمعنى مفعولة، و قال بعضهم: بل هى مأخوذة من بريت العود، و منهم من يزعم أنه من البرى و هو التراب أى خلقهم من التراب، و قالوا: لذلك لا يهمز.

آفريدگار

(بارى‏ء) يعنى اين كه او آفريننده آفريننده‏ها است و آفريدگار مخلوقات مى‏باشد و مخلوقات را آفريده و مى‏آفريند و آفريده است. بيشتر عرب‏ها بدون همزه تلفظ مى‏كنند و (بريه) بر وزن (فعليه) به معناى ساخته شده است. بعضى ديگر گفته‏اند: اين كلمه از (چوب را تراشيدم.) گرفته شده است و بعضى ديگر خيال مى‏كنند كه از ريشه (برى) به معناى خاك است يعنى آنان را از خاك آفريده و گفته‏اند به همين دليل با همزه خوانده نمى‏شود.

الأكرم

الأكرم معناه الكريم، و قد يجى‏ء أفعل فى معنى الفعيل، مثل قوله عزوجل: (و هو أهون عليه) أى هين عليه، و مثل قوله عزوجل: لا يصلاها الا الأشقى و قوله: (و سيجنبها الأتقى) يعنى بالأشقى و الأتقى الشقى و التقى، و قد قال الشاعر فى هذا المعنى:

إن الذي سمك السماء بنى لنا

بيتا دعائمه أعز و أطول

گرامى

به معناى پسنديده است و وزن (افعل) گاهى به معناى فعيل مى‏آيد، مانند سخن خداوند كه فرموده است: او بر آن آسان‏تر است.⁽⁶⁶⁾ و نيز سخن خداوند كه فرموده است: جز انسان شقى را نمى‏سوزاند و از نيكوكاران دورى مى‏كند.⁽⁶⁷⁾ كه منظور از (اشقى و اتقى، شقى و تقى) مى‏باشد و شاعر در همين معنا سروده است: كسى كه براى ما آسمان را ساخته است، خانه‏اى ساخته كه ستون‏هايش عزيز و بلند است.

الظاهر

الظاهر معناه أنه الظاهر باياته التى أظهرها من شواهد قدرته و آثار حكمته و بينات حجته التى عجز الخلق جميعا عن ابداع أصغرها و انشاء أيسرها و أحقرها عندهم كما قال الله عزوجل: (ان الذين تدعون من دون الله لم يخلقوا ذبابا و لو اجتمعوا له) فليس شى‏ء من خلقه الا و هو شاهد له على وحدانيته من جميع جهاته، و أعرض تبارك و تعالى عن وصف ذاته فهو ظاهر باياته و شواهد قدرته، محتجب بذاته، و معنى ثان أنه ظاهر غالب قادر على ما يشاء، و منه قوله عزوجل: (فأصبحوا ظاهرين) أى غالبين لهم.

آشكار

(ظاهر) يعنى اين كه خداوند به وسيله نشانه‏هاى خود آشكار است به طورى كه به عنوان شاهد قدرت و آثار حكمت و بيان حجتش از چيزهايى كه تمام مردم از ساختن كوچك‏ترين و به وجود آوردن آسان‏ترين آنها در نگاهشان ناتوان هستند، آشكار ساخته است، همان طورى كه فرموده است: كسانى كه غير از خدا چيزهايى ديگر را مى‏پرستند، اگر آنها را جمع كنند، نمى‏توانند پشه‏اى بيافرينند.⁽⁶⁸⁾

بنابراين چيزى از آفريده‏هاى او نيست مگر اين كه شاهد بر يگانگى او از هر جهت مى‏باشد. خداوند ذات خود را توصيف نكرده است، بلكه او به نشانه‏ها و شواهد قدرتش آشكار است در حالى كه ذاتش پنهان مى‏باشد. معناى ديگر (ظاهر) اين است كه بر هر چيزى پيروز و توانا است كه آن را مى‏خواهد و سخن خداوند كه فرموده است: پس ظاهر گرديدند.⁽⁶⁹⁾ يعنى بر آنها پيروز شدند.

الباطن

الباطن معناه أنه قد بطن عن الأوهام، فهو باطن بلا احاطة، لا يحيط به محيط لأنه قدم الفكر فخبت عنه و سبق المعلوم فلم يحط به وفات الأوهام فلم تكتنهه، و حارت عنه الأبصار فلم تدركه، فهو باطن، و محتجب كل محتجب، بطن بالذات، و ظهر و علا بالايات، فهو الباطن بلا حجاب و الظاهر بلا اقتراب؛ و معنى ثان أنه باطن كل شى‏ء أى خبير بصير بما يسرون و ما يعلنون و بكل ما ذرأ؛ و برأ؛ و بطانة الرجل و ليجته من القوم الذين يداخلهم و يداخلونه فى دخيلة أمره، و المعنى أنه عالم بسرائرهم، لا أنه عزوجل يبطن فى شى‏ء يواريه.

باطن

باطن يعنى اين كه او از گمان‏ها (و خيال‏ها) مخفى مى‏باشد، بنابراين او درون است بدون اين كه مسلطى بر او تسلط داشته باشد، زيرا او بر انديشه سبقت دارد. يعنى از خيال پنهان است و بر دانسته‏ها مقدم مى‏باشد، بنابراين دانسته‏ها بر او تسلط ندارد و بر ذهن‏ها مقدم است، و او را درك نكرده‏اند و چشم نسبت به او ناتوان و نمى‏توانند درك كنند. پس او درون هر درونى و پوشيده هر پوشيده‏اى است. به ذات خود پوشيده و به آياتش آشكار و پيروز مى‏باشد. پس او پنهان بدون پوشش و آشكار، بدون نزديكى است. معناى دوم اين است كه او آگاه هر چيز است، يعنى آگاه و بينا به آن چه كه مخفى مى‏كنند و يا آشكار مى‏سازند و به هر چه منتشر ساخته و آفريده مى‏گردد، مى‏باشد. ويژگى شخص در مورد خويشانش است كه در هر حادثه‏اى در كارشان دخالت مى‏كند و يا آنان دخالت مى‏كنند، به اين معنا كه خداوند دانا به اسرار آنان است نه آن كه خداوند در چيزى مخفى مى‏شود كه آن چيز او را مى‏پوشاند.

الحى

الحى معناه أنه الفعال المدبر، و هو لنفسه لا يجوز عليه الموت و الفناء، و ليس يحتاج الى حياة بها يحيى.

زنده

(حى) يعنى اين كه او فعال و مدبر است. او زنده به خويش است و مرگ و نيستى نسبت به او جايز نمى‏باشد و نيازمند به زندگى كه به وسيله آن زنده باشد، نيست.

الحكيم

الحكيم معناه أنه عالم، و الحكمة فى اللغة العلم، و منه قوله عزوجل: (يؤتى الحكمة من يشاء) و معنى ثان أنه محكم و أفعاله محكمة متقنة من الفساد، و قد حكمته و أحكمته لغتان، و حكمة اللجام سميت بذلك لأنها تمنعه من الجرى الشديد و هى ما أحاطت بحنكه.

عالم

(حفى) يعنى آگاه كه خداوند فرموده است: از تو مى‏پرسند، مثل اين كه عالم هستى.⁽⁷¹⁾ يعنى از تو در هنگام قيامت مى‏پرسند مثل اين كه به وقت رسيدن آن آگاه هستى. معناى ديگر (حفى) اين است كه او لطيف است. (الحفايه) مصدر است. (الحفى) يعنى لطيفى كه بر نيكى‏ها و لطائف تو آگاه است.

الرب

الرب معناه المالك، و كل من ملك شيئا فهو ربه، و منه قوله عزوجل: (ارجع الى ربك) أى الى سيدك و مليكك، و قال قائل يوم حنين: لأن يربنى رجل من قريش أحب الى من أن يربنى رجل من هوازن. يريد يملكنى و يصير لى ربا و مالكا، و لا يقال لمخلوق: الرب بالألف و اللام لأن الألف و اللام دالتان على العموم، و انما يقال للمخلوق: رب كذا فيعرف بالاضافة لأنه لا يملك غيره فينسب الى ما يملكه، و الربانيون نسبوا الى التأله و العبادة للرب فى معنى الربوبية له، و الربيون الذين صبروا مع الأنبياء (عليهما السلام).

پروردگار

(رب) به معناى مالك است. كسى كه مالك چيزى باشد، او پروردگارش مى‏باشد و خداوند فرموده است: به سوى پروردگار خود برگرد.⁽⁷²⁾ يعنى به سوى سرور و مالك خود برگرد و شخصى در روز جنگ حنين گفت: اين كه مردى از قريش پروردگار من باشد، براى من دوست داشتنى‏تر از آن است كه مردى از قبيله هوازن پروردگار من باشد. ينى مالك من شود و پروردگار و مالك من گردد. به مخلوق (الرب) با الف و لام گفته نمى‏شود، زيرا الف و لام دلالت بر عموم مى‏كند، بلكه به مخلوق (رب فلان) گفته مى‏شود و با اضافه شناخته مى‏گردد، زيرا آن چيز را غير آن شخص، مالك نيست. بنابراين به آن چه كه مالك آن است، نسبت داده مى‏شود.

(ربانيون) منسوب به تأله و عبادت پروردگار مى‏باشد، يعنى پرورده شده خداوند و آنها كسانى هستند كه همراه پيامبران صبورى كردند.

الرحمن

الرحمن معناه الواسع الرحمة عباده يعمهم بالرزق و الانعام عليهم، و يقال: هو اسم من أسماء الله تبارك و تعالى فى الكتب لا سمى له فيه و يقال للرجل: رحيم القلب و لا يقال: الرحمن لأن الرحمن يقدر على كشف البلوى و لا يقدر الرحيم من خلقه على ذلك، و قد جوز قوم أن يقال للرجل: رحمن وأرادوا به الغاية فى الرحمة، و هذا خطأ، و الرحمن هو لجميع العالم و الرحيم بالمؤمنين خاصة.

مهربان

(رحمان) يعنى رحمت خداوند بر بندگانش وسيع است كه شامل روزى و نعمت دهى بر آنان هم مى‏گردد. گفته مى‏شود: اين نام از نام‏هاى خداوند در كتاب‏ها است و در اين خصوص براى او هم نامى وجود ندارد. به شخص گفته مى‏شود: (رحيم القلب) ولى گفته مى‏شود: (رحمان)، زيرا رحمان يعنى اين كه نسبت به برطرف كردن گرفتارى‏ها توانا است، ولى بندگان خدا نسبت به اين كار، توانا نيستند. بعضى به اين كه به شخص (رحمان) گفته مى‏شود، جايز مى‏دانند و منظورشان، نهايت مهربانى است و اين اشتباه است. رحمان براى همه جهانيان و رحيم مخصوص مؤمنان است.

الرحيم