خداوند، پرودگار

الله شايسته براى پرستش است و فقط او شايسته عبادت است تو مى‏گويى: او هميشه اله بود، يعنى شايسته بندگى است و به همين دليل، زمانى كه مشركان گمراه گشتند و تصور كردند كه بندگى براى بت‏ها لازم است را (آلهه) ناميدند كه ريشه آن (الاهه) به معناى عبادت است. گفته شده ريشه آن (أله) است. گفته مى‏شود: حادثه‏اى كه به شخصى رخ دهد، به او پناهنده مى‏شود و (اَلَهَهُ) يعنى او را پناه داد. نمونه آن در بين واژه‏ها واژه (أمام) است كه دو همزه در كلمه‏اى جمع شده و كابرد فراوان دارد و آن كلمه را سنگين مى‏كند، همزه اصلى را حذف كردند، زيرا در همزه باقى مانده دلالت كافى بر آن وجود دارد و سپس دو لام (كنار يكديگر) جمع شدند كه اولى آن دو ساكن بود. بنابراين در لام ديگر ادغام و تبديل به لام تشديد دارد در واژه الله شد.

الواحد، الأحد

الأحد معناه أنه واحد فى ذاته ليس بذى أبعاض و لا أجزاء و لا أعضاء، و لا يجوز عليه الأعداد و الاختلاف، لأن اختلاف الأشياء من آيات و حدانيته مما ذل به على نفسه، و يقال: لم يزل الله واحدا، و معنى ثان أنه واحد لا نظير له فلا يشاركه فى معنى الوحدانية غيره، لأن كل من كان له نظراء و أشباه لم يكن واحدا فى الحقيقة، و يقال: فلان واحد الناس أى لا نظير له فيما يوصف به، و الله واحد لا من عدد، لأنه عزوجل لا يعد فى الأجناس، و لكنه واحد ليس له نظير.

و قال بعض الحكماء فى الواحد و الأحد: انما قيل: الواحد لأنه متوحد و الأول لا ثانى معه، ثم ابتدع الخلق كلهم محتاجا بعضهم الى بعض، والواحد من العدد فى الحساب ليس قبله شى‏ء، بل هو كل عدد، و الواحد كيف ما أدرته أو جزأته لم يزد عليه شى‏ء و لم ينقص منه شى‏ء، تقول: واحد فى واحد واحد، فلم يزد عليه شى‏ء و لم يتغير اللفظ عن الواحد، فدل على أنه لا شى‏ء قبله، و اذا دل على أنه لا شى‏ء قبله دل على أنه محدث الشى‏ء و اذا كان هو محدث الشى‏ء دل أنه مفنى الشى‏ء، و اذا كان هو مفنى الشى‏ء دل أنه لا شى‏ء بعده، فاذا لم يكن قبله شى‏ء و لا بعده شى‏ء فهو المتوحد بالأزل، فلذلك قيل: واحد، أحد.

و فى الأحد خصوصية ليست فى الواحد، تقول ليس فى الدار، واحد، يجوز أن واحدا من الدواب أو الطير أو الوحش أو الانس لا يكون فى الدار، و كان الواحد بعض الناس و غير الناس، و اذا قلت: ليس فى الدار أحد فهو مخصوص بالادميين دون سائرهم، و الأحد ممتنع من الدخول فى الضرب و العدد و القسمة و فى شى‏ء من الحساب، و هو متفرد بالأحدية، والواحد منقاد للعدد و القسمة و غيرهما داخل فى الحساب، تقول: واحد واثنان و ثلاثة فهذا العدد، و الواحد علة العدد و هو خارج من العدد و ليس بعدد، و تقول: واحد فى اثنين أو ثلاثة فما فوقها فهذا الضرب، و تقول: واحد بين اثنين أو ثلاثة لكل واحد من الاثنين نصف و من الثلاثة ثلث فهذه القمسة، و الأحد ممتنع فى هذه كلها لا يقال: أحد و اثنان، و لا أحد فى أحد، و لا واحد فى أحد، و لا يقال: أحد بين اثنين، و الأحد و الواحد و غيرهما من هذه الألفاظ كلها مشتقة من الوحدة.

يگانه و يكتا

يكتا آن است كه در ذات خود يگانه بوده و پاره، جزء و عضو ندارد و شمارش و گوناگونى بر او جايز نيست، زيرا گوناگونى چيزها از نشانه‏هاى يگانگى او است كه به وسيله آنها به سوى خود هدايت مى‏كند و گفته مى‏شود: خدا هميشه يگانه بود. معناى دوم اين است كه او بى‏نظير مى‏باشد و كسى در يگانگى با او شريك نيست، زيرا هر كسى كه داراى نظير و مانند باشد، ديگر يگانه نخواهد بود گفته مى‏شود: فلانى يگانه مردم است، يعنى در اوصافى كه دارد، نظير ندارد. تعدادى از حكيمان درباره واحد گفته‏اند: گفته مى‏شود: (واحد) چون او يگانه است و اولى است، به طورى كه دومى ندارد. سپس خداوند همه آفريده‏ها را نيازمند به يكديگر آفريد. واحد، عددى است در حساب چيزى كه قبل از او چيزى بر آن اضافه نشده و كم نمى‏گردد، مى‏گوييم: يك ضرب در يك، يك است و چيزى بر آن اضافه نشده و واژه (يك) هم تغيير نمى‏كند و اين شهادت مى‏دهد چيزى قبل از آن نبود، زمانى كه چنين شهادتى باشد كه چيزى قبل از آن نبود، گواه بر اين است كه او ايجاد كننده چيز است و اگر او ايجاد كننده چيزها است نابوده كننده آنها نيز هست و اگر نابود كننده باشد، شهادت مى‏دهد كه بعد از او هم چيزى باقى نمى‏ماند و زمانى كه چيزى قبل و بعد از او نيست، (واحد) نيست. مى‏گويى: (واحدى در خانه نيست) يعنى حتى از چهارپايان، پرندگان، درندگان و يا انسان در خانه وجود ندارد و (واحد) به انسان و غير انسان گفته مى‏شود. ولى زمانى كه گفتى: در خانه احدى نيست. مخصوص انسان نه غير آن مى‏باشد. احد در ضرب، شمردن، تقسيم و در چيزى از محاسبه كارآيى ندارد و او يگانه، در احديت است ولى (واحد) در شمارش، تقسيم و غير آنها مورد محاسبه قرار مى‏گيرد. (مثلا) مى‏گويى: يك، دو و سه تا به بيشتر كه اين همان ضرب است. (واحد) شمارش و بيرون از شمارش است و خودش عدد نيست. مى‏گويى: يك ضرب در دو و يا ضرب در سه كه همان ضرب است و يا مى‏گويى: يك از او يا يك از سه يعنى براى يك از بين دو نصف و از بين سه، يك سوم است و اين همان تقسيم است ولى در همه اين موارد، (احد) كارآيى ندارد و نمى‏توان گفت: (احد و اثنان) و يا (احد ضرب در احد) و يا يكى از (احد) و نيز گفته نمى‏شود: احد بين دو تا. احد و واحد و مانند آنها همگى از واژه (وحدة) گرفته شده‏اند.

الصمد

الصمد معناه السيد و من ذهب الى هذا المعنى جاز له أن يقول لم يزل صمدا، و يقال للسيد المطاع فى قومه الذى لا يقضون أمرا دونه، صمد، و قد قال الشاعر:

علوته بحسام ثم قلت له

خذها حذيف فأنت السيد الصمد

و للصمد معنى ثان و هو أنه المصمود اليه فى الحوائج، يقال: صمدت صمد هذا الأمر أى قصدت قصده، و من ذهب الى هذا المعنى لم يجز له أن يقول: لم يزل صمدا، لأنه قد و صفه عزوجل بصفة من صفات فعله، و هو مصيب أيضا، الصمد الذى ليس بجسم و لا جوف له. و قد أخرجت فى معنى الصمد فى تفسير قل هو الله أحد فى هذا الكتاب معانى اخرى لم احب اعادتها فى هذا الباب.

سرور

معناى صمد، سرور است و كسى كه معناى صمد را سرور بداند مى‏تواند بگويد: خداوند هميشه سرور بوده است. به سرورى كه در ميان خويشاوندان خود مورد اطاعت قرار گرفته و كارى بدون اجازه او انجام نمى‏دهند، هم (صمد) گفته مى‏شود و شاعر مى‏گويد: شمشير خود را بلند كردم و به او گفتم: او را برنده قرار بده كه تو سرور و مورد اطاعت هستى.

(صمد) معناى ديگر هم دارد، يعنى به كسى كه در نيازمندى‏ها به او حمله مى‏كنند، (مثلا) گفته مى‏شود: اين موضوع را قصد كردم. كسى كه (صمد) را اين چنين معنا كند، نمى‏تواند بگويد: (او از اول صمد بوده است، زيرا چنين شخصى نمى‏تواند خداوند را به يكى از صفت‏هاى فعلى او توصيف كند، اگر چه درست توصيف كرده باشد و صمد به چيزى كه جسم نيست هم گفته مى‏شود.

در اين كتاب براى (صمد) در تفسير (قل هو الله احد) معناى ديگرى هم آورده‏ام كه تكرار آن را در اين قسمت نمى‏آورم.

الأول و الاخر

الأول و الاخر معناهما أنه الأول بغير ابتداء و الاخر بغير انتهاء.

اول و آخر

اين دو كلمه به آن معنا است كه خداوند، اول بدون آغاز و آخر بدون پايان است.

السميع

السميع معناه أنه اذا وجد المسموع كان له سامعا، و معنى ثان أنه سميع الدعاء، أى مجيب الدعاء، و أما السامع فانه يتعدى الى مسموع و يوجب و جوده، و لا يجوز فيه بهذا المعنى لم يزل، و البارى‏ء عز اسمه سميع لذاته.

شنوا

معناى (سميع) اين است كه اگر شنيدنى وجود داشته باشد، او شنونده است و معناى ديگرش اين است كه شنونده دعا يعنى مستجاب كننده آن است، اما (سامع) آن است كه به شنيدنى نيازمند مى‏باشد و بايد شنيدنى باشد و خداوند به اين معنا ازلى نيست و او ذاتا شنوا است.

البصير

البصير معناه اذا كانت المبصرات كان لها مبصرا، و لذلك جاز أن يقال: لم يزل بصيرا، لم يجز أن يقال: لم يزل مبصرا لأنه يتعدى الى مبصر و يوجب و جوده، و البصارة فى اللعنة مصدر البصير و بصر بصارة و الله عزوجل بصير لذاته، و ليس و صفنا له تبارك و تعالى بأنه سميع بصير و صفا بأنه عالم، بل معناه ما قدمناه من كونه مدركا و هذه الصفة كل حى لا آفته به.

بينا

يعنى زمانى كه ديدنى‏هايى باشد، او بيننده آن‏ها است، به همين دليل جايز است كه گفته شود: او هميشه بينا بوده است، ولى نمى‏توان گفت: او هميشه (مبصر) بوده است، زيرا مبصر (نگاه كننده) اين است كه وجودى باشد تا ديده شود و به عبارت ديگر بايد ديدنى‏اى وجود داشته باشد. (بصارت) در لغت، مصدر بصير است و گفته مى‏شود: (بصير، بصارة) و خداوند ذاتا بصير است و اين كه خداوند را به بينايى و شنوايى وصف مى‏كنيم، به معناى آگاه بودن او نيست، بلكه به اين معنا است كه او درك كننده است و اين صفت، صفت هر زنده‏اى است كه بى‏نقص باشد.

القدير، القاهر

القدير و القاهر معناهما أن الأشياء لا تطيق الامتناع منه و مما يريد الانفاذ فيها، و قد قيل: ان القادر من يصح منه الفعل اذا لم يكن فى حكم الممنوع، و القهر الغلبة، و القدرة مصدر قولك: قدر قدرة أى ملك، فهو قدير قادر مقتدر، و قدرته على مالم يوجد و القتداره على ايجاده هو قهره و ملكه له، و قد قال عز ذكره: (مالك يوم الدين) و يوم الدين لم يوجد بعد، و يقال: انه عزوجل قاهر لم يزل، و معناه أن الأشياء لا تطيق الامتناع منه و مما يريد انفاذه فيها، و لم يزل مقتدرا عليها و لم تكن موجودة كما يقال: مالك يوم الدين، و يوم الدين لم يوجد بعد.