5 باب معنى التوحيد و العدل
5. معناى يگانگى و عدالت خداوند
1 حَدَّثَنَا أَبُو
الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ سَعِيدِ بْنِ عَزِيزٍ السَّمَرْقَنْدِيُّ الْفَقِيهُ
بِأَرْضِ بَلْخٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو أَحْمَدَ مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ
الزَّاهِدُ السَّمَرْقَنْدِيُّ بِإِسْنَادِهِ رَفَعَهُ إِلَى الصَّادِقِ ع
أَنَّهُ سَأَلَهُ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ إِنَّ أَسَاسَ الدِّينِ التَّوْحِيدُ وَ
الْعَدْلُ وَ عِلْمُهُ كَثِيرٌ وَ لَا بُدَّ لِعَاقِلٍ مِنْهُ فَاذْكُرْ مَا
يَسْهُلُ الْوُقُوفُ عَلَيْهِ وَ يَتَهَيَّأُ حِفْظُهُ فَقَالَ ع أَمَّا
التَّوْحِيدُ فَأَنْ لَا تُجَوِّزَ عَلَى رَبِّكَ مَا جَازَ عَلَيْكَ وَ أَمَّا
الْعَدْلُ فَأَنْ لَا تَنْسُبَ إِلَى خَالِقِكَ مَا لَامَكَ عَلَيْهِ
ترجمه :
1. محمد بن محمد زاهد سمرقندى با سند خود
تا امام صادق (عليه السلام) نقل مىكند كه شخص از آن حضرت پرسيد: ريشه و اصل
دين، يگانگى و عدالت خداوند است و دانش او هم زياد است و هر انسان عاقلى، ناچار
به قبول آن مىباشد. پس چيزى بيان بفرماييد كه فهميدن آن براى ما آسان شود و
آمادگى براى حفظ آن فراهم آيد؟ حضرت فرمودند: اما درباره يگانگى خداوند (بايد
بگويم): يعنى آن چه براى تو (به عنوان يك انسان) جايز است، براى خداى تو، جايز
نمىباشد. (يعنى آن خصوصياتى كه يك انسان دارد، خداوند ندارد. مثل اينكه ما چون
با گوش مىشنويم، پس اين كه خداوند شنواست يعنى با گوش مىشنود.) و اما عدالت
الهى يعنى اين كه آن چه تو را نسبت به آن سرزنش كرده است، به آفريدگار خود نسبت
ندهى. (مثلا كسى چشم ندارد و نابيناست و نبايد بگويد خدا مرا نابينا آفريده
است. زيرا نابينايى بر اثر مسائل ژنتيكى است كه پدر و مادر رعايت نكردهاند.)
2 حَدَّثَنَا
مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الشَّيْبَانِيُّ الْمُكَتِّبُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ
قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ
حَدَّثَنَا سَهْلُ بْنُ زِيَادٍ الْأَدَمِيُّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِيمِ بْنِ
عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِيِّ عَنِ الْإِمَامِ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ
أَبِيهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ الرِّضَا عَلِيِّ بْنِ مُوسَى ع
قَالَ خَرَجَ أَبُو حَنِيفَةَ ذَاتَ يَوْمٍ مِنْ عِنْدِ الصَّادِقِ ع
فَاسْتَقْبَلَهُ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ ع فَقَالَ لَهُ يَا غُلَامُ مِمَّنِ
الْمَعْصِيَةُ قَالَ لَا تَخْلُو مِنْ ثَلَاثٍ إِمَّا أَنْ تَكُونَ مِنَ
اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَيْسَتْ مِنْهُ فَلَا يَنْبَغِي لِلْكَرِيمِ أَنْ
يُعَذِّبَ عَبْدَهُ بِمَا لَا يَكْتَسِبُهُ وَ إِمَّا أَنْ تَكُونَ مِنَ
اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنَ الْعَبْدِ وَ لَيْسَ كَذَلِكَ فَلَا يَنْبَغِي
لِلشَّرِيكِ الْقَوِيِّ أَنْ يَظْلِمَ الشَّرِيكَ الضَّعِيفَ وَ إِمَّا أَنْ
تَكُونَ مِنَ الْعَبْدِ وَ هِيَ مِنْهُ فَإِنْ عَاقَبَهُ اللَّهُ فَبِذَنْبِهِ
وَ إِنْ عَفَا عَنْهُ فَبِكَرَمِهِ وَ جُودِهِ
ترجمه :
2. امام جواد (عليه السلام) از پدرشان امام
رضا (عليه السلام) نقل كردهاند كه آن حضرت فرمودند: يك روز، ابو حنيفه به نزد
امام صادق (عليه السلام) آمد و حضرت امام موسى كاظم (عليه السلام) به استقبال
او آمد. ابو حنيفه از آن حضرت پرسيد: اى پسر! (در آن زمان امام موسى كاظم، سن
كمى داشتند) گناه از طرف كيست؟ آن حضرت فرمودند: گناه، از سه حالت خارج نيست:
يا اين كه از طرف خدا مىباشد، در حالى كه اين گونه نيست و سزاوار نمىباشد كه
به خداوند بخشنده چنين نسبتى بدهيم كه بنده خود را به آن چه انجام نداده است،
عذاب كند و يا هم از طرف خدا و هم از طرف بنده است كه اين گونه هم نيست، زيرا
براى شريك قوى، سزاوار نيست كه به شريك ضعيف خودش ظلم كند و يا اين كه گناه از
طرف بنده است كه اين، صحيح مىباشد. پس خداوند مىتواند كه به خاطر گناه بنده،
او را عذاب كند و مىتواند به خاطر بزرگى و بخشش خود، او را ببخشد.
3 حَدَّثَنَا أَبُو
الْحُسَيْنِ عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ حَرَابَخْتٍ الْجِيرُفْتِيُّ
النَّسَّابَةُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ سَلْمَانَ بْنِ الْحَسَنِ قَالَ
حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّائِغُ قَالَ حَدَّثَنَا خَالِدٌ
الْعُرَنِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا هُشَيْمٌ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو سُفْيَانَ
مَوْلَى مُزَيْنَةَ عَمَّنْ حَدَّثَ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِيِّ رَحِمَهُ
اللَّهُ أَنَّهُ أَتَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِنِّي لَا
أَقْوَى عَلَى الصَّلَاةِ بِاللَّيْلِ فَقَالَ لَا تَعْصِ اللَّهَ بِالنَّهَارِ
وَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع فَقَالَ يَا أَمِيرَ
الْمُؤْمِنِينَ إِنِّي قَدْ حُرِمْتُ الصَّلَاةَ بِاللَّيْلِ فَقَالَ لَهُ
أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع أَنْتَ رَجُلٌ قَدْ قَيَّدَتْكَ ذُنُوبُكَ
ترجمه :
3. حديثى از سلمان فارسى نقل شده است كه
مردى به نزد ايشان آمده و گفت: اى ابا عبدالله! (كنيه سلمان فارسى بود) من به
خواندن نماز شب قادر نيستم. (يعنى از خواب بيدار نمىشوم.)
سلمان فارسى گفت: در روز گناه مكن.
مردى به نزد امير المؤمنين على (عليه
السلام) آمده و عرض كرد: اى امير مؤمنان! از نماز شب، محروم مىشوم (چه كنم؟)
حضرت فرمودند: تو مردى هستى كه گناهانت تو را به زنجير كشاندهاند.
6 باب أنه عز و جل ليس بجسم و لا صورة
6. درباره اين كه خداوند جسم و صورت نيست.
1 حَدَّثَنَا
حَمْزَةُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِيُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ أَخْبَرَنَا
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ
يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ قَالَ وَصَفْتُ
لِأَبِي الْحَسَنِ ع قَوْلَ هِشَامٍ الْجَوَالِيقِيِّ وَ مَا يَقُولُ فِي
الشَّابِّ الْمُوفِقِ وَ وَصَفْتُ لَهُ قَوْلَ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ فَقَالَ
إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا يُشْبِهُهُ شَيْءٌ
ترجمه :
1. محمد بن حكيم مىگويد: به ابوالحسن
(امام موسى كاظم عليه السلام)، سخن هشام جواليقى را شرح دادم كه سخنانى درباره
جوان خوش بيان و خوش صورت گفته بود و جوابى هم كه هشام بن حكم به او داده بود
را بيان كردم. حضرت فرمودند: چيزى، شبيه خداوند وجود ندارد.
2 حَدَّثَنَا عَلِيُّ
بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ
قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ
مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَرَجِ الرُّخَّجِيِّ قَالَ
كَتَبْتُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ ع أَسْأَلُهُ عَمَّا قَالَ هِشَامُ بْنُ
الْحَكَمِ فِي الْجِسْمِ وَ هِشَامُ بْنُ سَالِمٍ فِي الصُّورَةِ فَكَتَبَ ع
دَعْ عَنْكَ حَيْرَةَ الْحَيْرَانِ وَ اسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ
لَيْسَ الْقَوْلُ مَا قَالَ الْهِشَامَانِ
ترجمه :
2. محمد بن فرج رخجى مىگويد: نامهاى به
ابوالحسن (امام موسى كاظم عليه السلام) نوشتم و از ايشان درباره آن چه كه به
هشام بن حكم درباره جسم (بودن خداوند) و هشام بن سالم، درباره صورت (داشتن او)
گفته بودند، پرسيدم. آن حضرت نوشتند: سرگردانى سرگردانان را از خود دور كن و از
شيطان، به خدا پناه ببر و سخنى كه آن دو هشامها گفتهاند، صحيح نيست.
3 حَدَّثَنَا
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ
قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ سَهْلِ بْنِ
زِيَادٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ كَتَبْتُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ ع
أَسْأَلُهُ عَنِ الْجِسْمِ وَ الصُّورَةِ فَكَتَبَ ع سُبْحَانَ مَنْ لَيْسَ
كَمِثْلِهِ شَيْءٌ لَا جِسْمٌ وَ لَا صُورَةٌ
ترجمه :
3. حمزه بن محمد مىگويد: به ابوالحسن
(امام موسى كاظم عليه السلام) نوشتم و از جسم و صورت (بودن خداوند) سوال كردم.
آن حضرت نوشتند: كسى كه مثل چيزى نيست، از جسم و صورت بودن، پاك و منزه است.
4 أَبِي رَحِمَهُ
اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ
بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي
حَمْزَةَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع سَمِعْتُ هِشَامَ بْنَ
الْحَكَمِ يَرْوِي عَنْكُمْ أَنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ جِسْمٌ صَمَدِيٌّ
نُورِيٌّ مَعْرِفَتُهُ ضَرُورَةٌ يَمُنُّ بِهَا عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ
خَلْقِهِ فَقَالَ ع سُبْحَانَ مَنْ لَا يَعْلَمُ أَحَدٌ كَيْفَ هُوَ إِلَّا
هُوَ- لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ لَا يُحَدُّ وَ
لَا يُحَسُّ وَ لَا يُجَسُّ وَ لَا يُمَسُّ وَ لَا تُدْرِكُهُ الْحَوَاسُّ وَ
لَا يُحِيطُ بِهِ شَيْءٌ لَا جِسْمٌ وَ لَا صُورَةٌ وَ لَا تَخْطِيطٌ وَ لَا
تَحْدِيدٌ
ترجمه :
4. على بن ابى حمزه مىگويد: به امام جعفر
صادق (عليه السلام) عرض كردم كه از هشام بن حكم شنيدم كه از شما اين چنين روايت
مىكند كه خداوند، جسمى بىنياز و نورانى است به طورى كه شناخت او هم ضرورى
مىباشد و به هر كس از مخلوقاتش بخواهد چنين منتى مىگذارد (شناخت خود را به او
مىدهد) آن حضرت فرمود:
خدايى كه كسى جز او نمىداند چگونه است و
مثل چيزى نيست و شنواى بينا مىباشد، (از اين سخنان) پاك و منزه است. او محدود
نشده و محسوس هم نمىشود، به جسم در نيامده و قابل لمس هم نيست. حواس (پنج گانه
انسانى) او را درك نمىكنند و چيزى، او را در بر نمىگيرد (و بر او پيروز
نمىگردد) نه محدوده و نه اندازهاى دارد.
5 حَدَّثَنَا
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ
قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ سَهْلِ بْنِ
زِيَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ
زَيْدٍ قَالَ جِئْتُ إِلَى الرِّضَا ع أَسْأَلُهُ عَنِ التَّوْحِيدِ فَأَمْلَى
عَلَيَّ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ الْأَشْيَاءِ إِنْشَاءً وَ مُبْتَدِعِهَا
ابْتِدَاءً بِقُدْرَتِهِ وَ حِكْمَتِهِ لَا مِنْ شَيْءٍ فَيَبْطُلَ
الِاخْتِرَاعُ وَ لَا لِعِلَّةٍ فَلَا يَصِحَّ الِابْتِدَاعُ خَلَقَ مَا شَاءَ
كَيْفَ شَاءَ مُتَوَحِّداً بِذَلِكَ لِإِظْهَارِ حِكْمَتِهِ وَ حَقِيقَةِ
رُبُوبِيَّتِهِ لَا تَضْبِطُهُ الْعُقُولُ وَ لَا تَبْلُغُهُ الْأَوْهَامُ وَ
لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ لَا يُحِيطُ بِهِ مِقْدَارٌ عَجَزَتْ دُونَهُ
الْعِبَارَةُ وَ كَلَّتْ دُونَهُ الْأَبْصَارُ وَ ضَلَّ فِيهِ تَصَارِيفُ
الصِّفَاتِ احْتَجَبَ بِغَيْرِ حِجَابٍ مَحْجُوبٍ وَ اسْتَتَرَ بِغَيْرِ سِتْرٍ
مَسْتُورٍ عُرِفَ بِغَيْرِ رُؤْيَةٍ وَ وُصِفَ بِغَيْرِ صُورَةٍ وَ نُعِتَ
بِغَيْرِ جِسْمٍ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْكَبِيرُ الْمُتَعالِ
ترجمه :
5. محمد ابن زيد مىگويد: به نزد امام رضا
(عليه السلام) آمده و از يگانگى خداوند، پرسيدم.
آن حضرت به من فرمود: ستايش مخصوص خداوندى
است كه از نو (و بدون سابقه قبلى) اشياء را آفريد و با قدرت و دانش خود، آنها
را به وجود آورد. آنها را از روى چيزى نساخته است، چون در اين صورت اختراع او
باطل خواهد شد و با علتى هم نيافريده است، تا نو آورى او باطل گردد. هر چه
بخواهد و هر طوريكه بخواهد، مىآفريند. آنها را به تنهايى آفريد، تا علم و
حقيقت پروردگارى خود را آشكار سازد. عقلها نمىتوانند او را در خود جاى دهند و
خيال انسانها، به (حقيقت) او نمىرسند. چشمها، او را درك نمىكنند و اندازه و
مقدار مشخصى، او را در بر نمىگيرد. سخن، در مقابل او ناتوان و چشم، در برابر
او سرگردان و بيان اوصاف (براى او) باعث گم شدن (در ذات او) مىشود. بدون اين
كه پردهاى، او را پوشانده باشد، پنهان است و هر پنهانى را بدون نياز به چيزى
(پردهاى)، مخفى كرده و مخفى شدهاى را بدون پوششى، پنهان نموده است. بدون اين
كه ديده شود، شناخته مىگردد و بدون اين كه جسم باشد، وصف مىشود. هيچ خدايى به
جز خداى بزرگ نيست.
6 حَدَّثَنَا عَلِيُّ
بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ
الْبَرْقِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ أَحْمَدَ بْنِ
أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ
مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ قَالَ وَصَفْتُ لِأَبِي إِبْرَاهِيمَ ع قَوْلَ هِشَامٍ
الْجَوَالِيقِيِّ وَ حَكَيْتُ لَهُ قَوْلَ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ إِنَّهُ
جِسْمٌ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ لَا يُشْبِهُهُ شَيْءٌ أَيُّ فُحْشٍ أَوْ خَنًى
أَعْظَمُ مِنْ قَوْلِ مَنْ يَصِفُ خَالِقَ الْأَشْيَاءِ بِجِسْمٍ أَوْ صُورَةٍ
أَوْ بِخِلْقَةٍ أَوْ بِتَحْدِيدٍ أَوْ أَعْضَاءٍ تَعَالَى اللَّهُ عَنْ ذَلِكَ
عُلُوّاً كَبِيراً
ترجمه :
5- قَالَ الْبَاقِرُ
ع كَانَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَنَفِيَّةِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ يَقُولُ-
الصَّمَدُ الْقَائِمُ بِنَفْسِهِ الْغَنِيُّ عَنْ غَيْرِهِ وَ قَالَ غَيْرُهُ
الصَّمَدُ الْمُتَعَالِي عَنِ الْكَوْنِ وَ الْفَسَادِ وَ الصَّمَدُ الَّذِي
لَا يُوصَفُ بِالتَّغَايُرِ
قَالَ الْبَاقِرُ ع
الصَّمَدُ السَّيِّدُ الْمُطَاعُ الَّذِي لَيْسَ فَوْقَهُ آمِرٌ وَ نَاهٍ
قَالَ وَ سُئِلَ
عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ زَيْنُ الْعَابِدِينَ ع عَنِ الصَّمَدِ فَقَالَ
الصَّمَدُ الَّذِي لَا شَرِيكَ لَهُ وَ لَا يَئُودُهُ حِفْظُ شَيْءٍ وَ لَا
يَعْزُبُ عَنْهُ شَيْءٌ
ترجمه :
5. امام باقر (عليه السلام) از امام زين
العابدين نقل مىكند كه مردم بصره به امام حسين (عليهما السلام) نامهاى نوشته
و درباره صمد از ايشان سوال پرسيدند. آن حضرت در جواب نوشتند: به نام خداوند
بخشنده مهربان، اما بعد (از ستايش خداوند و درود بر رسول گرامى اسلام و خاندان
پاكش) در قرآن، غوطه ور نشويد و در مورد آن، جدال نكنيد و بدون علم، درباره آن
سخن نگوييد. از جدم رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) شنيدم كه مىفرمودذ:
كسى كه بدون علم، در مورد قرآن سخن بگويد محل نشستن او، پر از آتش مىشود و
خداوند، خودشان صمد را تفسير كرده و فرموده است خداوند،
يگانه و صمد است و صمد را نيز تفسير كرده است كه:
نه مىزايد و نه زاييده شده است و هيچ موجودى همتا، براى او نمىباشد.
لم يلد يعنى شىء داراى جسم مثل فرزند و ديگر اشياء
داراى حجمى كه از مخلوقات خارج مىگردد، از او خارج نمىشود و شىء لطيف مثل
روح هم از او خارج نمىگردد، و از او حالات ابتدايى و ناگهانى صادر نمىشود،
مانند: كسالت، خواب، خيال، غصه، اندوه، شادى، خنده، گريه، ترس، اميد شوق،
بدگمانى، گرسنگى و سيرى. و خداوند بالاتر از آن است كه، چيزى از او، خارج گردد
و از او چيزى كه داراى حجم يا لطيف است، متولد شود. و لم
يولد يعنى از چيزى متولد نمىشود و آن گونه كه اشياء داراى حجم از عناصر
و محل خودشان بيرون مىآيند، خارج نمىشود. مثل بيرون آمدن چيزى از چيزى،
حيوانى از حيوانى، گياهى از زمين، آبى از چشمه، ميوه از درختان. و مثل خارج شدن
اشياء داراى حجم از مراكزشان هم نيست مثل خارج شدن بينايى از چشم، شنوايى از
گوش، بويايى از بينى، چشايى از دهان، سخن گفتن از زبان، شناخت و قدرت تشخيص از
قلب و آتش از سنگ. بلكه او خداى صمدى است كه نه از چيزى، نه در چيزى و نه بر
چيزى، قرار ندارد اشياء را بدون الگو و از هيچ آفريده است و اشياء را با قدرت
خود به وجود آورده است، و به خواست خود آن چه براى نابودى آفريده است را از بين
مىبرد و آن چه از روى علم خود، براى ماندن آفريده است، را باقى مىگذارد. آن
همان خداى صمدى است كه نه زاييده و زاييده نشده است، نسبت به پنهان و آشكار،
آگاهى دارد، بزرگ و متعال است و براى او مانندى وجود ندارد.
6 قَالَ وَهْبُ بْنُ
وَهْبٍ الْقُرَشِيُّ سَمِعْتُ الصَّادِقَ ع يَقُولُ قَدِمَ وَفْدٌ مِنْ أَهْلِ
فِلَسْطِينَ عَلَى الْبَاقِرِ ع فَسَأَلُوهُ عَنْ مَسَائِلَ فَأَجَابَهُمْ
ثُمَّ سَأَلُوهُ عَنِ الصَّمَدِ فَقَالَ تَفْسِيرُهُ فِيهِ الصَّمَدُ خَمْسَةُ
أَحْرُفٍ فَالْأَلِفُ دَلِيلٌ عَلَى إِنِّيَّتِهِ وَ هُوَ قَوْلُهُ عَزَّ وَ
جَلَّ شَهِدَ اللَّهُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ وَ ذَلِكَ تَنْبِيهٌ وَ
إِشَارَةٌ إِلَى الْغَائِبِ عَنْ دَرْكِ الْحَوَاسِّ وَ اللَّامُ دَلِيلٌ عَلَى
إِلَهِيَّتِهِ بِأَنَّهُ هُوَ اللَّهُ وَ الْأَلِفُ وَ اللَّامُ مُدْغَمَانِ
لَا يَظْهَرَانِ عَلَى اللِّسَانِ وَ لَا يَقَعَانِ فِي السَّمْعِ وَ
يَظْهَرَانِ فِي الْكِتَابَةِ دَلِيلَانِ عَلَى أَنَّ إِلَهِيَّتَهُ بِلُطْفِهِ
خَافِيَةٌ لَا تُدْرَكُ بِالْحَوَاسِّ وَ لَا تَقَعُ فِي لِسَانِ وَاصِفٍ وَ
لَا أُذُنِ سَامِعٍ لِأَنَّ تَفْسِيرَ الْإِلَهِ هُوَ الَّذِي أَلِهَ الْخَلْقُ
عَنْ دَرْكِ مَاهِيَّتِهِ وَ كَيْفِيَّتِهِ بِحِسٍّ أَوْ بِوَهْمٍ لَا بَلْ
هُوَ مُبْدِعُ الْأَوْهَامِ وَ خَالِقُ الْحَوَاسِّ وَ إِنَّمَا يَظْهَرُ
ذَلِكَ عِنْدَ الْكِتَابَةِ دَلِيلٌ عَلَى أَنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَظْهَرَ
رُبُوبِيَّتَهُ فِي إِبْدَاعِ الْخَلْقِ وَ تَرْكِيبِ أَرْوَاحِهِمُ
اللَّطِيفَةِ فِي أَجْسَادِهِمُ الْكَثِيفَةِ فَإِذَا نَظَرَ عَبْدٌ إِلَى
نَفْسِهِ لَمْ يَرَ رُوحَهُ كَمَا أَنَّ لَامَ الصَّمَدِ لَا تَتَبَيَّنُ وَ
لَا تَدْخُلُ فِي حَاسَّةٍ مِنَ الْحَوَاسِّ الْخَمْسِ فَإِذَا نَظَرَ إِلَى
الْكِتَابَةِ ظَهَرَ لَهُ مَا خَفِيَ وَ لَطُفَ فَمَتَى تَفَكَّرَ الْعَبْدُ
فِي مَاهِيَّةِ الْبَارِئِ وَ كَيْفِيَّتِهِ أَلِهَ فِيهِ وَ تَحَيَّرَ وَ لَمْ
تُحِطْ فِكْرَتُهُ بِشَيْءٍ يَتَصَوَّرُ لَهُ لِأَنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ
خَالِقُ الصُّوَرِ فَإِذَا نَظَرَ إِلَى خَلْقِهِ ثَبَتَ لَهُ أَنَّهُ عَزَّ وَ
جَلَّ خَالِقُهُمْ وَ مُرَكِّبُ أَرْوَاحِهِمْ فِي أَجْسَادِهِمْ وَ أَمَّا
الصَّادُ فَدَلِيلٌ عَلَى أَنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ صَادِقٌ وَ قَوْلَهُ صِدْقٌ
وَ كَلَامَهُ صِدْقٌ وَ دَعَا عِبَادَهُ إِلَى اتِّبَاعِ الصِّدْقِ بِالصِّدْقِ
وَ وَعَدَ بِالصِّدْقِ دَارَ الصِّدْقِ وَ أَمَّا الْمِيمُ فَدَلِيلٌ عَلَى
مُلْكِهِ وَ أَنَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ لَمْ يَزَلْ وَ لَا يَزَالُ وَ لَا
يَزُولُ مُلْكُهُ وَ أَمَّا الدَّالُ فَدَلِيلٌ عَلَى دَوَامِ مُلْكِهِ وَ
أَنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ دَائِمٌ تَعَالَى عَنِ الْكَوْنِ وَ الزَّوَالِ بَلْ
هُوَ عَزَّ وَ جَلَّ يُكَوِّنُ الْكَائِنَاتِ الَّذِي كَانَ بِتَكْوِينِهِ
كُلُّ كَائِنٍ ثُمَّ قَالَ ع لَوْ وَجَدْتُ لِعِلْمِيَ الَّذِي آتَانِيَ
اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ حَمَلَةً لَنَشَرْتُ التَّوْحِيدَ وَ الْإِسْلَامَ وَ
الْإِيمَانَ وَ الدِّينَ وَ الشَّرَائِعَ مِنَ الصَّمَدِ وَ كَيْفَ لِي
بِذَلِكَ وَ لَمْ يَجِدْ جَدِّي أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع حَمَلَةً لِعِلْمِهِ
حَتَّى كَانَ يَتَنَفَّسُ الصُّعَدَاءَ وَ يَقُولُ عَلَى الْمِنْبَرِ سَلُونِي
قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي- فَإِنَّ بَيْنَ الْجَوَانِحِ مِنِّي عِلْماً جَمّاً
هَاهْ هَاهْ أَلَا لَا أَجِدُ مَنْ يَحْمِلُهُ أَلَا وَ إِنِّي عَلَيْكُمْ مِنَ
اللَّهِ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ فَ لا تَتَوَلَّوْا قَوْماً غَضِبَ اللَّهُ
عَلَيْهِمْ قَدْ يَئِسُوا مِنَ الآْخِرَةِ كَما يَئِسَ الْكُفَّارُ مِنْ
أَصْحابِ الْقُبُورِ ثُمَّ قَالَ الْبَاقِرُ ع الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي مَنَّ
عَلَيْنَا وَ وَفَّقَنَا لِعِبَادَتِهِ الْأَحَدِ الصَّمَدِ الَّذِي لَمْ
يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ. وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ وَ جَنَّبَنَا
عِبَادَةَ الْأَوْثَانِ حَمْداً سَرْمَداً وَ شُكْراً وَاصِباً وَ قَوْلُهُ
عَزَّ وَ جَلَّ لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ يَقُولُ لَمْ يَلِدْ عَزَّ وَ
جَلَّ فَيَكُونَ لَهُ وَلَدٌ يَرِثُهُ وَ لَمْ يُولَدْ فَيَكُونَ لَهُ وَالِدٌ
يَشْرَكُهُ فِي رُبُوبِيَّتِهِ وَ مُلْكِهِ- وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً
أَحَدٌ فَيُعَاوِنَهُ فِي سُلْطَانِهِ
ترجمه :
6. وهب بن وهب قرشى مىگويد: از امام صادق
(عليه السلام) شنيدم كه مىفرمود: گروهى از فلسطين، به نزد امام محمد باقر
(عليه السلام) آمدند و سوالاتى نسبت به مسائلى پرسيدند و آن حضرت جواب دادند.
سپس از صمد، سوال كردند امام (عليه السلام) فرمودند: تفسير صمد، در خودش وجود
دارد. صمد، پنج حرف دارد الف، بر وجود خداوند دالالت دارد و همان سخن خداوند
است كه مىفرمايد: خداوند، شهادت مىدهد كه جز او خدايى
نيست. و به موجودى اشاره دارد كه از حواس غائب است. و حرف بر پروردگارى
خداوند دلالت مىكند كه حقيقتا او خداوند است و حرف الف و لامى كه درهم ادغام
شدهاند، به زبان نمىآيند و به گوش هم نمىرسند، در نوشتن آشكار مىشوند و آن
دو نشان مىدهند كه به واسطه لطف و مهربانى او، پروردگارش پنهان است و با حواس
درك نمىشود و به زبان هيچ وصف كنندهاى نمىآيد و به گوش هيچ شنوندهاى
نمىرسد، زيرا تفسير اِله، عبارت است از موجودى كه مخلوقات، از درك چيستى و
كيفيت آن با توجه به حس يا خيال متحير و سرگردانند، بلكه اين خداست كه ايجاد
كننده خيال و آفريننده حواس مىباشد؛ و الف و لام به هنگام نوشتن ظاهر مىشوند
كه اين خود دليلى است كه خداوند، در آفرينش مخلوقات و قرار دادن روح لطيف در
جسمى داراى حجم، پروردگارى خود را آشكار كرده است. پس زمانى كه بنده به خودش
نگاه كند، روحش را نمىبيند همانطورى كه حرف لام در كلمه الصمد، آشكار نمىشود
و در هيچ يك از حواس پنج گانه داخل نمىگردد و زمانى كه به كلمه نوشته شده
اَلصَمَد نگاه كند، آنچه براى او پنهان و پوشيده شده است، آشكار مىگردد. پس هر
وقت بندهاى در چيستى و كيفيت خداوند انديشه كند، در مورد او پريشان و متحير
مىگردد و فكرش به چيزى احاطه پيدا نمىكند تا بتواند او را تصور نمايد، زيرا
خداوند خودش آفريننده صورتهاست و زمانى كه بنده به مخلوقات الهى بنگرد، ثابت
مىشود كه خداوند آنها را آفريده است و روح را در جسمشان قرار داده است و اما
حرف صاد نشانه اين است كه به طور يقين خداوند راستگو است، و در سخن و كلام خود،
صادق است و به واسطه همين راستى، بندگان خود را به پيروى از آن فرا مىخواند و
با همان راستى، به خانه و جايگاه راست وعده داده است؛ و اما حرف ميم دليلى بر
پادشاهى خداوند است و اين كه او پادشاهى بر حق است كه هميشه بوده و خواهد بود و
پادشاهيش از بين نمىرود؛ و اما حرف دال، دليلى بر پايدارى پادشاهى خداوند است
و اينكه او جاودانه است و بالاتر از اين است كه باشد و نابود گردد، بلكه او
كائناتى را بوجود آورده است كه با ايجاد آنها، هستى بوجود آمده است. سپس امام
باقر (عليه السلام) فرمودند: اگر براى دانشى كه خداوند به من داده است،
جويندهاى پيدا مىكردم، به طور يقين بحث توحيد، اسلام، ايمان، دين و اديان را
نسبت به كلمه صمد، (به طور مفصل) توضيح مىدادم، و چطور جويندهاى را مىتوانم
پيدا كنم، در حالى كه جدم امير مؤمنان (عليه السلام) براى دانش خود جويندهاى
پيدا نكرد؛ تا جايى كه بر روى منبر با كشيدن آه! مىفرمود: از من سئوال كنيد
قبل از اين كه مرا نيابيد، زيرا در درون من علم فراوانى وجود دارد، آه! آه! كسى
را كه بتواند دانش مرا تحمل كند، پيدا نكردم. آگاه باشيد كه من از طرف خداوند
براى شما حجتى آشكار هستم، پس از گروهى پيروى نكنيد، كه خداوند بر آنها خشم
گرفته است و از آخرت نااميد شدهاند، همانطورى كه كافران نسبت به مردگان در
قبرستان نااميد هستند. (يعنى اعتقادى به جهان پس از مرگ ندارند.)
سپس امام باقر (عليه السلام) فرمودند:
ستايش مخصوص خداوندى است كه بر ما منت نهاد و ما را بر عبادت خود موفق گرداند،
همان خداى يگانه و صمدى كه نزاييده و زاييده نشده است و براى او مانندى وجود
ندارد و ما را از پرستش بتها دور ساخت، او را ستايشى هميشگى و شكرى بىنهايت
است و سخن خداوند كه فرمود: لم يلد ولم يولد به اين
معنا است كه مىخواهد بگويد: خداوند نزاييده است تا فرزندى داشته باشد كه از او
ارث ببرد، و نمىزايد تا پدرى داشته باشد و در پروردگارى و پادشاهى با او شريك
باشد و اين كه مىفرمايد: و لم يكن له كفوا احد
يعنى اين كه مانندى ندارد تا در سلطنت به او كمك كند.
7 حَدَّثَنَا أَبِي
رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنِي سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ
الرَّحْمَنِ عَنِ الرَّبِيعِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا الْحَسَنِ ع
وَ سُئِلَ عَنِ الصَّمَدِ فَقَالَ الصَّمَدُ الَّذِي لَا جَوْفَ لَهُ
ترجمه :
7. ربيع بن مسلم مىگويد: از ابوالحسن
(امام موسى كاظم عليه السلام) شنيدم كه از ايشان درباره صمد سوال شد و فرمودند:
صمد، موجودى است كه براى او عيب و نقصى نيست (و نهايتى نداشته باشد.)
8 حَدَّثَنَا
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ
قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ
أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ
إِسْمَاعِيلَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَبِي أَيُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ
بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ الْيَهُودَ سَأَلُوا
رَسُولَ اللَّهِ ص فَقَالُوا انْسِبْ لَنَا رَبَّكَ فَلَبِثَ ثَلَاثاً لَا
يُجِيبُهُمْ ثُمَّ نَزَلَتْ هَذِهِ السُّورَةُ إِلَى آخِرِهَا فَقُلْتُ لَهُ
مَا الصَّمَدُ فَقَالَ الَّذِي لَيْسَ بِمُجَوَّفٍ
ترجمه :
8. امام صادق (عليه السلام) فرمودند:
يهوديان از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) پرسيدند: پروردگارت را به ما
بشناسان. آن حضرت سه روز سكوت كردند و جوابشان را ندادهاند؛ و سپس سوره
قل هو الله احد نازل شد. محمد بن مسلم مىگويد: به
امام صادق (عليه السلام) عرض كردم كه صمد چيست؟ آن حضرت فرمودند: صمد، موجودى
است كه نهايت نداشته باشد.
9 أَبِي رَحِمَهُ
اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا
مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى عَنْ يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنِ الْحَسَنِ
بْنِ أَبِي السَّرِيِّ عَنْ جَابِرِ بْنِ يَزِيدَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا
جَعْفَرٍ ع عَنْ شَيْءٍ مِنَ التَّوْحِيدِ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَتْ
أَسْمَاؤُهُ الَّتِي يُدْعَى بِهَا وَ تَعَالَى فِي عُلُوِّ كُنْهِهِ وَاحِدٌ
تَوَحَّدَ بِالتَّوْحِيدِ فِي عُلُوِّ تَوْحِيدِهِ ثُمَّ أَجْرَاهُ عَلَى
خَلْقِهِ فَهُوَ وَاحِدٌ صَمَدٌ قُدُّوسٌ يَعْبُدُهُ كُلُّ شَيْءٍ وَ يَصْمِدُ
إِلَيْهِ كُلُّ شَيْءٍ وَ وَسِعَ كُلَّ شَيْءٍ عِلْماً
ترجمه :
9. جابر بن يزيد مىگويد: از امام باقر
(عليه السلام) درباره توحيد سوال كردم. آن حضرت فرمودند: حقيقتا خداوند
(نامهايى كه بوسيله آنها خوانده مىشود، مبارك است و در بزرگى عمق خود، برتر
است) يگانه مىباشد، بواسطه توحيد در بزرگى يگانگى خود، يكتا است. سپس يگانگى
خود را در درون مخلوقاتش جارى ساخت. پس او يگانه، صمد و مقدس است كه همه او را
مىپرستند و همه چيز به او نيازمند هستند و علم او همه چيز را فرا گرفته است.
10 حَدَّثَنَا
عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ
اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ
مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْوَلِيدِ وَ
لَقَبُهُ شَبَابٌ الصَّيْرَفِيُّ عَنْ دَاوُدَ بْنِ الْقَاسِمِ الْجَعْفَرِيِّ
قَالَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا الصَّمَدُ قَالَ
السَّيِّدُ الْمَصْمُودُ إِلَيْهِ فِي الْقَلِيلِ وَ الْكَثِيرِ
ترجمه :
10. داود بن قاسم جعفرى مىگويد: به امام
باقر (عليه السلام) عرض كردم: جانم به فدايت! صمد چيست؟ آن حضرت فرمودند: صمد،
سرورى است كه در كارهاى كوچك و بزرگ به او پناه برده مىشود.
11 حَدَّثَنَا أَبُو
نَصْرٍ أَحْمَدُ بْنُ الْحُسَيْنِ الْمَرْوَانِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو
أَحْمَدَ مُحَمَّدُ بْنُ سُلَيْمَانَ بِفَارِسَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ
بْنُ يَحْيَى قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الرَّوَّاسِيُّ
قَالَ حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ سُلَيْمَانَ عَنْ يَزِيدَ الرِّشْكِ عَنْ
مُطَرِّفِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ حُصَيْنٍ أَنَّ النَّبِيَّ
ص بَعَثَ سَرِيَّةً وَ اسْتَعْمَلَ عَلَيْهَا عَلِيّاً ع فَلَمَّا رَجَعُوا
سَأَلَهُمْ فَقَالُوا كُلٌّ خَيْرٌ غَيْرَ أَنَّهُ قَرَأَ بِنَا فِي كُلِّ
صَلَاةٍ بِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فَقَالَ يَا عَلِيُّ لِمَ فَعَلْتَ هَذَا
فَقَالَ لِحُبِّي لِ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ فَقَالَ النَّبِيُّ ص مَا
أَحْبَبْتَهَا حَتَّى أَحَبَّكَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ
ترجمه :
11. عمران بن حصين مىگويد: پيامبر اكرم
(صلى الله عليه و آله و سلم) گروهى را براى جنگ فرستاد و امام على (عليه
السلام) را فرمانده آنها قرار دادند. زمانى كه لشكر از جنگ بازگشت، (نسبت به
جريانات جنگ) سئوالاتى فرمودند. آنها گفتند: همه چيز خوب بود غير اين كه امام
على (عليه السلام) در تمام نمازها (كه امام جماعت بودند، بعد از خواندن سوره
حمد) سوره قل هو الله احد را مىخواندند.
12 حَدَّثَنَا
مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا
مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ
بْنِ يَحْيَى بْنِ عِمْرَانَ الْأَشْعَرِيُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ هِلَالٍ عَنْ
عِيسَى بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ جَدِّهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ
اللَّهِ ص مَنْ قَرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ مِائَةَ مَرَّةٍ حِينَ
يَأْخُذُ مَضْجَعَهُ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذُنُوبَ خَمْسِينَ
سَنَةً
ترجمه :
12. از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و
آله) روايت شده است كه فرمودهاند: كسى كه به هنگام خواب صد مرتبه سوره قل هو
الله احد را بخواند، خداوند گناهان پنجاه ساله او را مىآمرزد.
13 حَدَّثَنَا أَبِي
رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ
إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ يَزِيدَ النَّوْفَلِيِّ عَنْ
إِسْمَاعِيلَ بْنِ أَبِي زِيَادٍ السَّكُونِيِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ
عَنْ أَبِيهِ ع أَنَّ النَّبِيَّ ص صَلَّى عَلَى سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ فَقَالَ
لَقَدْ وَافَى مِنَ الْمَلَائِكَةِ لِلصَّلَاةِ عَلَيْهِ سَبْعُونَ أَلْفَ
مَلَكٍ وَ فِيهِمْ جَبْرَئِيلُ يُصَلُّونَ عَلَيْهِ فَقُلْتُ يَا جَبْرَئِيلُ
بِمَ اسْتَحَقَّ صَلَاتَكُمْ عَلَيْهِ قَالَ بِقِرَاءَةِ قُلْ هُوَ اللَّهُ
أَحَدٌ قَائِماً وَ قَاعِداً وَ رَاكِباً وَ مَاشِياً وَ ذَاهِباً وَ جَائِياً
ترجمه :
13. امام صادق (عليه السلام) از پدر
بزرگوارشان روايت كردهاند كه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) بر جنازه سعد
بن معاذ نماز خواندند و فرمودند: از فرشتگان هم هفتاد هزار فرشته كه جبرئيل هم
در ميان آنها بود، بر جنازه سعد نماز خواندند. رسول خدا (صلى الله عليه و آله و
سلم) مىفرمايد: به جبرئيل گفتم: اى جبرئيل چه چيز باعث شد كه شما بر جنازه سعد
نماز بخوانيد؟ جواب داد: به خاطر اين كه او هميشه در حال ايستاده، نشسته،
سواره، پياده و در رفت و آمد سوره قل هو الله احد را مىخواند.
14 حَدَّثَنَا
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ
قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ
مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ عَنْ مُحَمَّدِ
بْنِ عُبَيْدٍ قَالَ دَخَلْتُ عَلَى الرِّضَا ع فَقَالَ لِي قُلْ
لِلْعَبَّاسِيِّ يَكُفَّ عَنِ الْكَلَامِ فِي التَّوْحِيدِ وَ غَيْرِهِ وَ
يُكَلِّمِ النَّاسَ بِمَا يَعْرِفُونَ وَ يَكُفَّ عَمَّا يُنْكِرُونَ وَ إِذَا
سَأَلُوكَ عَنِ التَّوْحِيدِ فَقُلْ كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- قُلْ
هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ. اللَّهُ الصَّمَدُ لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ. وَ لَمْ
يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ وَ إِذَا سَأَلُوكَ عَنِ الْكَيْفِيَّةِ فَقُلْ
كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَ إِذَا
سَأَلُوكَ عَنِ السَّمْعِ فَقُلْ كَمَا قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ- هُوَ
السَّمِيعُ الْعَلِيمُ فَكَلِّمِ النَّاسَ بِمَا يَعْرِفُونَ
ترجمه :
14. محمد بن عبيد مىگويد: به نزد امام رضا
(عليه السلام) رفتم كه آن حضرت به من فرمودند: به عباسى (حاكم بنى عباس يعنى
مأمون) بگو كه از سخن درباره توحيد و غير آن دست بكشد و با مردم به مقدارى كه
شناخت دارند سخن بگويند و از آنچه انكار مىكنند، دست بكشد و زمانى كه از تو
درباره توحيد پرسيدند، همان طورى كه خدا فرموده است، جواب بده:
بگو او خدايى يگانه است، خدايى صمد كه نزاييده و زاييده
نشده است و براى او مانندى وجود ندارد و زمانى كه از تو درباره چگونگى
خداوند پرسيدند، همان طورى كه خداوند فرموده است، جواب بده.
مانند چيزى نيست و زمانى كه از (كيفيت) شنيدن
خداوند پرسيدند، همان طور كه خداوند فرموده است، جواب بده.
او يعنى خداوند شنواى دانا است پس با مردم بر اساس شناختى كه دارند، سخن
بگو.
15 حَدَّثَنَا
الْحُسَيْنُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ هِشَامٍ الْمُكَتِّبُ رَضِيَ
اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ
الْكُوفِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ النَّخَعِيُّ عَنْ عَمِّهِ
الْحُسَيْنِ بْنِ يَزِيدَ النَّوْفَلِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي
بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَنْ قَرَأَ قُلْ هُوَ اللَّهُ
أَحَدٌ مَرَّةً وَاحِدَةً فَكَأَنَّمَا قَرَأَ ثُلُثَ الْقُرْآنِ وَ ثُلُثَ
التَّوْرَاةِ وَ ثُلُثَ الْإِنْجِيلِ وَ ثُلُثَ الزَّبُورِ
ترجمه :
15. ابو بصير از امام صادق (عليه السلام)
نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: كسى كه سوره قل هو الله احد را يك بار بخواند،
مثل اين است كه يك سوم قرآن، يك سوم تورات، يك سوم انجيل و يك سوم زبور را
خوانده است. (زيرا يك سوم كتابهاى آسمانى در مورد خداشناسى و يگانگى او است.)
5 باب معنى التوحيد و العدل
5. معناى يگانگى و عدالت خداوند
1 حَدَّثَنَا أَبُو
الْحَسَنِ مُحَمَّدُ بْنُ سَعِيدِ بْنِ عَزِيزٍ السَّمَرْقَنْدِيُّ الْفَقِيهُ
بِأَرْضِ بَلْخٍ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو أَحْمَدَ مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ
الزَّاهِدُ السَّمَرْقَنْدِيُّ بِإِسْنَادِهِ رَفَعَهُ إِلَى الصَّادِقِ ع
أَنَّهُ سَأَلَهُ رَجُلٌ فَقَالَ لَهُ إِنَّ أَسَاسَ الدِّينِ التَّوْحِيدُ وَ
الْعَدْلُ وَ عِلْمُهُ كَثِيرٌ وَ لَا بُدَّ لِعَاقِلٍ مِنْهُ فَاذْكُرْ مَا
يَسْهُلُ الْوُقُوفُ عَلَيْهِ وَ يَتَهَيَّأُ حِفْظُهُ فَقَالَ ع أَمَّا
التَّوْحِيدُ فَأَنْ لَا تُجَوِّزَ عَلَى رَبِّكَ مَا جَازَ عَلَيْكَ وَ أَمَّا
الْعَدْلُ فَأَنْ لَا تَنْسُبَ إِلَى خَالِقِكَ مَا لَامَكَ عَلَيْهِ
ترجمه :
1. محمد بن محمد زاهد سمرقندى با سند خود
تا امام صادق (عليه السلام) نقل مىكند كه شخص از آن حضرت پرسيد: ريشه و اصل
دين، يگانگى و عدالت خداوند است و دانش او هم زياد است و هر انسان عاقلى، ناچار
به قبول آن مىباشد. پس چيزى بيان بفرماييد كه فهميدن آن براى ما آسان شود و
آمادگى براى حفظ آن فراهم آيد؟ حضرت فرمودند: اما درباره يگانگى خداوند (بايد
بگويم): يعنى آن چه براى تو (به عنوان يك انسان) جايز است، براى خداى تو، جايز
نمىباشد. (يعنى آن خصوصياتى كه يك انسان دارد، خداوند ندارد. مثل اينكه ما چون
با گوش مىشنويم، پس اين كه خداوند شنواست يعنى با گوش مىشنود.) و اما عدالت
الهى يعنى اين كه آن چه تو را نسبت به آن سرزنش كرده است، به آفريدگار خود نسبت
ندهى. (مثلا كسى چشم ندارد و نابيناست و نبايد بگويد خدا مرا نابينا آفريده
است. زيرا نابينايى بر اثر مسائل ژنتيكى است كه پدر و مادر رعايت نكردهاند.)
2 حَدَّثَنَا
مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الشَّيْبَانِيُّ الْمُكَتِّبُ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ
قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ
حَدَّثَنَا سَهْلُ بْنُ زِيَادٍ الْأَدَمِيُّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِيمِ بْنِ
عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِيِّ عَنِ الْإِمَامِ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ
أَبِيهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيٍّ عَنْ أَبِيهِ الرِّضَا عَلِيِّ بْنِ مُوسَى ع
قَالَ خَرَجَ أَبُو حَنِيفَةَ ذَاتَ يَوْمٍ مِنْ عِنْدِ الصَّادِقِ ع
فَاسْتَقْبَلَهُ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ ع فَقَالَ لَهُ يَا غُلَامُ مِمَّنِ
الْمَعْصِيَةُ قَالَ لَا تَخْلُو مِنْ ثَلَاثٍ إِمَّا أَنْ تَكُونَ مِنَ
اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لَيْسَتْ مِنْهُ فَلَا يَنْبَغِي لِلْكَرِيمِ أَنْ
يُعَذِّبَ عَبْدَهُ بِمَا لَا يَكْتَسِبُهُ وَ إِمَّا أَنْ تَكُونَ مِنَ
اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مِنَ الْعَبْدِ وَ لَيْسَ كَذَلِكَ فَلَا يَنْبَغِي
لِلشَّرِيكِ الْقَوِيِّ أَنْ يَظْلِمَ الشَّرِيكَ الضَّعِيفَ وَ إِمَّا أَنْ
تَكُونَ مِنَ الْعَبْدِ وَ هِيَ مِنْهُ فَإِنْ عَاقَبَهُ اللَّهُ فَبِذَنْبِهِ
وَ إِنْ عَفَا عَنْهُ فَبِكَرَمِهِ وَ جُودِهِ
ترجمه :
2. امام جواد (عليه السلام) از پدرشان امام
رضا (عليه السلام) نقل كردهاند كه آن حضرت فرمودند: يك روز، ابو حنيفه به نزد
امام صادق (عليه السلام) آمد و حضرت امام موسى كاظم (عليه السلام) به استقبال
او آمد. ابو حنيفه از آن حضرت پرسيد: اى پسر! (در آن زمان امام موسى كاظم، سن
كمى داشتند) گناه از طرف كيست؟ آن حضرت فرمودند: گناه، از سه حالت خارج نيست:
يا اين كه از طرف خدا مىباشد، در حالى كه اين گونه نيست و سزاوار نمىباشد كه
به خداوند بخشنده چنين نسبتى بدهيم كه بنده خود را به آن چه انجام نداده است،
عذاب كند و يا هم از طرف خدا و هم از طرف بنده است كه اين گونه هم نيست، زيرا
براى شريك قوى، سزاوار نيست كه به شريك ضعيف خودش ظلم كند و يا اين كه گناه از
طرف بنده است كه اين، صحيح مىباشد. پس خداوند مىتواند كه به خاطر گناه بنده،
او را عذاب كند و مىتواند به خاطر بزرگى و بخشش خود، او را ببخشد.
3 حَدَّثَنَا أَبُو
الْحُسَيْنِ عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ حَرَابَخْتٍ الْجِيرُفْتِيُّ
النَّسَّابَةُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ سَلْمَانَ بْنِ الْحَسَنِ قَالَ
حَدَّثَنَا جَعْفَرُ بْنُ مُحَمَّدٍ الصَّائِغُ قَالَ حَدَّثَنَا خَالِدٌ
الْعُرَنِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا هُشَيْمٌ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو سُفْيَانَ
مَوْلَى مُزَيْنَةَ عَمَّنْ حَدَّثَ عَنْ سَلْمَانَ الْفَارِسِيِّ رَحِمَهُ
اللَّهُ أَنَّهُ أَتَاهُ رَجُلٌ فَقَالَ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ إِنِّي لَا
أَقْوَى عَلَى الصَّلَاةِ بِاللَّيْلِ فَقَالَ لَا تَعْصِ اللَّهَ بِالنَّهَارِ
وَ جَاءَ رَجُلٌ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع فَقَالَ يَا أَمِيرَ
الْمُؤْمِنِينَ إِنِّي قَدْ حُرِمْتُ الصَّلَاةَ بِاللَّيْلِ فَقَالَ لَهُ
أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع أَنْتَ رَجُلٌ قَدْ قَيَّدَتْكَ ذُنُوبُكَ
ترجمه :
3. حديثى از سلمان فارسى نقل شده است كه
مردى به نزد ايشان آمده و گفت: اى ابا عبدالله! (كنيه سلمان فارسى بود) من به
خواندن نماز شب قادر نيستم. (يعنى از خواب بيدار نمىشوم.)
سلمان فارسى گفت: در روز گناه مكن.
مردى به نزد امير المؤمنين على (عليه
السلام) آمده و عرض كرد: اى امير مؤمنان! از نماز شب، محروم مىشوم (چه كنم؟)
حضرت فرمودند: تو مردى هستى كه گناهانت تو را به زنجير كشاندهاند.
6 باب أنه عز و جل ليس بجسم و لا صورة
6. درباره اين كه خداوند جسم و صورت نيست.
1 حَدَّثَنَا
حَمْزَةُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْعَلَوِيُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ أَخْبَرَنَا
عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ
يُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَكِيمٍ قَالَ وَصَفْتُ
لِأَبِي الْحَسَنِ ع قَوْلَ هِشَامٍ الْجَوَالِيقِيِّ وَ مَا يَقُولُ فِي
الشَّابِّ الْمُوفِقِ وَ وَصَفْتُ لَهُ قَوْلَ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ فَقَالَ
إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَا يُشْبِهُهُ شَيْءٌ
ترجمه :
1. محمد بن حكيم مىگويد: به ابوالحسن
(امام موسى كاظم عليه السلام)، سخن هشام جواليقى را شرح دادم كه سخنانى درباره
جوان خوش بيان و خوش صورت گفته بود و جوابى هم كه هشام بن حكم به او داده بود
را بيان كردم. حضرت فرمودند: چيزى، شبيه خداوند وجود ندارد.
2 حَدَّثَنَا عَلِيُّ
بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ
قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ
مُحَمَّدٍ رَفَعَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْفَرَجِ الرُّخَّجِيِّ قَالَ
كَتَبْتُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ ع أَسْأَلُهُ عَمَّا قَالَ هِشَامُ بْنُ
الْحَكَمِ فِي الْجِسْمِ وَ هِشَامُ بْنُ سَالِمٍ فِي الصُّورَةِ فَكَتَبَ ع
دَعْ عَنْكَ حَيْرَةَ الْحَيْرَانِ وَ اسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّيْطَانِ
لَيْسَ الْقَوْلُ مَا قَالَ الْهِشَامَانِ
ترجمه :
2. محمد بن فرج رخجى مىگويد: نامهاى به
ابوالحسن (امام موسى كاظم عليه السلام) نوشتم و از ايشان درباره آن چه كه به
هشام بن حكم درباره جسم (بودن خداوند) و هشام بن سالم، درباره صورت (داشتن او)
گفته بودند، پرسيدم. آن حضرت نوشتند: سرگردانى سرگردانان را از خود دور كن و از
شيطان، به خدا پناه ببر و سخنى كه آن دو هشامها گفتهاند، صحيح نيست.
3 حَدَّثَنَا
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ
قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ سَهْلِ بْنِ
زِيَادٍ عَنْ حَمْزَةَ بْنِ مُحَمَّدٍ قَالَ كَتَبْتُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ ع
أَسْأَلُهُ عَنِ الْجِسْمِ وَ الصُّورَةِ فَكَتَبَ ع سُبْحَانَ مَنْ لَيْسَ
كَمِثْلِهِ شَيْءٌ لَا جِسْمٌ وَ لَا صُورَةٌ
ترجمه :
3. حمزه بن محمد مىگويد: به ابوالحسن
(امام موسى كاظم عليه السلام) نوشتم و از جسم و صورت (بودن خداوند) سوال كردم.
آن حضرت نوشتند: كسى كه مثل چيزى نيست، از جسم و صورت بودن، پاك و منزه است.
4 أَبِي رَحِمَهُ
اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ
بْنُ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي
حَمْزَةَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع سَمِعْتُ هِشَامَ بْنَ
الْحَكَمِ يَرْوِي عَنْكُمْ أَنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ جِسْمٌ صَمَدِيٌّ
نُورِيٌّ مَعْرِفَتُهُ ضَرُورَةٌ يَمُنُّ بِهَا عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ
خَلْقِهِ فَقَالَ ع سُبْحَانَ مَنْ لَا يَعْلَمُ أَحَدٌ كَيْفَ هُوَ إِلَّا
هُوَ- لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ وَ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ لَا يُحَدُّ وَ
لَا يُحَسُّ وَ لَا يُجَسُّ وَ لَا يُمَسُّ وَ لَا تُدْرِكُهُ الْحَوَاسُّ وَ
لَا يُحِيطُ بِهِ شَيْءٌ لَا جِسْمٌ وَ لَا صُورَةٌ وَ لَا تَخْطِيطٌ وَ لَا
تَحْدِيدٌ
ترجمه :
4. على بن ابى حمزه مىگويد: به امام جعفر
صادق (عليه السلام) عرض كردم كه از هشام بن حكم شنيدم كه از شما اين چنين روايت
مىكند كه خداوند، جسمى بىنياز و نورانى است به طورى كه شناخت او هم ضرورى
مىباشد و به هر كس از مخلوقاتش بخواهد چنين منتى مىگذارد (شناخت خود را به او
مىدهد) آن حضرت فرمود:
خدايى كه كسى جز او نمىداند چگونه است و
مثل چيزى نيست و شنواى بينا مىباشد، (از اين سخنان) پاك و منزه است. او محدود
نشده و محسوس هم نمىشود، به جسم در نيامده و قابل لمس هم نيست. حواس (پنج گانه
انسانى) او را درك نمىكنند و چيزى، او را در بر نمىگيرد (و بر او پيروز
نمىگردد) نه محدوده و نه اندازهاى دارد.
5 حَدَّثَنَا
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ
قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ سَهْلِ بْنِ
زِيَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ
زَيْدٍ قَالَ جِئْتُ إِلَى الرِّضَا ع أَسْأَلُهُ عَنِ التَّوْحِيدِ فَأَمْلَى
عَلَيَّ الْحَمْدُ لِلَّهِ فَاطِرِ الْأَشْيَاءِ إِنْشَاءً وَ مُبْتَدِعِهَا
ابْتِدَاءً بِقُدْرَتِهِ وَ حِكْمَتِهِ لَا مِنْ شَيْءٍ فَيَبْطُلَ
الِاخْتِرَاعُ وَ لَا لِعِلَّةٍ فَلَا يَصِحَّ الِابْتِدَاعُ خَلَقَ مَا شَاءَ
كَيْفَ شَاءَ مُتَوَحِّداً بِذَلِكَ لِإِظْهَارِ حِكْمَتِهِ وَ حَقِيقَةِ
رُبُوبِيَّتِهِ لَا تَضْبِطُهُ الْعُقُولُ وَ لَا تَبْلُغُهُ الْأَوْهَامُ وَ
لا تُدْرِكُهُ الْأَبْصارُ وَ لَا يُحِيطُ بِهِ مِقْدَارٌ عَجَزَتْ دُونَهُ
الْعِبَارَةُ وَ كَلَّتْ دُونَهُ الْأَبْصَارُ وَ ضَلَّ فِيهِ تَصَارِيفُ
الصِّفَاتِ احْتَجَبَ بِغَيْرِ حِجَابٍ مَحْجُوبٍ وَ اسْتَتَرَ بِغَيْرِ سِتْرٍ
مَسْتُورٍ عُرِفَ بِغَيْرِ رُؤْيَةٍ وَ وُصِفَ بِغَيْرِ صُورَةٍ وَ نُعِتَ
بِغَيْرِ جِسْمٍ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ الْكَبِيرُ الْمُتَعالِ
ترجمه :
5. محمد ابن زيد مىگويد: به نزد امام رضا
(عليه السلام) آمده و از يگانگى خداوند، پرسيدم.
آن حضرت به من فرمود: ستايش مخصوص خداوندى
است كه از نو (و بدون سابقه قبلى) اشياء را آفريد و با قدرت و دانش خود، آنها
را به وجود آورد. آنها را از روى چيزى نساخته است، چون در اين صورت اختراع او
باطل خواهد شد و با علتى هم نيافريده است، تا نو آورى او باطل گردد. هر چه
بخواهد و هر طوريكه بخواهد، مىآفريند. آنها را به تنهايى آفريد، تا علم و
حقيقت پروردگارى خود را آشكار سازد. عقلها نمىتوانند او را در خود جاى دهند و
خيال انسانها، به (حقيقت) او نمىرسند. چشمها، او را درك نمىكنند و اندازه و
مقدار مشخصى، او را در بر نمىگيرد. سخن، در مقابل او ناتوان و چشم، در برابر
او سرگردان و بيان اوصاف (براى او) باعث گم شدن (در ذات او) مىشود. بدون اين
كه پردهاى، او را پوشانده باشد، پنهان است و هر پنهانى را بدون نياز به چيزى
(پردهاى)، مخفى كرده و مخفى شدهاى را بدون پوششى، پنهان نموده است. بدون اين
كه ديده شود، شناخته مىگردد و بدون اين كه جسم باشد، وصف مىشود. هيچ خدايى به
جز خداى بزرگ نيست.
