مقايسه فهرست اجمالى وتفصيل ابحاث تفسير نعمانى

در تفسير نعمانى پس از ذکر عناوين اقسام آيات وابحاث مطرح شده در قرآن، به تفصيل به شرح اين عناوين پرداخته شده است، با مقايسه اين دوقسمت با يکديگر تفاوتهاى بسيارى بين آنها ديده مى شود که نيازمند بررسى است وبايد وقوع سبب آن ريشه يابى گردد.

1 - تفاوت در ترتيب‌

شرح ابحاث تفصيلى تفسير نعمانى، از قسم دوم عناوين فهرست آغاز نموده، با توضيح ناسخ ومنسوخ(1) (رقم 8 فهرست) محکم ومتشابه (رقم 9 فهرست)(2)، خاص وعام (رقم 10 فهرست)(3)، به شرح عناوين فهرست پرداخته شده، وپس از آن ارقام 22،(4) 19،(5) 25(6) فهرست، شرح شده است، بدين ترتيب تفاوت آشکار ترتيب فهرست وترتيب ابحاث تفصيلى روشن مى شود.

اقسام هفت گانه آيات قرآنى که در آغاز فهرست قرار دارند در شرح ابحاث به ارقام 27،(7) 28، 29، 30، 31، 32،(8) 33 آمده است.(9)

2 - تفکيک عناوين فهرست‌

برخى از عناوين فهرست خود مشتمل بر چند عنوان مى باشند که در شرح مباحث چه بسا عناوين تفکيک شده، با تغيير در ترتيب ذکر شده است.

مثلاً عنوان چهلم فهرست چنين است:

ومنه ردّ من الله تعالى واحتجاج على جميع الملحدين والزنادقه والدهريه والثنويه والقدريه والمجبّره وعبد ه الاوثان وعبد ه النيران.

اين عنوان در ضمن عناوين زير شرح شده است:

17 - احتجاجه تعالى على المحلدين (ص 33 - 34)

18 - الرد على عبد ه الاصنام والاوثان (ص 34 - 35)

19 - الرد على الثنويه (ص 35 - 36)

20 - الرد على الزنادقه (ص 36 - 37)

21 - الرد على الدهريه (ص 37، در ذيل آيه در آخر اين صفحه آمده: وهذا واشباهه ردّ على الدهريه والملحده ممن انکر البعث والنشور)

22 - الرد على المجبّره (ص 85 - 86)

23 - الرد على القدريه (ص 86، عنوان از نگارنده است)

مثال ديگر عنوان پنجاه وششم فهرست است بدين شکل:

(ما بيّن الله تعالى فيه شرائع الاسلام وفرائض الاحکام والسبب فى معنى بقاء الخلق ومعايشهم ووجوه ذلک)

اين عنوان در ضمن عناوين زير توضيح داده شده است:

24 - السبب الّذى به بقاء الخلق (ص 39 - 46)

25 - معايش الخلق واسبابها (ص 46 - 49)

27 - الفرائض (ص 62 - 65)

که در ضمن آن حدود فرائض وحدود الامام المستحق للامامه هم آمده است.

عنوان 13 و14 فهرست (حلال وحرام، فرائض واحکام) هم با اين قسمت بى ارتباط نيست.

3 - تغيير در عناوين فهرست‌

در شرح ابحاث گاه تغييراتى در عناوين فهرست داده شده که غالباً از باب نقل به معنى بوده، همچون:

تبديل مَثَل (فهرست رقم 6) به ضرب الامثال (شرح ابحاث رقم 33، ص 68) يا تبديل قص (فهرست رقم 7) به القص عن الامم (شرح ابحاث رقم 32، ص 67)، اين گونه تغييرات اهميتى ندارد، ولى گاه تغييراتى ديده مى شود که در معنى اثرگذار است، مثلاً رقم 44 فهرست بدين گونه است: ردّ على من زعم ان ليس بعد الموت وقبل القيامه ثواب وعقاب ولى در شرح ابحاث اين عنوان بدين شکل آمده است: رقم 40 - الردّ على من انکر الثواب والعقاب فى الدنيا (10) وبعد الموت قبل القيامه (ص 84 - 85)

نمونه جالب ديگر عنوان خاص وعام در فهرست است، در فهرست در ضمن عناوين دسته دوم، عنوان خاص وعام (رقم10) ذکر شده ودر ضمن عناوين دسته سوم (که با (منه) آغاز مى شود) اين عناوين ديده مى شود:

18 - ما لفظه خاص‌

19 - ما لفظه عام محتمل العموم.(11)

در شرح ابحاث تفسير نعمانى مى خوانيم:

رقم 3- وسأ‌لوه صلوات الله عليه عن الخاصّ والعام فى کتاب الله تعالى فقال: ان من کتاب الله تعالى آيات لفظها الخصوص والعموم ومنه آيات لفظها الخاص ومعناه عام، ومن ذلک لفظ عام يريد به الله تعالى العموم وکذلک الخاص ايضاً.

رقم 4 - فاما ما ظاهره العموم ومعناه الخصوص فقوله عزوجل... (ص 23)

رقم 5 - وامّا ما لفظه خصوص ومعناه عموم (ص 25)

رقم 7 - وامّا ما نزل بلفظ العموم ولا يراد به غيره (ص 26)

اين گونه تغييرات به احتمال زياد از اشتباه ناسخان نشأ‌ت گرفته است، در عبارت فهرست سقط واحياناً تحريف رخ داده، چنين تفاوت آشکارى پديد آمده است.

4 - عناوين فهرست که شرح نشده است.

پاره‌اى از عناوين فهرست، در شرح تفصيلى ابحاث تفسير نعمانى نيامده است، که به احتمال زياد غلط نسخه ووقوع سقط در آن سبب اين امر بوده است، پاره‌اى از اين عناوين در مقدمه تفسير قمى توضيح داده شده است، همچون:

رقم 11- مقدّم ومؤ‌خر (تفسير قمى ج 1، ص8)

رقم‌20- ما لفظه واحد ومعناه جمع (تفسير قمى ج 1، ص11)

رقم 21- ما لفظه جمع ومعناه واحد (همان جا)

رقم‌29- آيات بعضها فى سوره وتمامها فى سوره اخرى (تفسير قمى ج‌1، ص 12)

رقم 50 - رد على من وصف الله تعالى وحدّه (تفسير قمى، ج 1، ص25)

ولى اکثر آنها در تفسير قمى هم نيامده است. اين عناوين عبارتند از:

رقم 16- منقطع غير معطوف‌

رقم 24- ما هو باق محرّف عن جهته‌

رقم 31- آيات مختلفه اللفظ متفقه المعنى

رقم 38- ما لا يعرف تحريمه الاّ بتحليله، اين عنوان در فهرست آغازين تفسير قمى هم آمده ولى شرحى براى آن ذکر نشده است.

رقم 39- ما تأ‌ليفه وتنزيله على غير معنى ما انزل فيه، معناى عبارت روشن نيست واحتمال وقوع تحريف در آن، احتمالى استوار مى نمايد.

رقم 47- ردٌ على من اثبت الروِ‌يه، در تفسير قمى ج 1، ص 20 به جاى اين عنوان، عنوان الرد على من انکر الروِ‌يه توضيح داده شده است.

رقم 52 - رد على من زعم ان الله عزّ وجل لا يعلم الشيء حتى يکون‌

رقم 53 - رد على من لم يعلم الفرق بين المشيه والاراده والقدره فى مواضع‌

رقم 54 - معرفه ما خاطب الله عزوجل به الائمّه والمؤ‌منين‌

رقم 55 - اخبار خروج القائم منّا عجل الله فرجه‌

رقم 57 - اخبار الانبياء وشرائعهم وهلاک اممهم‌

رقم 58 - ما بيّن الله تعالى فى مغازى النبى (صلى الله عليه وآله وسلم) وحروبه وفضائل اوصيائى وما يتعلق بذلک ويتصلّ به.

البته ممکن است مؤ‌لف برخى از اين عناوين همچون (اخبار الانبياء) را بى نياز از توضيح دانسته باشد، ولى غالب عناوين فوق نيازمند شرح است، لذا به احتمال زياد شرح اين عناوين از نسخه موجود تفسير نعمانى افتاده است.

گفتنى است که عناوين ديگرى هم از فهرست، شرح نشده‌اند ولى شايد در اين عناوين به شرح عناوين مشابه آنها اکتفاء شده است، همچون رقم 13 و14 فهرست (حلال وحرام، وفرائض واحکام) ورقم 1 فهرست (: امر) که هر سه عنوان در ضمن شرح مربوط به فرائض (رقم 56 فهرست‌: 26 شرح ابحاث، ص 62 - 65) تا اندازه‌اى توضيح داده شده‌اند، ونيز مراد از رقم 12 فهرست (عزائم ورخص) شايد همان رقم 33 فهرست (آيات فيها رخصه واطلاق بعد العزيمه) باشد.

5 - عناوينى که شرح آن آمده ولى در فهرست ذکر نشده است‌

اين عناوين عبارتند از:

رقم 11- الرخصه التى هى الاطلاق بعد النهى (ص 28)

رقم 37- ما تأ‌ويله مع تنزيله (ص 78 - 82)(12) ودر ص 68 نيز بدان اشاره شده ودر ص 79 آمده است: وامّا ما انزل الله تعالى فى کتابه ممّا تأ‌ويله حکايه فى نفس تنزيله وشرح معناه.

رقم 38- الرد على من انکر خلق الجنه والنار (ص 82)

رقم 39- (الرد علي) من ا‌نکر البداء (83 84)

رقم 46- الرد على المشبهه (ص90)

رقم 49- الاحتجاج على من انکر الحدوث (ص 90 و91)، در اين رقم بحثى کلامى عقلى ذکر شده وبه هيچ آيه‌اى استناد نشده است.

رقم 50 - الردّ على من قال بالرا‌ى والقياس والاستحسان والاجتهاد ومن يقول ان الاختلاف رحمه (ص 91 - 97)، عمده مباحث اين رقم نيز کلامى عقلى است، تنها در لابلاى بحث، گاه به برخى آيات استناد شده است.

اين گونه تفاوت بين فهرست مباحث وشرح آن از چه روست، به نظر مى رسد که به جز دورقم 49 و50، در ساير ارقام سقطى در نسخ موجود در فهرست رخ داده ولى اين دو رقم اخير، با توجه به اختلاف چشمگير آن با ساير مباحث رساله ممکن است از اصل رساله نباشد واز مطالب الحاقى بدان باشد.

بارى تفاوتهايى که بين فهرست تفسير نعمانى وشرح ابحاث آن ديده مى شده، اگر برخى از آنها به اشتباه ناسخان ووقوع تحريف يا سقط در نسخه‌هاى موجود باز گردد، تمام آنها را نمى توان با اين توجيه موجّه ساخت، نگارنده توضيح روشنى براى اين تغييرات نيافته ودر هر حال اين تغييرات نيز از اعتبار کتاب مى کاهد، بويژه اگر به عنوان متنى حديثى بدان نگريسته شود.

حال به توضيح بيشتر برخى از مباحث اين کتاب مى پردازيم، به جهت تيمن وتبرک نخست عباراتى از اين کتاب را که به مبحث مهدويت ارتباط مى يابد ذکر مى کنيم.

مهدويت در تفسيرنعمانى

يکى از انديشه‌هاى قرآنى که در مقدمه تفسير نعمانى بدان اشاره رفته، اخبار خروج القائم منّا عجل الله فرجه (رقم 55) است، متأ‌سفانه اين عنوان در تفسيرشرح داده نشده است.

عنوان ديگر مقدمه که با مبحث مهدويت ارتباط دارد: (رد على من انکرالرجعه ولم يعرف تأ‌ويلها (رقم 51) مى باشد، در توضيح اين بحث آمده است:

وامّا الرد على من ا‌نکرالرجعه فقول الله عزوجل: (ويوم نحشر من کل امّه فوجاً ممن يکذّب بآياتنا فهم يوزعون) (النمل / 83) اى الى الدنيا، وامّا معنى حشر الاخره فقوله عزّوجل: (وحشرناهم فلم نغادر منهم احداً)(الکهف / 47). وقوله سبحانه (وحرام على قريه اهلکناها انّهم لا يرجعون) (الانبياء: 95) فى الرجعه، فامّا فى القيامه فانّهم يرجعون.

در اين فراز، بر اين نکته تکيه شده که حشر در قيامت، حشر عام مى باشد که هيچ انسانى از آن بيرون نيست وحشرى که اختصاص به (فوجى) از کافران ومکذبان دارد نمى تواند در قيامت باشد، بلکه در عصر ظهور بوده وبه انديشه شيعى والاى رجعت اشاره دارد.

عبارت فوق چنين ادامه مى يابد:

ومثل قوله تعالى: و(اذا اخذ الله ميثاق النبييّن لما اتيتکم من کتاب ثم جاءکم رسول مصدق لما معکم لتؤ‌منن به ولتنصرّنه) (آل عمران / 81) وهذا لا يکون الاّ فى الرجعه.

بر اساس اين آيه شريفه خداوند از پيامبران پيمان گرفته که به پيامبر (خاتم) ايمان آورده واورا يارى کنند، ايمان به پيامبر اسلام در زمان پيامبران سلف مفهوم روشنى دارد، ولى معناى روشن يارى کردن پيامبر اسلام از سوى پيامبران گذشته تنها در عصر ظهور متصوّر است ونشانگر انديشه رجعت.

ومثله ما خاطب الله تعالى به الائمّه ووعدهم من النصر والانتقام من اعدائهم، فقال سبحانه: (وعد الله الّذين آمنوا منکم وعملوا الصالحات ليستخلفنّهم فى الارض کما استخلف الّذين من قبلهم وليمکنن لهم دينهم الّذى ارتضى لهم وليبدّلنّهم من بعد خوفهم امنا يعبد وننى لا يشرکون بى شيئاً)(النور/ 55) وهذا انّما يکون اذا رجعوا الى الدنيا، ومثله قوله تعالى: (ونريد ان نمنّ على الّذين استضعفوا فى الارض ونجعلهم ائمه ونجعلهم الوارثين)(القص / 5) وقوله سبحانه: (ان الّذى فرض عليک القرآن لرادّک الى معاد) (القص / 85) اى رجعه الدنيا

وعده پيروزى شکوه‌مند مؤ‌منان ودين باوران وحکمرانى ايشان بر بسيط زمين وگسترش امن وامان وبرچيده شدن بساط ترس وبيم، جز در عصررجعت تحقق نخواهد داشت.

در ادامه براى رفع اين استبعاد که چگونه مى توان باور کرد که پيش از قيامت، انسانى به دنيا باز گردد، نمونه‌هاى قرآنى حيات دوباره انسانها در همين دنيا ذکر شده است:

ومثله قوله (الم تر الى الّذين خرجوا من ديارهم وهم الوف حذر الموت فقال لهم الله موتوا ثم احياهم) (البقره / 243) ثم ماتوا، وقوله عز وجل (واختار موسى قومه سبعين رجلاً لميقاتنا) (الاعراف/ 155) فردّهم الله تعالى بعد الموت الى الدنيا وشربوا ونکحوا ومثله خبر العزيز).

در لابلاى تفسير نعمانى عبارات جالبى درباره امام عصر ديده مى شود، در بحث محکم ومتشابه به تناسب بحث از معانى ضلال، از معانى اين واژه گم گشتگى ذکر شده، اشاره شده که در روايتى از حضرت پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) خطاب به حضرت وصى عليه السلام از مردمان عصر غيبت که امام زمان خويش را گم کرده‌اند ودر انتظار ظهور خورشيد هدايت، بر صبر واستفامت پاى مى فشرند به اهل ضلال تعبير شده است:

يا اباالحسن حقيق على الله ان يدخل اهل الضلال الجنه، وانّما اعنى بهذا المؤ‌منين الّذين قاموا فى زمن الفتنه على الايتمام بالامام الخفى المکان المستور عن الاعيان، فهم بامامته مقرّون، وبعروته مستمسکون ولخروجه منتظرون، موقنون غير شاکّين، صابرون مسلمون، وانّما ضلّوا عن مکان امامهم وعن معرفه شخصه.

در عصر غيبت اين مردمان هستند که گم شده‌اند واز برکت حضور امام وآگاهى شخصى آن عزيز دور مانده‌اند وگرنه وجود امام عصر عجل الله تعالى فرجه سراسر حضور است.

در اينجا پس از ذکر تمثيلى آمده است:

فکذلک المنتظر لخروج الامام عليه السلام المتمسّک بامامته، موسّع عليه جميع فرائض الله الواجبه عليه، مقبوله منه بحدودها، غير خارج عن معنى ما فرض الله فهو صابر محتسب لا تضرّه غيبه امامه.(13)

در توضيح اقسام نور ومعانى آن در قرآن با اشاره به اين که قرآن واوصياء معصومين نور الهى هستند که با آن شهرها روشن شده وبندگان خدا هدايت يافته، به تأ‌ويل آيه (الله نور السماوات والارض...)(نور/ 35) پرداخته، مقاطع آيه بر حضرت پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم)، صديقه طاهره (سلام الله عليها) واولاد معصومين ايشان عليهم السلام تطبيق شده، از جمله آمده،والکوکب الدُّرّى القائم المنتظر الّذى يملا الارض عدلاً.(14)

مباحث عام امامت هم در سراسر تفسير نعمانى موج مى زند.

پاورقى:‌