از سوى ديگر على بن الحسن بن فضّال مى گويد که وى تفسير قرآن را از آغاز تا انجام از حسن بن على بن ابى حمزه نگاشته که شايد بدين معنا باشد که حسن بن على بن ابى حمزه کتابى در تفسير داشته که ابن فضّال نسخه‌اى از آن را نگاشته واز وى روايت کرده است.

بارى، اين احتمال مى رود که فضائل القرآن وتفسير القرآن اجزاء کتاب گسترده‌ترى از حسن بن على بن ابى حمزه باشد که مشتمل بر مباحث عام تفسيرى (همچون تفسير نعمانى)، تفسير تک‌تک سوره‌ها وفضائل قراءت سوره‌هاى قرآن باشد.

بارى اگر اين سخن که تفسير نعمانى برگرفته از کتاب حسن بن على بن فضال است به اثبات برسد، مى توان با توجه به مبناى رجاليى که در طريق به کتابها، نيازى به بررسى سندى نيست، طريق فوق را تصحيح کرد هر چند نتوانيم وثاقت احمد بن يوسف بن يعقوب را ثابت کنيم.

دوم وسوم: حسن بن على بن ابى حمزه بطائنى وپدر وى على بن ابى حمزه‌ على بن ابى حمزه بطائنى از وکيلان برجسته امام کاظم عليه السلام ومورد اعتماد جامعه شيعى بود. با زندانى شدن امام کاظم عليه السلام اموال بسيارى، مربوط به آن حضرت، توسط شيعيان به على بن ابى حمزه وبه ديگر وکيلان حضرت داده شد. پس از وفات آن حضرت طمع در اين اموال سبب شد که اينان، امام کاظم عليه السلام را آخرين امام معرفى کرده وامامت امام رضا عليه السلام را انکار کنند وبدين ترتيب مذهب واقفه پديدار گرديد.(1)

با اين حال نام على بن ابى حمزه در احاديث بسيارى واقع است وبزرگانى از محدثين همچون ابن ابى عمير واحمد بن محمد بن ابى نصر بزنطى وحسن بن محبوب - از اصحاب اجماع - ونيز على بن الحکم وديگران از وى بسيار روايت کرده‌اند، حال چگونه مى توان اين مطلب را با انحراف عقيدتى شديد على بن ابى حمزه سازگار ساخت؟

در اينجا احتمالاتى ذکرشده که تنها به اجمال به برخى از آنها اشاره مى کنيم: مرحوم محدّث نورى بر اين باور است که على بن ابى حمزه پس از تأ‌سيس مذهب واقفه هم ثقه بوده است،(2) ولى شواهد روشن تاريخى نشان مى دهد که فاصلهِ شديدى بين واقفه واماميه وجود داشته که با وجود آن، نمى توان زمان تحمل حديث از على بن ابى حمزه را مربوط به زمان واقفه بودن وى دانست.(3) از يک سوواقفه شديداً با امام رضا عليه السلام درگير شده ونسبت به آن حضرت جسارت روا مى داشتند(4) واز سوى ديگر امام رضا عليه السلام مراوده وهم نشينى با واقفه را ممنوع اعلام مى دارد، آنها را همچون نصّاب دانسته(5) که نگرش منفى جامعه شيعى نسبت به آنها آشکار است. لقب ممطوره(6) که به معناى سگان باران خورده مى باشد، تعبيرى است که اماميه از واقفه بکار مى برده‌اند وفاصله بسيار اين دورا از هم نشان مى دهد.(7)

بنابراين بزرگان اماميه پيش از واقفى شدن ودر زمان جلالت قدر على بن ابى حمزه وديگر واقفيان معروف همچون زياد بن مروان قندى از آنها روايت دريافت داشته‌اند وچون مدار ارزش‌گذارى احاديث هر راوى زمان تحمل حديث از وى است، لذا انحراف مذهبى وضعيف يا کاذب بودن اين راويان پس از آن، ضررى به صحّت احاديث ايشان نمى زند.

ولى اين روش براى اعتبار بخشيدن به روايات على بن ابى حمزه در بحث ما کارساز نيست، زيرا اين روش در جايى است که راوى حديث از على بن ابى حمزه از اماميه باشد نه کسى چون حسن بن على بن ابى حمزه که خود از بزرگان واقفه است.

البته اگر همچون محدّث نورى على بن ابى حمزه را پس از تأ‌سيس مذهب وقف هم ثقه بدانيم، نتيجه بحث تغيير مى کند، ولى اين مبنا ناتمام است، چنانچه به تفصيل اثبات شده است.

بنابراين روايت از ناحيه على بن ابى حمزه نا معتبر است.

امّا حسن بن على بن ابى حمزه، به نقل رجال کشى على بن الحسن بن فضّال درباره وى مى گويد:

کذاب ملعون، رويت عنه احاديث کثيره، وکتبت عنه تفسير القرآن کلّه من اوّله الى آخره، الاّ انى لا استحل ان اروى عنه حديثاً کثيراً.(8)

در رجال نجاشى به نقل از رجال کشى تنها به عبارت (فطعن عليه) اکتفاء ورزيده(9) که احتمالاً از تمايل نجاشى به اختصار ناشى شده باشد.

در رجال ابن غضائرى درباره وى مى گويد:

واقف ابن واقف، ضعيف فى نفسه وابوه اوثق منه، وقال على بن الحسن بن فضّال:(10) (انى لا ستحيى من الله ان اروى عن الحسن بن على) وحديث الرضا عليه السلام فيه مشهور.(11)

برخى از مشايخ حمدويه بن نصير، حسن بن على بن ابى حمزه را (رجل سوء) خوانده است،(12) وکشى نيز خود در ترجمه شعيب عقرقوفى، وى را کذّاب دانسته است.(13)

وقوع حسن بن على بن ابى حمزه در اسناد کامل الزيارات واسناد تفسير قمى هم دليل بر وثاقت وى نيست، لذا نيازى به مقايسه اين امر با تضعيفات فوق نيست.(14)

با اين همه مرحوم محدث نورى با ارائه قراينى، درصدد اثبات وثاقت حسن بن على بن ابى حمزه برآمده است.(15)

نقل وبررسى کلام محدّث نورى در اثبات وثاقت حسن بن على بن ابى حمزه‌ قرينهِ اوّل: احمد بن محمد بن ابى نصر که از گروهى است که تنها از ثقه روايت مى کنند، از حسن بن على بن ابى حمزه در باب تدبير تهذيب روايت کرده است.

آيت الله والد - مدّ ظلّه - در بحثهاى رجالى خود اشاره مى کردند که اين حديث با توجه به دشوارى هاى سندى ومتنى آن قابل استناد در بحثهاى رجالى نيست وبه احتمال زياد در آن تحريفى رخ داده است، در مواردى که حديث با غرابت واعضال روبروست، نمى توان با تمسّک به اصاله عدم التحريف، احتمال تحريف را در سند منتفى دانست، در ضميمه مقال در باره اين سند سخن خواهيم گفت.

قرينه دوم: روايت‌ِ بسيارِ بزرگان از حسن بن على بن ابى حمزه‌؛ مرحوم محدّث نورى، نام افرادى چند را که از حسن بن على بن ابى حمزه روايت مى کنند آورده که غالب آنها روايت يا روايات اندکى از وى داشته ووثاقت وجلالت قدر برخى از آنها نيز نيازمند بحث وبررسى است، همچون صالح بن ابى حماد.(16) در مورد اين راوى، روايت مستقيم اواز حسن بن على بن ابى حمزه هم در جايى ديده نشد.(17)

تنها راوى قابل ذکر در اين بحث اسماعيل بن مهران است که روايات وى از حسن بن على بن ابى حمزه بسيار است ودر جلالت قدر ووثاقت وى ترديدى نيست، هر چند پاره‌اى تضعيفات درباره وى ذکر شده که چندان قابل اعتنا نيست.(18)

ولى روايت بسيار اسماعيل بن مهران نيز دليل بر وثاقت حسن بن على بن ابى حمزه نيست؛(19)

زيرا اولاً: ابن غضائرى درباره اسماعيل بن مهران مى گويد: (يروى عن الضعفاء). اگر اين سخن پذيرفته شود، قهراً ديگر روايت بسيار اسماعيل بن مهران دليل بر وثاقت کسى نيست، زيرا دلالت روايت بسيار راوى جليل القدر از کسى بر وثاقت مروى عنه، در مورد غالب راويان مى باشد؛ نه درباره راويانى همچون احمد بن محمد بن خالد برقى که بر خلاف متعارف محدثان از روايت از ضعفاء پرهيز نداشته‌اند.

ثانياً: اگر سخن ابن غضايرى را نپذيريم، يا اصلاً نسبت کتاب رجال موجود را به وى انکار کرده، مؤ‌لف کتاب را شخصى مجهول الحال وغير قابل اعتماد بدانيم، باز هم مى گوييم: بنابر تحقيق روايت بسيار اجلاء از يک شخص هميشه دليل بر وثاقت آن شخص نيست، بلکه اين امر شرايطى چند دارد از جمله؛

1 - روايات نقل شده در مستحبات وآداب نباشد، زيرا در اين امور ممکن است به استناد احاديث بسيار معتبر (من بلغ) وبا توجه به قاعده تسامح در ادله سنن روايت صورت گرفته باشد، نه به جهت وثاقت مروى عنه.

2 - در مواردى که خبر عادل غير علمى حجيت ندارد بلکه بايد علم حاصل شود؛ همچون مسائل اعتقادى نباشد، چون در اين گونه موارد، نقل روايت از يک راوى ممکن است به عنوان مقدمه تحصيل علم باشد، به اين شکل که با انضمام احاديث مختلف به يکديگر وبا تراکم قرائن مختلف يک مطلب را ثابت کرد. در حصول علم نيازى نيست که احاديثى که مورد استناد قرار مى گيرد هر يک به تنهايى از اعتبار برخوردار باشند، لذا احاديث ضعيف هم در تواتر آفريدن تأ‌ثير دارند.

در مسائل اعتقادى چه بسا روايات بسيارى در کتب حديث نقل مى گردد که بسيارى از آنها از جهت سندى به تنهايى قابل استناد نيست. ولى در کنار ديگر روايات، علم آورند، لذا مثلاً در کتاب الحجه کافى نام افراد گمنام ومجهول الحال بسيار ديده مى شود که بعيد است کلينى همه اين افراد را ثقه بداند، بلکه ظاهراً علت نقل روايت از اين افراد همين نکته است.

درباره اسماعيل بن مهران وروايت بسيار وى از حسن بن على بن ابى حمزه شرايط فوق وجود ندارد، بسيارى از روايات وى در امور مستحبى همچون ثواب سوره هاى قرآن(20) يا فضل صلوات بر پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) واهل بيت ايشان(21) مى باشد.

در مسائل مربوط به مهدويت وغيبت هم اسماعيل بن مهران از حسن بن على بن ابى حمزه بسيار حديث نقل کرده(22) که نقل حديث در اين مسائل هم ممکن است به عنوان مقدمه‌اى باشد براى پيدايش علم ويقين، ونه به جهت وثاقت مروى عنه.

ثالثاً بر فرض اسماعيل بن مهران، حسن بن على بن ابى حمزه راثقه مى دانسته، اين توثيق با تضعيف على بن حسن بن فضال در تعارض است.

قرينه سوم (که با بحث اصلى ما ارتباط بيشترى دارد) اين است که اصحاب روايات حسن بن على بن ابى حمزه را تلّقى به قبول کرده‌اند.

محدّث نورى همين تفسير نعمانى را به عنوان شاهد اين مطلب ذکر کرده، اشاره مى کند که على بن ابراهيم ملّخص اين روايت را در آغاز تفسير خود آورده، وسيد مرتضى تفسير نعمانى را تلخيص کرده که به رساله محکم ومتشابه معروف است وشيخ جليل سعد بن عبد الله ترتيب اين حديث را تغيير داده وآن را مبوب ساخته واجزاء حديث را در ابوابى پراکنده ساخته است.

ولى اين قرينه هم براى اثبات وثاقت حسن بن على بن ابى حمزه قابل پذيرش نيست، زيرا درباره مقدمه تفسير على بن ابراهيم وارتباط شديد آنها با يکديگر گفتنى است که اولاً دليلى در دست نيست که اين مقدمه برگرفته از اين تفسير باشد، بلکه ممکن است از روايتى ديگر گرفته شده که همين روايت هم به دست حسن بن على بن ابى حمزه رسيده که آن را با اضافات بسيار به عنوان يک روايت به حضرت امير عليه السلام نسبت داده است.

ثانياً: تفسير موجود به نام تفسير على بن ابراهيم هم تأ‌ليف وى نيست بلکه تفسير ديگرى است، ظاهراً نگارش على بن حاتم قزوينى که البته غالباً از تفسير قمى نقل مى کند،(23) در مقدمه اين تفسير هر چند نام على بن ابراهيم با صراحت آمده است ولى با عنايت به اين نکته که درباره على بن حاتم گفته‌اند که: (يروى عن الضعفاء)(24) وواسطه بين مؤ‌لف تفسير موجود وعلى بن ابراهيم در آغاز متن تفسير کسى به نام ابوالفضل العباس بن محمد بن القاسم بن حمزه بن موسى بن جعفر است(25) که دليلى بر وثاقت وى نيافتيم، لذا نمى توان به مقدمه تفسير موجود اعتماد ورزيده و، به تبع، حسن بن على بن ابى حمزه را مورد اعتماد على بن ابراهيم دانست.

درباره رساله المحکم والمتشابه ونسبت آن به سيد مرتضى پيشتر سخن گفتيم.

رساله سعد بن عبد الله هم رساله‌اى است گمنام ونمى توان نسبت آن را به سعد بن عبد الله مسلم انگاشت، در اين باره پس از اين بيشتر سخن خواهيم گفت.

با توجه به آنچه گذشت نتيجه مى گيريم که دليلى بر وثاقت حسن بن على بن ابى حمزه در کار نيست.

نکته ديگرى که درباره سند تفسير نعمانى به ذهن مى رسد آن است که، روايت على بن ابى حمزه از اسماعيل بن جابر در جاى ديگرى ديده نشده است، ولى اين مطلب با توجه به اين که از جهت شرايط زمانى ومکانى نقل على بن ابى حمزه از اسماعيل بن جابر غريب نيست،(26) چندان اهميتى ندارد.

نتيجه بحث ما اين است که با توجه به وجود حسن بن على بن ابى حمزه وپدر وى در سند تفسير نعمانى، اين کتاب به عنوان متنى حديثى اعتبار ندارد.

حال به اين نکته مى پردازيم که آيا با عنايت به متن حديث مى توان آن را روايتى از حضرت امير عليه السلام دانست.

قسمت دوّم: بررسى تفسير نعمانى با توجه به متن حديث‌

ظاهر عبارت تفسير نعمانى مى رساند که به جز دوصفحه مقدمه کتاب ويک صفحه آغاز روايت که از حضرت صادق عليه السلام نقل شده بقيه روايت تا پايان آن، از کلمات حضرت امير عليه السلام مى باشد، تعابير: (سئل صلوات الله عليه)(27) يا (سأ‌لوه)(28) که بارها در رساله تکرار شده همين مطلب را گواهى مى دهد، در چند مورد حديث هم تعابيرى ديده مى شود که تأ‌کيدى بر همين مطلب است:

لمّا اردت قتل الخوارج بعدان ارسلت اليهم ابن عبّاس لاقامه الحجه عليهم قلت يا معشر الخوارج (ص15).(29)

بر طبق اين عبارت، روايت پس از سرکوب خوارج نهروان از حضرت صادر شده است.

ثم قال صلوات الله عليه: واوصانى رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) فقال: يا على ان وجدت فئه تقاتل بهم فاطلب حقک والاّ فالزم بيتک، فانّى قد اخذت لک العهد يوم غدير خم بانک خليفتى ووصيى، يا ابا الحسن حقيق على الله... (ص15).

وذلک انّ رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم) کان يکثر من مخاطبتى بابى تراب (ص27).

حال‌، مى خواهيم ببينيم که آيا با مطالعه متن اين حديث مى توان اين تفسير را از کلام حضرت امير عليه السلام دانست.

اين بحث را از دوزاويه دنبال مى کنيم، يکى از جهت سبک‌شناسى وبا توجه به واژه‌ها وعبارات وشيوه تنظيم مطالب، وديگرى از جهت محتوا ومقايسه افکار مطرح شده در حديث با عصر حضرت امير عليه السلام.

سبک شناسى تفسير نعمانى

نگارنده پس از تهيه مقدمه کار وبرداشتن يادداشتهاى لازم ونگارش قسمتى از اين مقال، از مقاله جناب آقاى مددى در مجله آينه پژوهش، شماره 28 آگاه گرديد (از تذکر آقاى مهدوى راد در اين زمينه متشکرم). لذا در اين قسمت مقال ونيز در قسمت بررسى نسبت اين رساله به نعمانى، به اين مقاله نظر داشته، تلاش مى شود که مطالبى که ايشان به تفصيل بدان پرداخته‌اند به اجمال برگزار گردد.

جناب آقاى مددى درباره سبک کتاب مى نويسند:

روش کتاب به طور کلى به تأ‌ليف کتاب يا رساله بيشتر شبيه است تا به سخنان متعارف معصومين عليهم السلام از نظر ادبى متوسط وآميخته با اصطلاحات علمى. چون عام، خاص، ناسخ، منسوخ، قياس، را‌ى، اجتهاد و... - واز نظر شيوه بيان، صلابت الفاظ، دقّت معانى ووضوح مطلب، شمول وفراگيرى، به هيچ وجه در حد مقايسه با نهج‌البلاغه - مثلاً - نيست.(30)

اين اظهار نظر، در مجموع سخنى است متين واستوار، هر چند در برخى از ريزه‌کارى هاى آن با ايشان موافق نيستيم، مثلاً:

- کلمات عام، خاص وناسخ ومنسوخ الزاماً مصطلح علمى نيستند. اين کلمات در احاديث هم به معناى عرفى خود کاربرد دارند که کاربرد آن، به کاربرد اصطلاحى آن نزديک است.(31) واژه قياس ورا‌ى واجتهاد نيز واژه‌هاى تازه‌اى نيستند، لذا اين تعابير در احاديث معتبر از پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) وحضرت امير عليه السلام وارد شده است. مثلاً واژه قياس در روايت معتبرى از پيامبر (صلى الله عليه وآله وسلم) وارد شده است: ما على دينى من استعمل القياس فى دينى.(32)

ودر روايت ديگرى از حضرت امير عليه السلام مى خوانيم: من نصب نفسه للقياس لم يزل دهره فى التباس ومن دان الله بالرا‌ى لم يزل دهره فى ارتماس.(33)

اگر به جاى اين واژه‌ها، واژه استحسان‌را ذکر مى گرديد، مناسب تر مى نمود.(34)

- مقايسه تفسير نعمانى هم با نهج‌البلاغه که گزينش مرحوم سيد رضى است از کلام آن حضرت درست به نظر نمى آيد، زيرا مؤ‌لف نهج‌البلاغه، تنها احاديثى از حضرت را برگزيده که به عقيده وى از جهت ادبى وبلاغى در رتبه والايى قرار داشته است.

بارى، جناب آقاى مددى با نقل سه مقطع از اين رساله عدم تشابه اين رساله را با سخنان شناخته شده حضرت نتيجه گرفته‌اند. اين مقطعها شواهد خوبى براى اين سخن مى باشند. به ويژه مقطع اول (ص67 با توجه به عبارت: وغيره مما لوشرح لطال به الکتاب) ومقطع سوم (ص91، واما الرد على من قال بالرا‌ى والقياس والاستحسان،..).

ما در اينجا نمونه ‌هاى ديگرى از اين دست ارائه مى دهيم:

وقد اعترض على ذلک بان قيل قدرا‌ينا اصنافاً من الحيوان لا يحصى عددها يبقى ويعيش بغير امر ولا نهى... واذا جاز ان يستقيم بقاء الحيوان المستبهم... بطل قولکم انّه لابد للناطقين من آمر وناه والاّ لم يبقوا. والرد عليهم هوان الله تعالى لمّا خلق الحيوان على ضربين: مستبهم وناطق... (ص42)

قال المعترض قد وجدنا بعض البهائم... قيل هذا الّذى ذکرتم لا يکون على العموم، وانّما يکون فى الواحد بعد الواحد لعلّهٍ ما... وجه اخر هوانّ... فبطل الاعتراض. (ص 43)

اللهم الاّ ان يدّعى مدّع ان الامامه مستغنيه عمن هذه صفته... (ص 44)

البته تعبير (اللهم الا ان) در روايتى از امام صادق عليه السلام نقل شده،(35) ولى اين عبارت در روايات ائمه پيشين عليهم السلام به ويژه حضرت امير عليه السلام بى سابقه ونامأ‌نوس به نظر مى آيد.(36)

وامّا من انکر فضل رسول الله (صلى الله عليه وآله وسلم)، فالدليل على بطلان قوله قول الله عز وجل... والدليل على ذلک قول جبرئيل عليه السلام... ويزيد ذلک بيانا قوله تعالى... (ص 87)

به نمونه‌هاى شبيه اين نمونه‌ها در بحثهاى آينده اشاره خواهد شد.

خلاصه کلام اين که سبک ادبى تفسير نعمانى وواژه‌ها وتعابير آن با سبک احاديث شناخته شده حضرت امير عليه السلام يکسان نيست.

پاورقى:‌