جـمـلـه : ((آيـا بـرابـرنـد)), پـرسـش از يكسان بودن اين دو شخص است و بديهى است كه جواب منفى است با اين مثل ثابت مى شود كه خداوند سبحان ـ كه مالك همه چيز است و همه نعمتها را او مـى دهـد ـ بـاهيچ يك از آفريدگان خود يكسان نيست ,آفريدگانى كه نه مالك خود هستند و نه مـالـك غـيرخود و قادر به كمترين دخل و تصرفى نمى باشندبنابراين , اين سخن مشركان باطل و نادرست است كه : در كنار خدا, خدايان و معبودان ديگرى نيزهستند كه آفريده او مى باشند.
آوردن تـعـبير ((يستوون )) و نه ((يستويان )),چنان كه گفته اند, براى نشان دادن اين نكته است كه مراد از آن جنس بنده و مهتر است و اختصاص به مهتر و بنده خاص و معينى ندارد.
جمله ((ستايش خدا راست )), يعنى جنس وحقيقت حمد و ستايش از آن خداوند است و حمدثنايى اسـت در بـرابـر كـار نـيـك اختيارى , زيرا نعمت نيكو از نزد خداست و تنها نعمت نيكو قابل حمد وسـتـايـش اسـت پـس هر چه حمد و ثناست از آن خداى متعال است , چنان كه جنس حمد نيز از آن خداست دقت شود.
ايـن جـمـلـه , مـكـمل حجت است و خلاصه حجت و برهان اين است كه : بنده اى كه قدرت دخل وتـصـرف در چـيـزى را ندارد و نمى تواند نعمتى دهد بامالكى كه روزى در دست اوست و قدرت تصرف در آن را دارد و هر گونه كه بخواهد تصرف مى كند ونعمت مى دهد, يكسان و برابر نيست و خداى سبحان ستوده به هر ستايشى است , زيرا هيچ نعمتى نيست مگر اين كه آفريده اوست پس , هر صـفـت سـتـايـش آمـيـزى , مـانند آفريدن و روزى دادن ورحمت و آمرزش و احسان و انعام و جز ايـن هـا,خـاص خـداسـت بـنـابراين , هر مدح و ثنايى اختصاص به او دارد و آن چه كه در قبال خدا مى پرستندمملوك است و هيچ كاره پس , فقط خداى سبحان رب و خداوندگار است نه غير او.
بـعـضـى گفته اند, حمد در اين آيه شكر وسپاسگزارى از خداوند است در برابر نعمتهاى اوبعضى گـفـتـه انـد, حـمد و ستايشى است بر كمال ونيرومندى برهان و دليل به قولى هم , تلقينى است به بندگان و معنايش اين است كه گفتند: سپاس وستايش خدا را كه ما را به توحيد رهنمون شد و به شكر نعمتهايش هدايت كرد اين وجوه اهميت چندانى ندارند.
جـمـلـه : ((بلكه بيشتر آن ها نمى دانند)), يعنى بيشتر مشركان نمى دانند كه هر چه نعمت است از آن خـداسـت و ديـگـران مـالـك چـيزى از آن نيستند و هيچ كاره اند اما مشركان براى معبودان و سرپرستان خوداندكى از مالكيت و قدرت , بر سبيل تفويض وواگذارى , قائلند و لذا از روى طمع و تـرس آن هـا رابندگى و پرستش مى كنند اين وضعيت بيشترمشركان است اما اقليت خواص آن ها حقيقت رامى دانند, ليكن از روى سركشى و عناد از آن روى مى گردانند.
از آن چـه گـفـتـيـم , روشن شد كه اين مثل درباره خداى سبحان و كسى است كه مشركان او را درربـوبـيـت شريك خدا مى دانند بعضى گفته اند كه اين مثل وصف الحال كافر رها شده به حال خـود و مـؤمـن موفق و حمايت شده از جانب خداست , زيرا كافر به خاطر تباه شدن عملش و اعتنا نـشـدن بـه اعمال او ازسوى خداوند, مانند بنده زرخريدى است كه هيچ اختيار و اراده اى از خود نـدارد و لذا هر چه هم انفاق كند كارش احسان به شمار نمى آيد برخلاف مؤمن كه خداوند او را در راه جـلـب خـشـنودى خود توفيق داده و از كوششهايش قدردانى مى كند چنين مؤمنى از اموال و دارايى هاى خود آشكار و نهان انفاق مى كند.
اشكال وارد بر اين نظر اين است كه باسياق احتجاج آيات , هماهنگى و سازگارى ندارد قبلاگفتيم كه اين آيه يكى از سه آيه متواليى است كه به موضوع بر شمردن نعمتهاى الهى مى پردازند و اين آيه , بـا آوردن مـثـلـى كـه در آن وضعيت كسى را كه ازهر نعمتى برخوردار است با وضعيت كسى كه هـيـچ نـدارد و قـادر بـه هـيـچ چيز نيست , توحيد را يادآورمى شود و نتيجه مى گيرد كه سرور و خداوندگارهمان نعمت دهنده است و بس .

درباره جمله ((و ضرب اللّه مثلا رجلين احدهماابكم )), در مجمع مى گويد: ((ابكم )) كسى است كـه گـنـگ مـتولد مى شود و قادر به تفهيم و تفهم نيست به قولى : ابكم كسى است كه نمى تواند صحبت كند((كل )) به معناى سنگينى است گفته مى شود: كل عن الامر, يكل كلا: يعنى كار بر او سـنگين شد و به آن اقدام نكرد كلت السكين كلولا: يعنى تيغه كارد كندشد كل لسانه : زبانش كند شـد و تـنـد و تـيـز سخن نگفت بنابراين , معناى اصلى ((كل )) كنديى است كه مانع نفوذ مى شود ((تـوجيه )), به معناى فرستادن به سمتى از راه است گفته مى شود: وجهته الى موضع كذا فتوجه اليه (يعنى او را به سمت فلان جا روانه كردم و او به آن سمت روانه شد) پايان گفتار مجمع .

جـمـلـه : ((ضـرب اللّه مـثـلا رجـلين )) مقايسه ديگرى است ميان دو شخصيت فرضى كه اوصاف مذكورآن ها در مقابل يكديگر قرار دارند.
جـمـلـه ((احـدهـمـا ابكم لايقدر على شئ )), يعنى ازفهميدن سخن و فهماندن آن به ديگرى به وسـيـلـه زبـان , محروم مى باشد, زيرا گنگ است و قدرت شنيدن و سخن گفتن را ندارد او فاقد كليه فعليت ها ومزايايى است كه انسان از طريق گوش كسب مى كندگوش از همه اعضاى حس ديگر دامنه اش وسيع تراست به وسيله گوش است كه انسان مى تواند به اخبارگذشتگان و حوادث دور از دسـتـرس چـشـم و آن چه در ضمير و درون مردم مى باشد و علوم و فنون , علم پيدا كند به وسيله گوش است كه مى تواند معانى ريزو درشت را به ديگران القا كند, حال آن كه شخص گنگ قـادر بـه درك چيزى از اين امور نيست مگرمقدار بسيار اندكى كه به كمك چشم و اشاره دريافت مى كند.
جـمـلـه ((لايـقـدر عـلى شئ )) عموميت آن با جمله ((ابكم ـ گنگ )) تخصيص زده شده است و معنايش اين است كه شخص گنگ , برخلاف شخص غيرگنگ , قادر به درك و دريافت معلومات و تفهيم آن ها نمى باشد.
جـمله ((و هو كل على مولاه )), يعنى سربار ونانخور كسى است كه سرپرست و متولى اموراوست , زيـرا خـودش نـمى تواند كارهايش را اداره كند جمله ((اينما يوجهه لايات بخير)), يعنى اگر آقاو سـرپـرسـتـش او را بـراى انـجام كارهاى خودش ياآقايش بفرستد قادر به انجام آن ها نيست و لذا همان طور كه براى خودش كارى نمى تواند انجام دهدبراى ديگرى هم كارى از دستش بر نمى آيد وسـودى نـمى رساند پس جمله ((احدهما ابكم لايقدرعلى شئ )) مثل يكى از دو شخص است كه خداوندسبحان مثل ديگرى را ذكر نكرده است چون ازجمله ((هل يستوى هو و من يامر بالعدل )) معلوم مى شود در اين بيان ايجاز لطيفى وجود دارد.
جـمـلـه ((هـل يـسـتـوى هـو و مـن يـامـر بالعدل و هوعلى صراط مستقيم )), اشاره اى است به صفت شخص فرضى دوم و سؤال از يكسان يا نايكسان بودن اين دو هرگاه با هم مقايسه شوند.
امـا آن صـفـت , خـداوند اوج خوبى و كمال را كه شخص غير گنگ مى تواند كسب كند و هم خود بـدان آراسـته شود و هم به ديگران سرايت دهد, يعنى عدل را درباره شخص فرضى دوم ذكر كرده اس .

عـدل عـبـارت اسـت از رعـايـت حـد وسـط و اعتدال در اعمال و رفتار و دورى كردن از افراط و تـفريطامر كردن به عدل , هرگاه حقيقت آن رعايت شود,لازمه اش اين است كه صلاح و پاكى در جـان انـسـان جاى گيرد و سپس اعمال و كردار او را تحت پوشش قرار مى دهد و لذا در كارهايش جـنبه اعتدال وميانه روى را رعايت مى كند و دوست دارد كه اين خصلت به اعمال و رفتار ديگران نـيـز سـرايـت كـند واز اين رو آن ها را به عدل فرا مى خواند و عدل ـهمان گونه كه گفتيم ـ به مـعـنـاى مـطـلـق اجتناب ازافراط و تفريط است به عبارت ديگر, عمل صالح وكار شايسته اعم از عدالت و دادگرى با مردم مى باشد.
خـداونـد سـپـس بـه بـيـان صـفـت ديـگر اين شخص مى پردازد و مى فرمايد: ((و هو على صراط مستقيم ))صراط مستقيم به معناى راه راست و روشنى است كه پويندگان خود را بدون انحراف و كـجـروى بـه هدفشان مى رساند انسانى كه در مسير زندگى خودراه راست را مى پيمايد اعمال و كـردارش بـر اساس فطرت انسانى سر مى زند و دچار تناقض اعمال نمى شود و يا از آن چه كه آن را حـق مى داند تخلف نمى ورزد به طور كلى در اعمال و رفتارش تخلف (از حق ) و تناقض و اختلاف وجود ندارد.
تـوصـيـف ايـن مـرد فـرضـى فرا خواننده به عدل واعتدال , با صفت بودن در راه راست مفيد دو نـكـتـه است : اول اين كه امر كردن او به عدل از آن نوع امركردن هايى نيست كه بعضى از مردم به نـيكى دستورمى دهند اما خودشان عمل نمى كنند, بلكه او دراحوال و اعمال خود مستقيم است و هـمـان طور كه به عدل دستور مى دهد خودش هم به آن عمل مى كنددوم اين كه امر كردن او به عـدل بى پايه و اساس نيست , بلكه او در درون خود بر صراط مستقيم است و لازمه اش اين است كه عـدل را بـراى ديـگـران هم دوست دارد لذا به مردم دستور مى دهد كه وسط راه را بگيرند و از دو جانب افراط و تفريط دورى كنند.
و امـا سؤالى كه در آيه ((هل يستوى هو و من يامر بالعدل )), هست سؤالى است كه پاسخ آن ,بدون شـك , مـنـفـى مـى باشد و بدين سان ثابت مى شود كه بت ها و صنم هايى كه مشركان به جاى خدا مى پرستند و فاقد هر گونه قدرتى مى باشند و نه مى توانند خودشان را هدايت كنند و نه ديگرى را, بـاخداى متعال كه هم خود بر صراط مستقيم است و هم با ارسال رسولان و آوردن اديان و قوانين آسمانى ديگرى را به راه راست هدايت مى كند, يكسان نيستند.
از ايـن جـا معلوم مى شود كه مثل آورده شده دراين آيه , متناظر با معناى اين آيه است : ((آيا كسى كـه بـه سوى حق رهبرى مى كند سزاوارتر است موردپيروى قرار گيرد يا كسى كه راه نمى نمايد مگر آن كه (خود) هدايت شود؟
شما را چه شده , چگونه داورى مى كنيد؟
)) پس , خداوند سبحان در صـفـات وافـعـالش بر صراط مستقيم است و از مستقيم بودن راه اوست كه براى آفريدگان خود اهـدافى قرار داده كه به سوى آن ها حركت مى كنند بنابراين , آفرينش باطل و بيهوده نيست , چنان كـه خـود فـرموده است :((و ما آسمان ها و زمين و آن چه را كه ميان آن هاست باطل نيافريده ايم )) همچنين از مستقيم بودن راه اوست كه همه موجودات را به سوى غايت و هدفى كه براى آن , آن ها را آفـريـده رهـبـرى مى كند, چنان كه فرموده است : ((كسى كه هر چيزى را خلقتى را كه در خور اوسـت داده , سـپس آن راهدايت فرموده است )) لذا انسان را به سوى راهى راست رهبرى مى كند, چنان كه مى فرمايد: ((ونمودن راه راست بر عهده خداست )) و نيزمى فرمايد: ((ما راه را به او نشان مى دهيم .

ايـن اصـل , دلـيـل بـر نـبـوت و تـشـريـع است كه بحث كامل آن در مباحث نبوت جلد دوم و در داستان نوح , در جلد دهم اين كتاب , گذشت .

نـتـيـجه اين كه غرض از مثل آورده شده در اين آيه , اقامه برهان و دليل بر توحيد است با اشاره اى به نبوت و تشريع .

بعضى گفته اند: اين مثل درباره كسى زده شده است كه اميد خير از او مى رود و كسى كه اميدى بـه خـيـرش نيست در صورتى كه ريشه هر گونه خير وخوبى , خداى متعال است چگونه مى تواند عبادت اوو غير او يكسان باشد؟
.
اشـكـال وارد بـر ايـن گفته اين است كه اين مورداخص از چيزى است كه گفته شده است , زيرا ايـن مـثـل دربـاره كسى آورده شده كه خودش خوب وصالح است و به عدل هم فرمان مى دهد و چنين چيزى شان خداى متعال است نه غير او با اين حال ,مشركان نه تنها خدا و غير او را به يكسان عبادت نمى كنند بلكه خدا را رها مى كنند و غير او رامى پرستند.
بعضى هم گفته اند: اين مثل درباره مؤمن و كافرزده شده است شخص گنگ همان كافر است و آن كه به عدل فرمان مى دهد همان مؤمن .

امـا بـايد گفت كه صحت انطباق آيه بر مؤمن وكافر و بلكه بر هر كسى كه به عدل فرمان مى دهد وكـسـى كـه از ايـن كار خوددارى مى ورزد, چيزى است و مدلول آيه از جهت قرار گرفتن آن در سياق برشمردن نعمت ها و دليل آوردن براى توحيد وديگر اصول مبتنى بر آن , چيز ديگرى با توجه بـه ايـن جـهت , آن چه آيه مفيد آن مى باشد اين است كه مورد مثل , خداى سبحان است و آن چه به جاى اومى پرستند, همين و بس .