قرآن .

((و مـثـل (دعـوت كننده ) كافران چون مثل كسى است كه حيوانى را كه جز صدا و ندايى (مبهم , چيزى )نمى شنود بانگ مى زند (آرى ) كرند, لالند, كورند (و) درنمى يابند)).
((مـثـل اين دو گروه , چون نابينا و كر (در مقايسه ) بابينا و شنواست آيا در مثل يكسانند؟
پس , آيا پندنمى گيريد)).
((مـثل كسانى كه به پروردگار خود كافر شدند,كردارهايشان به خاكسترى مى ماند كه بادى تند درروزى طـوفـانـى بر آن بوزد: از آن چه به دست آورده اندهيچ (بهره اى ) نمى توانند برد اين است همان گمراهى دور و دراز)).
((و كسانى كه كفر ورزيدند, كارهايشان چون سرابى است در بيابانى كه تشنه آن را آب مى پندارد, تا چون به آن رسد آن را چيزى نيابد و خدا را نزد خويش يابد وحسابش را تمام به او دهد و خدا زود شـمـار اسـت يـا(كـارهـايـشان ) مانند تاريكى هايى است كه در دريايى ژرف است كه موجى آن را مـى پوشاند (و) روى آن موجى (ديگر) است (و) بالاى آن ابرى است , تاريكى هايى است كه بعضى بر روى بعضى قرار گرفته است هرگاه (غرقه ) دستش را بيرون آورد, به زحمت آن را مى بيند وخدا به هر كس نورى نداده باشد, او را هيچ نورى نخواهد بود)).
((مـا در گـردن هـاى آن هـا تا چانه هايشان غل هانهاده ايم , به طورى كه سرهايشان را بالا گرفته ديـده فروهشته اند و فرا رويشان سدى و پشت سرشان سدى نهاده و پرده اى بر (چشمان ) آنان فرو گسترده ايم , درنتيجه نمى توانند ببينند)).
تفسير :.
مـثـل , هـم بـه مـعـناى ضرب المثل مى آيد و هم به معناى صفت و حالت (و وصف الحال ), مانند ايـن سـخـن خـداى مـتـعـال : ((بـنـگر كه چگونه براى تو مثل هازدند و گمراه شدند و لذا راه را نمى توانند پيدا كنند))((نعيق )) بانگى است كه چوپان براى هى كردن وراندن گوسفندان مى زند و ((نـدا)) مصدر باب مفاعله از ((نادى ينادى مناداة )) است و معنايش اخص ازدعا (خواندن و صدا زدن ) اسـت , زيرا ((ندا)) معناى صدا زدن با آواز بلند دارد, برخلاف دعا و معناى آيه ـ كه البته خدا بهتر مى داند ـ اين است كه مثل تودر صدا زدن و فرا خواندن كفار, مانند كسى است كه بر حيوانات بانگ و هى مى زند و آن ها از بانگ اوجز صدا و آواز چيزى نمى شنوند و همين كه صدا به گوششان بـخـورد, بـرمـى گـردنـد بـدون آن كـه چيزى ازآن صدا بفهمند و درك كنند بنابراين , كافران كـرهـسـتـند و سخنى را كه به حالشان مفيد باشدنمى شنوند و لالند و سخنى را كه مفيد معنايى باشد,نمى گويند و كورند و چيزى را نمى بينند و از اين رو,چيزى را تعقل و ادراك نمى كنند, زيرا راه هاى منتهى به تعقل و ادراك به روى آن ها بسته است .

از ايـن جـا مـعـلـوم مـى شود كه اين مثل مشتمل برقلب يا شبه قلب است , زيرا مثل آوردن كسى كـه بـانگ مى زند بر كسانى كه چيزى جز صدا يا فريادى نمى شنوند, مثل كسى است كه آن ها را به هـدايت فرامى خواند, نه مثل براى كافرانى كه به هدايت و راه راست دعوت مى شوند منتها اوصاف سه گانه اى كه از اين مثل نتيجه گيرى و استخراج شده و به دنبال آن ذكر شده اند ـ يعنى ((كرند, لالـنـد, كـورنـد, پـس تـعقل نمى كنند)), چون اوصاف كافران است نه كسى كه آنان را به حق فرا مـى خـواند, لازم مى آيد كه مثل به كفار نسبت داده شود, نه به رسول خدا بنابراين ,نتيجه اين مثل چيزى شبيه قلب است .

آيـه ((مـثـل كـسـانـى كه به پروردگار خود كافرشدند, كرده هايشان چونان خاكسترى است كه بـادى تـنـد در روزى طـوفانى بر آن بوزد )), باد تند در يك روز طوفانى تمثيلى است براى اعمال كافران از نظرنتيجه اى كه بر آن ها مترتب مى شود و بيان اين نكته كه اين اعمال بر باد رفته و باطل اسـت و هـيـچ تـاثـيـرى در سـعادت آن ها ندارد اين آيه , همانند اين سخن خداى متعال است كه مى فرمايد: ((و به هر گونه كارى كه كرده اند مى پردازيم و آن را چون گردى پراكنده مى سازيم )) پس اعمال كافران همچون ذرات خاكستر است كه در يك روز طوفانى بادى سخت برآن مى وزد و تل خاكستر را پراكنده مى كند و چيزى از آن باقى نمى ماند اين مثلى است براى اعمال آن ها.
از ايـن جـا مـعـلوم مى شود كه نيازى نيست در كلام چيزى را در تقدير بگيريم و آن را به مثلا اين جـمله برگردانيم : مثل اعمال كسانى كه كافر شدند الى آخرظاهرا آيه دنباله سخن موسى نيست , بلكه همچون نتيجه اى است كه از سخن نقل شده از او گرفته مى شود.
آيـه ((و كـسـانـى كـه كافر شدند, اعمالشان مانندسرابى است در سرزمينى هموار كه تشنه آن را آب مـى پـنـدارد )), ((سـراب )) چـيـزى است كه در بيابان مانند آب مى درخشد, ولى در واقع آب نـيـسـت ((قـيـع )) و ((قاع )) به معناى زمين هموار و دشت است و مفرد اين دو كلمه ((قيعه )) و ((قـاعـه )) مى باشد, مانند((تينه )) و ((تمره )) (كه مفرد تين و تمر هستند) و((ظمن )) به معناى شخص تشنه است .

پـس از آن كـه خـداى سبحان , از مؤمنان ياد كرد ودر وصف آن ها فرمود كه در خانه هاى بزرگ و بـاعـظمت ذكر خدا مى كنند و هيچ تجارت و خريد وفروشى از ياد او غافلشان نمى سازد و خدا كه نورآسمان ها و زمين است آنان را, به سبب داشتن اين ويژگى , به سوى نور خود رهنمون مى شود و بـا نورمعرفت خويش گرامى و مفتخرشان مى كند, آرى پس از بيان اين مطالب , در مقابل از كفار يـاد مـى كندو اعمال آنان را كه حقيقت ندارد, يك بار به سرابى در بيابان تشبيه مى كند كه پايانى رسيدنى ندارد ويك بار به تاريكى هايى انباشته بر روى هم كه هيچ نورى با آن ها نيست و مانع عبور نور هم مى شونداين آيه متضمن وصف اول مى باشد.
پـس , آيه ((و كسانى كه كافر شدند اعمالشان چون سرابى است در بيابانى هموار كه تشنه آن راآب پندارد و چون بدان رسد چيزى نمى يابد)),اعمال كفار ـ يعنى همان قربانيها و اذكار و ادعيه وديگر اعـمـال عـبـاديـى كـه بـه وسيله آن ها به خدايانشان تقرب مى جويند ـ را به سرابى در يك بيابان تشبيه مى كند كه فرد تشنه خيال مى كند آب است در حالى كه چنين نيست و نتيجه و آثارى كه بر آب مترتب است , يعنى رفع تشنگى و امثال آن , بر آن مترتب نيست .

ايـن كـه فـرموده است : ((تشنه آن را آب مى پندارد)), در حالى كه سراب براى هر بيننده اى آب به نظر مى رسد, علتش اين است كه هدف دراين آيه بيان رفتن به سوى سراب است و تنها كسى كه به طـرف آن مـى رود آدم تـشـنـه است كه تشنگى اورا به سمت سراب مى كشاند به همين دليل در ادامـه آن فـرمـوده اسـت : ((وقتى به جاى سراب مى رود, آن را چيزى نمى يابد)) انگار گفته شده است : مانندسرابى در يك بيابان كه آدم تشنه خيال مى كند آب است , لذا به طرف آن مى رود تا آب بخورد و رفع تشنگى كند و همچنان پيش مى رود و وقتى به آن جا مى آيد, چيزى نمى يابد.
و ايـن كـه فـرمـود: ((نزد سراب مى آيد)) و نفرمود:به آن مى رسد يا به آن منتهى مى شود و امثال اين تعبيرات , براى اشاره به اين است كه در آن جا كسى انتظار آمدن او را مى كشد و آن كس خداى سـبحان است به همين دليل , در دنبال آن فرموده است : ((وخدا را نزد آن سراب مى يابد و خدا هم حـسابش را به طور كامل و تمام كف دستش مى گذارد)) اين قسمت از آيه , مفيد اين معناست كه اين كافران با كارها واعمال خود مى خواهند به چيزى برسند كه فطرت وسرشت آن ها, ايشان را به سوى آن برمى انگيزد وآن چيز سعادتى است كه هر انسانى بر اساس فطرت و سرشت خويش در پى آن مـى بـاشـد, لـيـكن اعمال كافران آن ها را به اين هدف نمى رساند و خدايانشان نيز كه كافران با اعـمـال خـود خواهان پاداش نيك ازآن ها هستند, حقيقت و واقعيتى ندارند بلكه آن موجودى كه اعمال كافران به او مى رسد و او بركارهاى ايشان احاطه دارد و سزاى اعمالشان رامى دهد, خداوند سـبـحـان اسـت كـه حسابش را كامل مى دهد و كامل دادن حساب نيز كنايه از جزا دادن برطبق حساب اعمال و رساندن صاحب عمل به آن چيزى است كه به سبب اعمالش مستحق آن است .

بـنـابـرايـن , در آيه شريفه , اعمال كافران به سراب تشبيه شده و خود آن ها به تشنه اى كه خواهان آب اسـت و خـودش آب شيرين و گوارا دارد اما از آن صرف نظر مى كند و به حرف مولايش كه او رانـصـيـحـت مـى كند و به نوشيدن از آن آب دعوتش مى كند گوش نمى دهد, بلكه سراب را آب مـى پـنداردو به طرف آن حركت مى كند همچنين حركت آن هابه سوى خدا با فرا رسيدن مرگ و تـمام شدن اعمالشان به تشنه اى تشبيه شده كه به طرف سراب مى رود و به محل سراب مى رود و مولايش رامى يابد, همان كه او را نصيحت مى كرد و به نوشيدن آب گوارا دعوتش مى نمود.
ايـن مـردم , از يـاد پـروردگـارشـان و كـارهـاى شايسته اى كه آنان را به سوى نور سعادت بخش اورهـنمون مى شود, غافل گشتند و خيال كردند كه سعادتشان نزد خدايانى است كه مى خوانند و درسـايـه اعـمـالى است كه به گمانشان آن ها را به آن خدايان نزديك مى گرداند لذا سرگرم آن اعـمال سرابگونه شدند و در تمام عمر نهايت توان خود رادر انجام چنان اعمالى به كار گرفتند, تا اين كه اجل هايشان در رسيد و به سراى آخرت رفتند و نه از اميد و آرزوهايى كه از اعمالشان انتظار داشـتندچيزى يافتند و نه از الوهيت معبودهايشان اثرى مشاهده كردند و خدا حساب اعمالشان را به طوركامل رسيد و خداوند زود شمار است .

فـرمـوده خـداى مـتـعـال : ((و خـدا زود شـمار است )),علتش اين است كه علم خداوند به كم و زياد,كوچك و بزرگ , ريز و درشت و پس و پيش , به طور يكسان احاطه دارد.
بـايد دانست كه آيه شريفه , هر چند ظاهرش وصف الحال همه كافران و به ويژه مشركان بت پرست اسـت اما اين وصف درباره ديگر منكران سازنده هستى نيز صادق است , زيرا هر انسانى درزندگى خـود دنـبـال سـعـادت و خـوشبختى است وشكى ندارد كه وسيله رسيدن به اين سعادت اعمال وكـردارى اسـت كـه انجام مى دهد حال اگر معتقد به سازنده هستى باشد و او را به نحوى از انحا مؤثر درخوشبختى خود بداند, سعى مى كند با اعمال وكردارهاى خود رضايت او را تحصيل كند و سـعـادتى را كه صانع برايش مقدر كرده است به دست آورد واگر منكر صانع باشد و غير او را مؤثر در سـعـادت خـويـش بداند, مى كوشد تا از طريق اعمال خود نظرموجودى را كه برايش تاثير قائل اسـت , مـثـلا روزگـاريا طبيعت و يا ماده , به طرف سعادت زندگى دنياى خود كه به ماوراى آن اعتقادى ندارد, جلب كند.
ايـن دسـتـه , مـعـتـقدند كه سعادت زندگى آن ها به دست موجودى غير از خداى متعال است و مـؤثـرى جـز او وجـود ندارد به عقيده اينان كوشش هاى دنيويشان آن ها را به سعادت موردنظرشان مـى رسـانـد,حـال آن كـه ايـن پـنـدار وسـعـادت چـيـزى جـز يـك سـراب خالى ازحقيقت نيست ايـنـان پـيـوسته به تلاش وكوشش خود ادامه مى دهند, تا اين كه با فرا رسيدن اجل مقدرشان اعمال آن هـا به پايان مى رسد و مى بينند ازآن همه كار و عمل هيچ ثمر و خبرى نيست و اميد وآرزوهايى كـه از اين اعمال انتظار داشتند, جز مشتى خيال يا رؤيايى بيش نبوده است در اين هنگام است كه خداوند حسابشان را به طور كامل كف دستشان مى گذارد و خدا سريع الحساب است .

آيه ((يا همچون تاريكى هايى است در دريايى ژرف كه موجى آن را مى پوشاند و روى آن موجى ديگر اسـت و بـالاى آن ابـرى اسـت )), تـشـبـيه ديگرى است از اعمال كافران كه نشان مى دهد اعمال آن هاپرده هايى است كه بر دل هاى آن ها روى هم زده شده و نمى گذارد نور معرفت به دل هايشان برسد درقرآن كريم مساله قرار داشتن كفار در ظلمات وتاريكى ها بارها مطرح شده است , مانند آيه ((وكسانى كه كافر شدند, سرپرست آن ها طاغوت است كه از نور به سوى تاريكى ها مى كشاندشان )) و آيـه ((چـون كسى است كه گرفتار در تاريكى هاست و ازآن بيرون آمدنى نيست )) و مانند: ((نه چـنين است ,بلكه آن چه مرتكب مى شدند زنگار بر دل هايشان بسته است زهى پندار, كه آنان در آن روز ازپروردگارشان سخت محجوبند)).
فـرمـوده خـداى مـتـعـال : ((او كـظـلـمات فى بحرلجى )) عطف بر ((سراب )) در آيه قبل است ((بحرلجى )) به معناى دريايى است كه امواج آن پشت سرهم مى آيند منسوب است به لجه دريا كه همان رفت و برگشت امواج آن مى باشد معناى جمله اين است كه اعمال كافران , مانند تاريكى هايى است كه دردريايى مواج قرار دارد.
فـرمـوده خـداى متعال : ((آن را موجى فرامى گيرد كه روى آن موجى است و روى آن موج ابرى اسـت )), صـفـت بـراى درياست و براى بيان تاريكى هاى فرضى آن آورده شده است پس , اين دريا , وصـفش چنين است كه موجى سراسر آن رافرا مى گيرد و بر فراز آن موج , موجى ديگر و بالاى آن ابرى قرار دارد كه مجموع آن ها مانع رسيدن نورخورشيد و ماه و ستارگان به دريا مى شوند.
فـرمـوده خـداى مـتـعال : ((ظلمات بعضها فوق بعض ))تقرير و توضيحى است براى اين كه مراد ازتاريكى هاى مفروض تاريكى هايى است كه روى هم انباشته شده اند نه تاريكى هايى پراكنده و جدا ازهـم و بـراى تـاكـيـد اين مطلب فرموده است : ((هرگاه دستش را بيرون آورد, به زحمت آن را مـى بـيـنـد)),زيرا نزديكترين چيزى كه انسان مى بيند خوداوست و انسان دست خويش را بهتر و راحت تر ازديگر اعضاى بدنش مى تواند ببيند چون هر گونه كه بخواهد دست خود را جلو چشمش قرار مى دهد بااين وصف , اگر كسى دستش را بيرون آورد و آن رابه زحمت ببيند, معلوم مى شود كه تاريكى خيلى شديد است .

پـس , ايـن كـافـران كـه بـه سوى خدا در حركتند وبازگشتشان به سوى اوست , از نظر اعمال و كـردارهمچون كسى هستند كه به دريايى مواج قدم گذاشته كه موج روى موج است و بر فراز آن ابـرى است وهر چه هست تاريكى است , روى تاريكى و از نوركمترين نشانى نيست تا در پرتو آن به ساحل نجات راه برد)).
آيه ((انا جعلنا فى اعناقهم اغلالا فهى الى الاذقان فهم مقمحون )), ((اعناق )) جمع ((عنق )) است به معناى گردن و ((اغلال )) جمع ((غل )) است و غل , آن طور كه گفته شده , به معناى وسيله اى اسـت كـه , بـراى شكنجه و آزار دادن , با آن دست را به گردن مى بندند ((مقمحون )) اسم مفعول اسـت از ((اقـمـاح )) بـه مـعـناى بالا بردن سر, يعنى گويى اين غل ها از سينه تاچانه هاى آن ها را پوشانده به طورى كه سرهايشان به طرف بالا نگه داشته مى شود و نمى توانند آن راخم كنند و راه جـلـو خود را ببينند و آن را از بيراهه تشخيص دهند نكره آوردن كلمه ((اغلالا)), براى نشان دادن اهميت و ترسناك بودن موضوع است اين آيه تعليلى است براى جمله قبل , يعنى ((فهم لايؤمنون )).
آيـه : ((و جـعـلـنـا من بين ايديهم سدا و من خلفهم سدا فاغشيناهم فهم لايبصرون )), ((سد)) به مـعـناى مانع ميان دو چيز است جمله ((من بين ايديهم و من خلفهم )), كنايه از همه جهات است كـلـمـه ((غـشـى )) و((غـشيان )), به معناى پوشاندن است گفته مى شود:غشيه كذا, يعنى آن را پـوشـانـد ((اغشى الامر فلانا))يعنى : آن كار فلانى را فرو پوشاند اين آيه نيزتتمه اى است , بر تعليل پيشين جمله ((جعلنا)) عطف بر ((جعلنا)) در آيه قبل است .

در تفسير رازى درباره معناى تشبيه در اين دوآيه , آمده است : آن چه كه مانع از نگريستن و تفكردر آيـات خـدا مى شود, دو گونه است : يك قسم , مانع نظر و تفكر در آيات انفسى مى شود كه خداوند ايـن مـانـع را بـه غـلى تشبيه كرده كه موجب مى شود فردبسته در غل سرش به طرف بالا باشد و خـودش رانـبيند و چشمش به بدنش نيفتد قسم دوم , مانع نظر وتفكر در آيات آفاقى مى شود كه خـداوند اين مانع رابه سدى تشبيه كرده كه پيرامون انسان زده شده است كسى كه در احاطه سد اسـت آفـاق را نـمـى بـيـند و از اين رو آيات و نشانه هاى آن برايش نمودار نمى شودپس , كسى كه گرفتار اين دو مانع باشد, از ديدن خودو محيط اطرافش به كلى محروم مى شود.
مـعـناى دو آيه اين است كه كفار ايمان نمى آورند,چون اولا: به گردن هايشان غل هايى زده ايم كه بـاآن ها دست هايشان را به گردنشان مى بنديم و اين غل ها تا چانه هايشان آمده و لذا سرهايشان به طـرف بالاست و همچنان بر اين حال باقى هستند ثانيا: درهر طرف آن ها سد و مانعى قرار داده ايم كـه ايـن سدآن ها را فرو مى پوشاند و لذا جايى را نمى بينند و راه راست را پيدا نمى كنند در اين دو آيـه , تـمـثـيـلـى است براى محروميت آن ها از راه بردن به ايمان و اين كه خداوند به سزاى كفر و گمراهى و طغيانشان در كفرو گمراهى , ايمان را بر آنان حرام و قدغن كرده است .

در جـلـد اول ايـن كـتاب (الميزان ), ذيل آيه ((خداوند شرم نمى كند كه مثلى بزند)), گفتيم كه ايـن اوصـاف و نظاير آن ها در قرآن كريم كه در وصف مؤمنان و كافران آمده , نشان مى دهد كه در دل اين زندگى دنيوى , زندگى و حيات ديگرى براى انسان وجود دارد كه از دسترس حس مادى بـه دور اسـت وبا مردن يا در روز رستاخيز آن گاه كه حقايق آشكارشود, اين زندگى براى آدمى نـمـودار مى شودبنابراين , سخنانى كه در اين گونه آيات آمده جنبه حقيقت دارد, نه آن گونه كه مفسران معتقدند, جنبه مجاز داشته باشد.

مثل مشرك .