دوام در قضايا

دوام در منطق قديم در مبحث قضايا قضيه را از جنبه‏هاى مختلف تقسيماتى مى‏نمودند و از جمله تقسيم قضيه بود بحسب جهت‏يعنى كيفيت ارتباط محمول به موضوع و از اين لحاظ قضيه اقسام مختلفى پيدا مى‏كرد شرح همه اقسام از عهده اين مقاله بيرون است و بايد بكتب منطق مراجعه شود لكن براى توضيح مطلب بالا مى‏گوييم از جمله آن قضايا قضيه دائمه است‏يعنى آن قضيه‏اى كه در وى حكم شده است‏بثبوت محمول از براى موضوع دائما و ابدا مثل مواردى كه محمول خاصيت لا ينفك موضوع است و قدما براى مثال حركت فلك را ذكر مى‏كردند اما پيروان صدر المتالهين كه بحركت جوهرى قائل بودند چون جسم فلكى را كه موضوع حركت دورى فلك است‏به همراه همه اجسام ديگر متغير و متحرك بحركت جوهرى ذاتى مى‏دانستند از اينرو توضيح مى‏دادند كه موضوع حركت فلكى جسم مطلق آن است نه جسم خاص آن رجوع شود به منظومه منطق سبزوارى در باب بيان عرض لازم و عرض مفارق .

ماترياليسم ديالكتيك مى‏گويد از منطق جامد منطق قديم اعتقاد به ضرورى و دائمى بودن بنتايج غلط مى‏رساند زيرا هر مفهومى جزئى از طبيعت و تحت تاثير تمام اجزاء ديگر طبيعت است و اجزاء طبيعت دائما در تغيير و تبديل مى‏باشند پس مفاهيم دائما در حال تكاپو و تغيير مى‏باشند پس هيچ مفهوم جامدى وجود ندارد .

و نيز مى‏گويد قضايائى كه در ذهن ما پيدا مى‏شود چون تصوير يكى از ارتباطاتى است كه اجزاء طبيعت‏با يكديگر دارند و آن ارتباطات آن بان در تغيير مى‏باشند پس هيچ قضيه دائمى وجود ندارد و مخصوصا اعتقاد به ضرورى و دائمى در منطق جامد انسان را بنتايج غلط مى‏رساند رجوع شود به ماترياليسم ديالكتيك ارانى صفحه 46 و 47 و 48 .

چنانكه ملاحظه مى‏فرمائيد خود ماترياليتسها بدون آنكه توجه داشته باشند به دائمى بودن بعضى قضايا ماده دائما در حركت است معترفند در منطق قديم نيز بعضى از قضايا را دائمى مى‏دانستند نه تمام قضايا را .

75 دكتر ارانى در صفحه 57 ماترياليسم ديالكتيك مى‏گويد ايستادن جمود و ثابت ماندن نسبى و محدود ولى حركت و تغيير دائمى و بى‏حد است نهايت اينست كه قدما حركت فلك را مثال مى‏آوردند و ماديين حركت مطلق ماده را تنها اختلاف در بيان مثال است از اين اشخاص بايد پرسيد آيا قوانينى كه بعنوان اصول ديالكتيك بيان مى‏كنيد مثل اصل نفوذ ضدين و اصل تكاپوى طبيعت آيا خود اين اصول را ما بعنوان قضاياى دائمى و هميشگى تلقى كنيم يا بعنوان قضاياى موقتى اگر دائمى هستند پس مدعاى ما ثابت‏شد و اگر دائمى نيستند پس اصول ديالكتيك بر فرض صحت صحت موقتى دارد و نمى‏تواند جهان و تمام طبيعت را ازلا و ابدا توضيح و تشريح نمايد .

نكته‏اى كه لازم است تذكر داده شود اينست كه دانشمندان ماترياليست آنجا كه مى‏خواهند حقايق دائمى را نفى كنند از دو راه وارد مى‏شوند البته خودشان اين د را با هم مخلوط مى‏كنند يكى آنكه مى‏گويند چون تمام قضاياى ذهنى تصويرى از ارتباطات وجود در طبيعت است و آن ارتباطات دائما در تغيير است پس هيچ قضيه دائمى وجود ندارد و ما جواب اين مطلب را الان داديم و گفتيم باعتراف خود ماترياليستها در طبيعت نيز صرفنظر از ما وراء الطبيعه قضاياى دائمى وجود دارد .

ديگر اينكه مى‏گويند هر مفهومى جزئى از طبيعت و تحت تاثير تمام اجزاء طبيعت است و همراه ساير اجزاء دائما در تكاپو و تغيير و تحول است پس هيچ مفهوم ثابت و جامد وجود ندارد و بنا بر اين خود تصويرى كه ما از ارتباطات متغير داريم نيز متغير است .

ارزش معلومات

براى آنكه معناى اطلاق مفاهيم كه منطق قديم بان قائل بود و معناى نسبيت مفاهيم كه ماترياليسم ديالكتيك بان قائل است روشن شود لازم است كه مقدمه ذيل تذكر داده شود يكى از مسائل مهمى كه از قديم الايام مورد توجه فلاسفه بوده است مسئله ارزش معلومات و حقيقى بودن آنها است‏يعنى آيا اندازه واقع نمائى علوم ادراكات از واقعيات چقدر است و آيا ادراكات ما نسبت‏باشياء خارجى چه اندازه با وجود خارجى آنها مطابقت دارد .

چنانكه گفتيم سوفسطائيان و ايده آليستها هيچگونه ارزشى براى معلومات قائل نيستند زيرا بنا بگفته آنها در ما وراء ذهن واقعيتى وجود ندارد كه ادراكات با آن واقعيت مطابقت‏بكند يا نكند و اساسا حقيقت و خطا هيچكدام معنى ندارد .

و اما شكاكان هر چند منكر واقعيتهاى خارجى نيستند اما براى علوم و ادراكات ارزش قطعى قائل نيستند و مى‏گويند ممكنست اشياء خارجى چگونگى خاصى داشته باشد و ما طور ديگرى كه قواى ادراكى ما اقتضا مى‏كند و متناسب با شرايط زمانى و مكانى است ادراك نمائيم و ما ميدانيم معلومات ما حقيقت است‏يا خطا و ميزانى هم كه بتوان حقيقت را از خطا تشخيص داد درست نيست .

پيرهون 370 -280 قبل از ميلاد مؤسس مكتب شكاكان ده سبب را ياد آور شده است و گفته است اين علل ده‏گانه ارزش قطعى معلومات را از بين مى‏برد .

پس به عقيده سوفسطائى حقيقتى ادراك مطابق با واقع در كار نيست و به عقيده شكاك نميدانيم علوم ما حقيقت است‏يا نيست .

مسلك‏هاى ديگرى در قرون جديده پيدا شده است و همه آنها با اختلافات جزئى كه در اين مسئله دارند نتيجتا با مذهب شكاكان سپتى‏سيسم يكى مى‏شود مانند مسلك انتقادى كانت آلمانى گريتى‏سيسم و مسلك اصالت عمل پراگماتيسم ويليام جمس آمريكائى .

در مقاله چهارم كه مستقلا از ارزش معلومات بحث‏خواهيم كرد بيان هر يك از اين مسلكها خواهد آمد .

از اين دو دسته كه بگذريم سوفسطائيان و شكاكان به كسانى بر مى‏خوريم كه اصحاب جزم و يقين خوانده مى‏شوند يعنى براى معلومات ارزش قطعى قائل هستند مى‏دانم علم و ادراكات با واقع مطابق است اين گروه معتقدند كه اگر فكر با اسلوب منطقى صحيحى راهنمائى بشود به حقايق غير قابل ترديدى نائل مى‏شود كه با واقع مطابقت دارد .

لكن اين گروه نيز دو دسته‏اند دسته اول پيروان فلسفه اولى متافيزيك كه افلاطون و ارسطو و پيروانشان از يونانيان قديم و همه فلاسفه اسلامى و دكارت و لايب نيتس و اسپينوزا و بعضى ديگر از اروپائيان جديد از آن جمله‏اند .

اين گروه بحقيقت مطلق قائلند و معتقدند كه واقعيات فى الجمله همانگونه كه هستند درر فكر ما جلوه‏گر مى‏شود بدون آنكه فكر ما از خود تصرفى بكند و رنگ خاصى به او بدهد و چنانكه ميدانيم منطق قديم كه فلسفه اولى بر آن استوار است و همچنين اصول منطقى كه دكارت تاسيس نموده بر اساس دريافتن حقايق مطلقه ايست البته بين نظر قدما و نظر دكارت و پيروانش فى الجمله اختلاف است رجوع شود به مقدمه مقاله 4 .

دسته دوم نسبيون هستند كه به حقائق نسبى قائلند و بيان عقيده اين دسته در مقاله 4 خواهد آمد پيروان ماترياليسم ديالكتيك عقيده نسبيون را راجع به نسبت‏حقايق مى‏پذيرند و ما فعلا در اين مقاله تنها نظر به گفتار پيروان ماترياليسم ديالكتيك داريم .

اين گروه خود را پيرو منطق خاصى كه اصول آنرا هگل آلمانى بيان نموده است مى‏دانند .

اين گروه مى‏گويند محك انسان براى تشخيص حقيقت تجربه و عمل است‏يعنى هر علمى اگر گواه عملى داشت صحيح و اگر نه غلط است دليل بر آنكه علوم طبيعى امروز حقيقت دارد اينست كه در كارخانه‏ها عملا ضروريات زندگى روزانه را توليد مى‏كنند و از طرف ديگر مى‏گويند منشاء علم تاثراتى است كه اعصاب ما از خارج پيدا مى‏كنند بوسيله ديدن و شنيدن و غيره لكن سلسله عصبى ما از خود تاثيرى بر روى اين تاثرات و فرآورده‏هاى حواس مى‏نمايد و چون ساختمان اعصاب حيوانى با حيوان ديگر يا يك فرد انسان با انسان ديگر فرق مى‏كند قهرا تاثيرات آنها هم با همديگر اختلاف پيدا مى‏كند پس هر علم و ادراك در عين اينكه حقيقت است‏بستگى خاصى با نوع ساختمان مادى سلسله عصبى شخص ادراك كننده دارد و تاثير خاص مغز ادراك كننده دخيل است پس حقايق نسبى است‏يعنى در عين اينكه حقيقت است‏با طرز ساختمان مغز هر شخص و شرايط زمانى و مكانى نيز مربوط است .

دكتر ارانى در صفحه 34 ماترياليسم ديالكتيك مى‏گويد چقدر بى مغز است اگر مكتبهاى مخالف ما توقع دارند شناختن صورت خارجى پيدا كند و فكر در تاثيرى كه از اشياء گرفته است تصرف نكند بالاخره اين تصرف همان شناختن است اينهايى كه عقب عين قيقت‏حقيقت مطلق و مفهومهاى پوچ ديگر مى‏باشند مثل اينست كه مى‏خواهند عمل شناختن مانند عمل هضمى صورت گيرد كه نه ماده غذائى وارد معده شود و نه معده بر روى مواد غذائى اثر كند .

همانطورى كه ملاحظه مى‏فرمائيد به عقيده ماترياليستها محسوسات براى فكر مانند مواد غذائى براى معده است و عمل شناختن تاثير مادى مخصوصى است كه سلسله اعصاب بر روى آن پديده‏هاى محسوس مادى مى‏نمايد مانند تاثير خاصى كه معده بر روى مواد غذائى مى‏نمايد و همان طورى كه معده‏ها در عمل هضم با يكديگر اختلاف دارند سلسله اعصاب نيز مختلفند .

ايضا در همان صفحه مى‏گويد نوع ساختمان سلسله عصبى به طرز مخصوصى در عمل شناختن مؤثر خواهد بود زيرا خود همين تاثير شناختن است ما ميدانيم كه اعصاب انسان و حيوان ديگر بطرز مختلف عمل مى‏نمايد بوى معين انسان را متنفر ولى حيوان را جلب مى‏كند رنگ معين بنظر حيوان ديگر حال ديگرى را دارد يا اينكه آهنگ معين به گوش يكنفر خوش و به گوش ديگرى نامطبوع است درجه حرارت معين گاه بنظر سرد و گاه گرم جلوه مى‏كند خلاصه تاثير ساختمان سلسله عصبى را در شناختن ميدانيم ولى از اينجا نبايد نتيجه بگيريم چون نوع عصب در شناختن مؤثر است پس عين حقيقت را نمى‏توان شناخت زيرا چنانكه ذكر كرديم مفهوم كلمه شناختن شامل همين تاثير مخصوص هم هست .

علم حضورى و علم حصولى

براى آنكه مقصود واضح شود بايد اينمقدمه را در نظر داشت در اصطلاح فلسفى علم بر دو گونه است علم حضورى و علم حصولى .

علم حضورى يعنى علمى كه عين واقعيت معلوم پيش عالم نفس يا ادراك كننده ديگرى حاضر است و عالم شخصيت معلوم را مى‏يابد مانند علم نفس بذات خود و حالات وجدانى و ذهنى خود .

علم حصولى يعنى علمى كه واقعيت معلوم پيش عالم حاضر نيست فقط مفهوم و تصويرى از معلوم پيش عالم حاضر است مثل علم نفس بموجودات خارجى از قبيل زمين آسمان درخت انسانهاى ديگر اعضاء بدن خود شخص ادراك كننده .

در علم حضورى مطابق تعريف بالا علم و معلوم يكى است‏يعنى وجود علم عين وجود معلوم است و انكشاف معلوم پيش عالم بواسطه حضور خود معلوم است در نزد عالم و از اين جهت اين علم را حضورى مى‏نامند بخلاف علم حصولى كه واقعيت معلوم غير از واقعيت علم است و انكشاف معلوم پيش عالم بواسطه مفهوم يا تصويرى است كه از وى در پيش خود دارد و بعبارت ديگر بواسطه حصول صورتى است از معلوم در نزد عالم و از اين جهت اين علم را حصولى مى‏نامند تمام اطلاعات ما نسبت‏به عالم خارج از ذهن علم حصولى است .

در علم حصولى آن چيزى كه ذهن اولا و بالذات و بلا واسطه مى‏يابد همان مفاهيم و تصاوير ذهنى است ولى اين مفاهيم داراى يك خاصيت مخصوصى هستند و آن اينكه آينه و نشان دهنده خارج مى‏باشند به طورى كه انسان در مرحله اول خيال مى‏كند كه بلا واسطه بخارج نائل شده است در مرحله دوم مى‏گويد اين مفاهيمى كه من تصور مى‏كنم زمين و آسمان ... در خارج وجود دارد و در مرحله سوم مى‏گويد منشاء و مبدا پيدايش تصورات ذهنى تاثيرات خارجى است پس هر چند ذهن در مراحل بعدى درك مى‏كند كه پيدايش تصورات ذهنى در اثر تاثيرات خارجى است‏بايد ديد چه رابطه بين مفهوم ذهنى و وجود خارجى است كه پيش از آنكه نوبت‏به مرحله سوم برسد در مرحله اول همانطورى كه گفته شد مفاهيم خارج را ارائه ميدهند و در مرحله دوم انسان مى‏گويد عين همين چيزهائى كه در تصور من است زمين و آسمان درخت انسان و ... خارجيت و واقعيت دارند و بالاخره چه خصوصيتى در علم است كه شخص عالم را بخارج توجه مى‏دهد .

هر چند هر كس اعم از ايده آليست‏يا رئاليست تابع هر مسلك و پيرو هر مكتب بوده باشد بحسب فطرت خود عملا براى علم كاشفيت تامه از خارج قائل است و ترديدى ندارد كه عين آنچه در ذهن است واقعيت‏خارجى دارد نه چيز ديگر و يك نحوه وحدت و عينيت‏بين ذهن و خارج هست‏براى فهم كامل اين مطلب رجوع شود به مقاله چهارم لكن تشريح فلسفى مطلب يكى از مسائل مهم فلسفه است و مسئله ارزش معلومات كه در حاشيه قبل اشاره شد از اين مسئله سرچشمه مى‏گيرد .

چنانكه از مطالب گذشته معلوم شد ايده آليستها سوفسطائيان از آنجا كه منكر واقعيتهاى خارجى هستند بحسب مشرب فلسفى نه بحسب فطرت خود را در اين مسئله از قيد هر زحمتى راحت نموده‏اند و سخنى با آنان نيست .

نظريه پيروان ماترياليسم ديالكتيك در باره ادراك

اما پيروان ماترياليسم ديالكتيك كه خود را نقطه مقابل ايده آليسم معرفى مى‏كنند در اين مسئله نظريه‏اى را انتخاب نموده‏اند كه صد در صد مدعاى ايده‏آليستها را تاييد مى‏نمايد .

مى‏گويند فكر ادراك جزئى از طبيعت و مولود ساير اجزاء طبيعت است همانطورى كه ساير اجزاء طبيعت در اثر فعل و انفعالات طبيعى بوجود مى‏آيند مفاهيم و تصورات هم پديده‏هائى است مادى كه در اثر فعل و انفعال خارج و مغز پيدا مى‏شوند و رابطه بين اين مفاهيم و خارج جز رابطه‏اى توليدى وجود ندارد .

اينجا اين پرسش پيش مى‏آيد كه اگر هيچ رابطه‏اى بين علم و معلوم جز رابطه زايش و توليد وجود ندارد پس اولا معناى واقع نمائى علم يعنى چه و ثانيا هر مفهومى كه در ذهن پيدا شود توجه داشته باشيد كه تمام اطلاعات ما نسبت‏بخارج از طريق همين مفاهيم است مانند انسان حيوان نبات جماد و غيره نمى‏توان گفت مصداق خارجى دارد بلكه همين اندازه مى‏توان گفت منشاء خارجى دارد و با توجه به اينكه تمام اطلاعات ما نسبت‏بخارج بوسيله همين مفاهيم است‏بايد بگوئيم هيچيك از مفاهيمى كه در ذهن ما است واقعيت‏خارجى ندارد و اين بعينه سخن ايده‏آليستها است .

و ثالثا اگر علم بالذات واقع‏نما نيست ما از كجا فهميديم كه واقعيت‏خارجى هست و اين واقعيت‏خارجى مولد و منشاء پيدايش اين مفاهيم و تصاوير است .