«و آت ذا القربى حقه ⁽¹⁾ »

جنگ احزاب آخرين تلاش مكه برابر مدينه و برابر دين خدا و حكومت اسلام بود.ابو سفيان با كوشش فراوان توانست قبيله‏هاى پراكنده و حتى يهوديان را با خود همراه سازد.ده هزار تن سپاهى گرد مدينه را فرا گرفت.شمار مسلمانان برابر نيروى دشمن اندك بوده است،اما آنجا كه قدرت ايمان بكار رود،لشكر شيطان خواهد گريخت.مهاجمان بدون آنكه اندك توفيقى يابند به سوى مكه عقب‏نشينى كردند.

تقريبا براى قريش مسلم شد كه نيروى اسلام نابود شدنى نيست،اما ابو سفيان و يك دو تن بازرگان ديگر كه خويش را در آستانه ورشكستگى مى‏ديدند بخود وعده مى‏دادند كه اين شكست را سال ديگر جبران كنند.

پس از آنكه مهاجمان مدينه را رها كردند پيغمبر به سر وقت عهدشكنان رفت-يهوديان بنى قريظه-آنان هم كيفر پيمان شكنى با مسلمانان و همكارى با قريش را ديدند ⁽²⁾ .سال بعد پيغمبر (ص) با هزار و پانصد تن از مسلمانان عازم مكه گشت.قريش در سرزمينهاى نزديك به حرم سر راه را بر وى گرفتند و او را از رفتن به مكه باز داشتند.گفتگو در گرفت و سرانجام معاهده‏اى بين دو طرف بسته شد.كه پيغمبر (ص) اين سال بمكه نرود،ليكن سال ديگر شهر مكه را سه روز در اختيار او و پيروان او قرار دهند تا خانه را زيارت كند.تنى چند از ياران پيغمبر كه تنها ظاهر كار را مى‏ديدند،آزرده شدند و بر آشفتند،چون اهميت اين عهدنامه كه قرآن كريم آنرا فتح آشكارا خوانده است در آنروزها از نظر آنان پوشيده بود.اما سياستمداران قريش دانستند كه از اين پس مدينه سيادت عرب را بدست‏خواهد گرفت.و قريش باسلام و پيمبر آن زيانى نتوانند رساند،بدين جهت عمرو بن عاص و خالد بن وليد پيش از فتح مكه خود را به مدينه رساندند و مسلمان شدند.چون مشركان مكه در موضعى كه حديبيه نام داشت،سر راه را بر پيغمبر گرفتند و پيمان آشتى در آنجا بسته شد،اين آشتى بنام صلح حديبيه معروفست.

يكسال پس از پيمان صلح حديبيه،پيغمبر با گروهى از مسلمانان براى زيارت خانه كعبه رفتند در اين سفر مردم اين شهر،حشمت پيغمبر و حرمت او را در ديده مسلمانان از نزديك ديدند.

پس از اين پيمان بود كه سران قبيله‏ها دانستند قريش ديگر داراى چنان قدرت افسانه‏اى نيست.بخصوص كه شنيدند آخرين پايگاه مقاومت‏يهوديان (خيبر) هم پس از محاصره چند روزه تسليم شده‏اند و زمين‏هاى آنان طبق قانون اسلام ميان جنگ جويان تقسيم گرديده است.سال هفتم در تاريخ نظامى اسلام سالى سرنوشت‏ساز است.اثر پيروزى مسلمانان در نبرد خيبر بديده آنان كه مسلمان نبودند از خود پيروزى مهمتر مى‏نمود.

در نزديكى خيبر دهكده‏اى آبادان بود كه‏«فدك‏»نام داشت.مردم اين دهكده همينكه پايان كار قلعه‏هاى خيبر را ديدند،با پيغمبر آشتى كردند كه نيمى از اين دهكده از آن او باشد،و آنان در مزرعه‏هاى خود باقى بمانند.مصالحه بدين صورت انجام گرفت ⁽³⁾ و چون سربازان مسلمان در فتح اين دهكده شركت نداشتند بحكم قرآن ⁽⁴⁾ فدك خالصه پيغمبر گرديد.رسول خدا (ص) در آمد اين زمين را به مستمندان بنى هاشم مى‏داد سپس آنرا به دختر خود فاطمه (ع) بخشيد.

گروهى از محدثان و مفسران ذيل آيه «و آت ذا القربى حقه » ⁽⁵⁾ نوشته‏اند چون اين آيه نازل شده پيغمبر فدك را به فاطمه بخشيد ⁽⁶⁾

بموجب پيمان آشتى كه ميان پيغمبر و قريش در حديبيه نوشته شد،هر يك از قبيله‏ها آزاد بودند با مدينه باشند يا با مكه.و طبعا هر دو طرف قرارداد و متعهد بودند از هم پيمان‏هاى خود حمايت كنند.قبيله بكر خود را به قريش و خزاعه خود را به پيغمبر ملحق ساخت.پس از جنگ موته پيغمبر ماه جمادى الاولى و رجب را در مدينه ماند.در اين هنگام خبر رسيد كه تيره‏اى از بنى بكر بر خزاعه حمله برده است،و قريش هم پيمانان خود را يارى كرده‏اند.اين پيش آمد عملا قرار داد حديبيه را نقض مى‏كرد.ابو سفيان دانست قريش با يارى بنو بكر اشتباه بزرگى را مرتكب شده است،بدين رو خود را به مدينه رساند،شايد بتواند پيمان را براى مدتى درازتر تجديد كند.چون به مدينه آمد نخست‏به خانه دختر خود ام حبيبه زن پيغمبر رفت و چون خواست‏بر روى فرش او بنشيند ام حبيبه فرش را بر چيد.ابو سفيان گفت:

-براى چه چنين كارى كردى؟

-تو كافر ناپاكى و نبايد روى فرش پيغمبر بنشينى؟

-دخترم در نبودن من بد خو شده‏اى!

سپس نزد ابو بكر و عمر،رفت تا آنان ميانجى وى شوند،ليكن از ايشان نيز پاسخ رد شنيد. سرانجام به خانه على (ع) رفت.فاطمه (ع) در خانه حضور داشت و حسن (ع) كودكى بود كه پيش او مى‏خراميد.نخست از على خواست تا نزد پيغمبر رود و درباره او سخن گويد.على گفت پيغمبر تصميمى را گرفته است و من نمى‏توانم بخلاف اراده او با وى سخنى بگويم.

ابو سفيان رو به فاطمه كرد و گفت:

-دختر محمد!مى‏توانى باين پسرت بگوئى كه ميان مردم ميانجى شود و تا پايان روزگار سيد عرب گردد.؟

-زهرا پاسخ داد:

-بخدا پسر من بدان حد نرسيده است كه در چنين كارها،آنهم بر خلاف رضاى پيغمبر مداخله كند ⁽⁷⁾ .

معنى اين سخن اين بود كه پدرم آنچه مى‏كند و مى‏گويد حكم خداست،نه بخواهش نفس و اراده خويش و آنجا كه حكم خدا در ميان آيد،عاطفه پدر و فرزندى نبايد دخالتى داشته باشد. ابو سفيان مايوس بمكه بازگشت.

فتح ‏مكه

«و قل جاء الحق و زهق الباطل‏» ⁽⁸⁾

يكسال از فتح خيبر گذشت.وقت آن رسيد كه قريش و مكه حشمت اسلام را به بينند.قريش مردانى كار ديده و با بصيرت بودند.اگر بى‏مقاومت تسليم مى‏شدند و مسلمانى را مى‏پذيرفتند براى آينده اسلام مايه و عدتى بودند.پيغمبر در ماه رمضان سال هشتم هجرت با سپاهى كه شمار آنرا ده هزار تن نوشته‏اند روانه مكه گرديد،اما براى آنكه جاسوسان به قريش خبر ندهند،مقصد خود را پوشيده داشت.در مر الظهران،عباس عموى پيغمبر دانست كه اين سپاه به سر وقت مكه مى‏رود.پيش خود پنداشت پيغمبر (ص) كه آنهمه از قريش آزار ديد، اكنون در پى انتقام است و با در آمدن چنين سپاه انبوه به مكه،اين شهر زير و زبر خواهد شد.

شب هنگام برون خيمه خود در جستجوى كسى بر آمد كه حال مردم شهر را از او بپرسند.ابو سفيان را كه براى خبرجوئى بيرون آمده بود مى‏بيند و حقيقت‏حال را بدو مى‏گويد.او را در پناه خود مى‏گيرد و نزد پيغمبر مى‏برد.فرداى آن روز لشكر اسلام وارد مكه مى‏شود.مسجد الحرام و خانه ابو سفيان پناه جا اعلام مى‏شود.مكه سر سخت پس از بيست‏سال جنگ افروزى و كينه توزى تسليم مى‏گردد.

سران قوم از بيم بر خود لرزانند كه كيفر آنهمه آزار و كشتار مسلمانان را چگونه خواهند ديد، ليكن از پيغمبر رحمت جز مرحمت چه انتظارى مى‏توان داشت؟

برويد!همه‏تان را آزاد كردم.

از آن روز آن خودخواهان خودبين طلقاء (آزاد شدگان) لقب گرفتند.قريش خوار شد،قدرت مالى و نيروى نظامى مكه كه سالها ديده قبيله‏ها را خيره كرده بود در هم شكست.از آن همه هيبت و شكوه جز افسانه و افسونى بر جاى نماند.

پس از اين فتح بود كه مهتر هر قبيله كوشيد زودتر خود را به مدينه رساند و فرمانبردارى خويش را به محمد (ص) اعلام دارد.

در تاريخ اسلام سال نهم هجرى را«سنة الوفود» ⁽⁹⁾ ناميده‏اند،يعنى سالى كه نمايندگان قبيله‏ها براى پذيرفتن اسلام نزد پيغمبر آمدند.در اين مدت آن مقدار احكام جزائى،سياسى و اجتماعى و اقتصادى كه مردم بدان نيازمند بودند،تشريح شده بود.حال بايد يكبار ديگر قريش قدرت نيروى مسلمانان را به بيند،نيز بايد فريضه حج‏به مردم آموخته شود.و آخرين امتيازهائى كه قريش پيش از اسلام بخود داده است از ميان برود و مهمتر آنكه تكليف آينده اسلام روشن گردد.

حجة‏الوداع

«بلغ ما انزل اليك من ربك‏» ⁽¹⁰⁾

سال دهم هجرت فرا مى‏رسد.پيغمبر (ص) با انبوهى از مسلمانان كه شمار آنان را بين نود تا يكصد و بيست هزار نوشته‏اند روانه مكه شد.در اين زيارت آداب حج را به مردم آموخت.آنچه را بت پرستان از طواف و قربانى و ديگر كارها انجام مى‏دادند نسخ فرمود.امتيازهائى را كه قريش در اين عبادت خاص خود ساخته بود برداشت.به مسلمانان تعليم داد در خانه خدا تنها بايد خدا را عبادت كنند و همه مردم برابر خدا يكسانند و كسى بر ديگرى برترى ندارد.ضمن خطبه معروف خود به مردم چنين گفت:مردم!جز خدا را مپرستيد!همگى فرزندان آدميد و آدم از خاك است.پس هيچيك بر ديگرى مزيتى ندارد قريش و جز قريش،مردم!خون و مال شما براى هميشه بر يكديگر حرامست تا روزى كه خداى خود را ملاقات كنيد.

هنگام بازگشت در منزل حجفه ⁽¹¹⁾ آنجا كه كاروانها از هم جدا مى‏شود،آخرين ماموريت‏خود را انجام داد:

-مردم!من دو چيز را ميان شما مى‏گذارم.اگر اين دو را از دست ندهيد،هيچگاه گمراه نخواهيد شد.اين دو چيز كتاب خدا و اهل بيت من است.مردم!من بر هر كس ولايت دارم على مولاى اوست.اين داستان را بيش از صد تن از صحابه پيغمبر و صدها ديگر از تابعين و محدثان و علماى بزرگ مذاهب مختلف اسلامى در روايات و در كتاب‏هاى خود آورده‏اند. اسناد آن به تفصيل در مجلد اول الغدير و جزء نخست از منهج دوم عبقات الانوار،نوشته مير حامد حسين،و ديگر كتاب‏ها موجود است.نيز در سلسله اين كتابها در جاى خود،از آن سخن خواهد رفت.

پيغمبر از سفر باز مى‏گردد.ديرى نمى‏گذرد كه خبرى ناگوار بدخترش مى‏دهد:

-دخترم!جبرئيل هر سال يكبار قرآن را بر من مى‏خواند و امسال آنرا دو بار بر من خواند.

-پدر!معنى اين چيست؟

-پندارم امسال آخرين سال زندگانى من است.

زهرا تكانى سخت مى‏خورد،افسرده مى‏شود،اشك در چشمانش حلقه مى‏بندد و پدرش گفتار خود را با اين جمله تمام مى‏كند:

-و تو دخترم!نخستين كس از خاندان من هستى كه به پدرت خواهى پيوست.و لبخندى بر لبان زهرا نقش مى‏بندد.حاضران سبب آن اشك و لبخند را مى‏پرسند ولى زهرا چندى پس از آنروز پاسخ آنرا مى‏دهد. ⁽¹²⁾

زندگانى پس از مرگ پدر چه اندازه بر او دشوار بود كه از شنيدن خبر مرگ خود آن چنان شادمان گشت كه لبخند زد؟

آرى!زهرا طاقت جدائى پدر را ندارد.

گويا در همين روزهاست كه پيام خدائى بدو رسيده است:«تو مى‏ميرى ديگر مردمان هم مى‏ميرند» ⁽¹³⁾

«مردم محمد نيز مانند ديگر پيمبرانست كه پيش از او آمدند و رفتند.»به گورستان بقيع مى‏رود براى مردگان از خدا آمرزش مى‏خواهد.همه اينها نشانه‏هائى است كه از حادثه‏اى ناگوار خبر مى‏دهد.سرانجام آن روز شوم فرا مى‏رسد،و فاجعه دردناك واقع مى‏شود.پيغمبر بخانه عايشه مى‏رود.از درد سر مى‏نالد!او مردى نيست كه تسليم بيمارى گردد.درياى پر تلاطمى كه بيست و سه سال آرام نداشته است چگونه از جنبش بايستد؟هنوز درس‏هائى مانده است كه مردم آنرا نياموخته‏اند.در حاليكه دستى بگردن فضل بن عباس و دستى بگردن على بن-ابى طالب (ع) دارد،پاى كشان خود را به مسجد مى‏رساند.براى شهيدان احد از خدا آمرزش مى‏خواهد.

سپس چنين مى‏گويد:

خدا يكى از بندگان خويش را ميان دنيا و آخرت مخير كرد و او آخرت را بر گزيد.

لشكر اسامه بايد هر چه زودتر به ماموريتى كه دارد برود!مردم!اكنون وقتى است كه هر كس حقى بر من دارد بگيرد.اگر تازيانه‏اى بر پشت‏يكى از شما زده‏ام برخيزد و پشت مرا تازيانه بزند. من با دشمنى و كينه‏توزى خو نگرفته‏ام.بدانيد دوست‏ترين شما نزد من كسى است كه اگر حقى بر من دارد آنرا بگيرد يا مرا حلال كند،تا چون خدا را ديدار كنم خاطرم آسوده باشد.

مى‏بينم يكبار درخواست كردن كافى نيست.بايد چند بار درخواست كنم.از منبر فرود مى‏آيد نماز ظهر را با مردم مى‏گزارد دوباره به منبر مى‏رود.همان تقاضا را مكرر مى‏كند.مردى برمى‏خيزد:اى پيغمبر خدا من سه درهم از تو طلبكارم.

-فضل!سه درهم باين مرد بده.

-مردم اگر حق كسى پيش كسى است آنرا بدهد.نگويد اين براى من رسوائى است.رسوائى اين جهان آسان‏تر از رسوائى آن جهان است.مردى برخاست و گفت:

-اى پيغمبر خدا من سه درهم در مال خدا خيانت كرده‏ام.

-چرا چنين كردى.

-بآن نيازمند بودم.

-فضل!برخيز و سه درهم از او بگير!مردم!هر كس گمان دارد حقى بر گردن اوست‏برخيزد و بگويد.

-مردى برخاست و گفت:

-اى پيغمبر خدا.من دروغگو،بد زبان،بسيار خواب هستم.

-پروردگارا.راستگوئى و ايمان نصيب او كن و خواب او را باختيار او بگذار!

مردى ديگر برمى‏خيزد:

-اى پيغمبر خدا من مردى دروغگو و منافق هستم.كار زشتى نمانده كه نكرده‏ام.

عمر بدو مى‏گويد:

خود را رسوا كردى،و پيغمبر به عمر مى‏گويد:

-پسر خطاب رسوائى دنيا آسان‏تر از رسوائى آخرت است ⁽¹⁴⁾ .

از مسجد بخانه باز مى‏گردد در بستر مى‏افتد.چگونه چنين چيزى ممكن است؟محمد (ص) و بستر خواب؟.فاطمه پدرش را شب‏ها در حضور پروردگار بر پا ديده است.اين شب بيدارى و راز و نياز را خدا از او خواسته بود. قم الليل الا قليلا . ⁽¹⁵⁾ بايد كمتر بخوابد و بيشتر بايستد.شب براى مردم معمولى مايه آسايش است،نه براى او.مردان سرنوشت‏ساز بايد هميشه بر پا بايستند.خانه آسايش آنها اين جهان نيست:

«تلك الدار الاخرة نجعلها للذين لا يريدون علوا فى الارض و لا فسادا و العاقبة للمتقين.» ⁽¹⁶⁾

مردى چون محمد (ص) شب و روز بايد همچون موج در حركت‏باشد.

اين رياضت را تا آنجا بر خود بار كرد كه ديگر بار كلام خدا به دلداريش شتافت. ما انزلنا عليك القرآن لتشقى . ⁽¹⁷⁾

چرا اين مرد كه سرمشق كوشش و نمونه تحرك و جنبش است‏بايد چنين در بستر بيفتد؟ همه نگرانند.همه مى‏خواهند پيغمبر محبوب آنان مانند هميشه به مسجد آيد.با آنان نماز گزارد و آنها را تعليم دهد و پند بياموزد.مدينه و مردم آن دهسال است‏با اين پيغمبر خو گرفته‏اند.او بود كه ريشه خونريزى،دشمنى و كينه‏توزى را از اين شهر بر كند.او بود كه آنانرا با يكديگر برادر ساخت.او بود كه آنانرا در ديده عرب و مهمتر از همه در چشم قريش و ساكنان مكه ارجمند ساخت.او بايد برخيزد و همچنان دست مهربانى خود را بر سر پير و جوان و كودك اين شهر بكشد.

پى‏نوشتها: