خديجه : نسب او

«و اين مثل خديجة.صدقتنى حين كذبنى الناس‏» ⁽¹⁾

(حديث‏شريف)

چنانكه مى‏دانيم فاطمه (ع) دختر محمد (ص) ،رسول خدا،پيغمبر اسلام،و مادر او خديجه دختر خويلد است.از زندگانى خديجه پيش از آنكه بازدواج پيغمبر (ص) در آيد،جز اشارت‏هائى كوتاه در دست نداريم.در مصادر دست اول گاه بگاه نام او و پدر و عموزاده او بمناسبت ارتباط آنان با پاره‏اى حادثه‏ها ديده ميشود.خويلد بن اسد بن عبد العزى بن-قصى بن كلاب،از تيره‏اى معروف و از محترمان قريش است.خويلد در دوره جاهليت مهتر طائفه خود بود.در جنگ فجار ⁽²⁾ دوم،در روزى كه بنام شمطه معروف است،و در آن روز قريش آماده جنگ با كنانه شد،رياست طائفه اسد را داشت. ⁽³⁾ نوشته‏اند هنگامى كه تبع مى‏خواست‏حجر الاسود را به يمن ببرد،خويلد با او به نزاع برخاست ⁽⁴⁾ اين ايستادگى نشان دهنده موقعيت ممتاز او در آن عصر است.پسر عموى خديجه ورقة بن نوفل از كاهنان عرب بوده است و چنانكه نوشته‏اند از كتابهاى اديان پيشين اطلاع داشت.چون رسول اكرم بهنگام نزول نخستين دسته‏هاى وحى مضطرب گرديد،خديجه او را نزد ورقه،برد.ورقه پس از آنكه از او پرسش‏هائى كرد به خديجه مژده داد كه او پيغمبر اين امت‏خواهد بود ⁽⁵⁾ خديجه پيش از ظهور اسلام از زنان بر جسته قريش بشمار مى‏رفته است تا آنجا كه او را طاهره و سيده زنان قريش مى‏خواندند.پيش از آنكه به عقد رسول اكرم در آيد نخست زن ابو هاله هند بن نباش بن زراره ⁽⁶⁾ و پس از آن زن عتيق بن عائذ از بنى مخزوم گرديد ⁽⁷⁾ وى از ابو هاله صاحب دو پسر و از عتيق صاحب دخترى گرديد.اينان برادر و خواهر مادرى فاطمه (ع) اند.

پس از اين دو ازدواج،با آنكه زنى زيبا و مالدار بود و خواهان فراوان داشت،شوى نپذيرفت و با مالى كه داشت‏به بازرگانى پرداخت.تا آنگاه كه ابو طالب از برادرزاده خود خواست او هم مانند ديگر خويشاوندانش عامل خديجه گردد،و از سوى او به تجارت شام رود و چنين شد.پس از اين سفر تجارتى بود كه به زناشوئى با محمد (ص) مايل گرديد،و چنانكه ميدانيم او را به شوهرى پذيرفت.چنانكه بين مورخان شهرت يافته و سنت نيز آنرا تاييد ميكند،خديجه بهنگام ازدواج با محمد (ص) چهل سال داشت.ولى با توجه به تعداد فرزندانى كه از اين ازدواج نصيب او گشت،مى‏توان گفت،تاريخ نويسان رقم چهل را از آنجهت كه عدد كاملى است انتخاب كرده‏اند.در مقابل اين شهرت،ابن سعد باسناد خود از ابن عباس روايت مى‏كند كه سن خديجه هنگام ازدواج با محمد (ص) بيست و هشت‏سال بوده است. ⁽⁸⁾

جز ابراهيم كه از كنيزكى آزاد شده بنام ماريه قبطيه متولد شد،ديگر فرزندان پيغمبر:زينب. رقيه.ام كلثوم.فاطمه (ع) قاسم و عبد الله ⁽⁹⁾ همگى از خديجه‏اند.قاسم در سن دو سالگى پيش از بعثت و عبد الله در مكه پيش از هجرت مرد.اما دختران به مدينه هجرت كردند و همگى پيش از فاطمه (ع) زندگانى را بدرود گفتند.خديجه نخستين زنى است كه به پيغمبر ايمان آورد.هنگامى كه پيغمبر دعوت خود را آشكار كرد و ثروتمندان مكه رودرروى او ايستادند،و بآزار پيروان او و خود وى نيز برخاستند،ابو طالب برادر زاده خود را از گزند اين دشمنان سرسخت‏حفظ مى‏كرد،اما خديجه نيز براى او پشتيبانى بود كه درون خانه بدو آرامش‏و دلگرمى مى‏بخشيد.براى همين خوى انسانى و خصلت مسلمانى است كه رسول خدا پيوسته ياد او را گرامى مى‏داشت. ⁽¹⁰⁾

فاطمه اطهر بانوى بزرگ اسلام،از چنان پدر و چنين مادرى زائيده شد.كى و در چه تاريخ؟، روز و بلكه سال آن بدرستى روشن نيست.يعنى تاريخ نويسان در آن همداستان نيستند.روشن كردن زاد روز و يا سال مرگ شخصيت‏هاى بزرگ (زن يا مرد) هر چند از نظر تاريخى با ارزش و قابل بحث است،و ما نيز در اين باره به جستجو خواهيم پرداخت،اما از نظر تحليل شخصيت‏ها چندان مهم بنظر نمى‏رسد.آنچه از زندگانى مردمان برجسته و استثنائى براى نسل‏هاى بعد اهميت دارد،اينستكه بدانند آنان كه بودند؟چگونه تربيت‏شدند؟چگونه زيسته‏اند.؟چه كرده‏اند؟چرا كردند؟چه اثرى در محيط خود،و پس از خود نهادند.اما كى زادند؟و كى مردند؟اينان مى‏پرسند چرا در اين زمينه بايد جستجو كرد؟معلومست روزى بدنيا آمده‏اند،و در روزى در گذشته‏اند.شايد هم حق بطرف اينان باشد.چنين شخصيت‏ها هرگز نمى‏ميرند و هميشه با تاريخ زنده‏اند.اما تاريخ نويس تعيين سال زادن و مردان چنين كسان را جزء پيشه خود ميداند.هم بخاطر پيروى از سنتى كه مورخان و يا نويسندگان سيره و شرح حال،خود را موظف به پيروى آن مى‏بينند.و هم بدان جهت كه اين تاريخ‏ها با همه حوادثى كه در زندگانى قهرمان تاريخ پديد شده بنوعى مربوط مى‏شود.

در اين كتاب،اگر چنين ضرورتى در كار باشد،بايد بگويم با همه كوششى كه بكار رفته است متاسفانه درباره سال تولد دختر پيغمبر (ص) اطلاع درست و دقيقى نمى‏توان داد.تنها زاد روز دخترپيغمبر نيست كه تاريخ نويسان در آن همداستان نيستند،تاريخ پيشوايان دين و ائمه معصومين و نيز تاريخ تولد و مرگ رسول اكرم،هيچيك مورد اتفاق مورخان نيست.اينهمه اختلاف براى چه پديد آمده است؟در فصل نخستين،پاسخى كوتاه داده شد.

در آن دوره‏ها ضبط وقايع و نوشتن آن معمول نبود.راويان آنچه مى‏شنيدند بخاطر مى‏سپردند،و مردم آنچه سالخوردگان قوم مى‏گفتند مى‏پذيرفتند.گاهى رويدادهاى مهم و يا حادثه‏هائى كه تازگى داشت مبدا تاريخى مى‏شد و آنرا زاد روز يا سال مرگ شخصيت‏هاى بزرگ به حساب مى‏گرفتند.چنانكه ما،در زندگانى خود از بزرگتران شنيده‏ايم:سالى كه فلان سيل آمد.سال خرابى فلان شهر.سال گرانى.سال وبائى و همچنين...معلوم است كه مردم معاصر با اين حادثه و نيز تا ساليانى چند پس از آن،اين تاريخ را بخاطر داشته و حساب خود را بر پايه آن مى‏نهاده‏اند اما پس از گذشت مدتى دراز،خود آن حادثه نيز در شمار مجهولات قرار ميگيرد.

مورخان نوشته‏اند پيغمبر (ص) در عام الفيل متولد شد،سالى كه ابرهه با پيلان خود براى ويران كردن خانه كعبه به مكه آمد.عام الفيل تا ساليانى براى مردم مكه معلوم بوده است،اما براى ما كه مى‏خواهيم بدانيم اين حادثه در چه سالى رخ داده خود مساله‏اى است.تازه اگر پيش آمدها را كه مبدا تاريخ مى‏شود درست‏بدانيم و فراموش شدن تاريخ دقيق آنها را براى شاهدان عينى ناديده بگيريم،اين پرسش پيش مى‏آيد:مگر حافظه راويان هر چند هم نيرومند باشد براى هميشه از اشتباه مصون مى‏ماند؟بر فرض كه دسته نخست راويان اشتباه نكنند،در طول يكصد سال تقريبا سه نسل جاى خود را بديگرى مى‏دهد،چه كسى ضمانت مى‏كند كه همه راويان اين سلسله‏ها از قوت حافظه به درجه كمال برخوردار باشند؟اينكه دو پا چند گواه مورد اعتماد،كسى را به قوت حفظ بستايند،شايد از نظر علم روايت و يا درايت و يا از جنبه كارفقيه و يا اصولى دليلى بحساب آيد،ولى در رويدادها كه اثر عملى ندارد،چنين ضابطه‏ها كافى نيست.اين دو سبب كه نوشتيم براى پيدا شدن اختلاف در ضبط حادثه‏هاى تاريخى كافى است،چه رسد كه سبب‏هاى ديگر نيز بدان افزوده شود.و اتفاقا چنانكه خواهيم ديد در مورد شخصيت مورد بحث ما چنين است.

در حالى كه عموم نويسندگان سيره و مورخان اهل سنت و جماعت،تولد فاطمه (ع) را نج‏سال پيش از بعثت نوشته‏اند،تذكره نويسان و علماى بزرگ شيعه معتقدند وى سال پنجم بعثت متولد شده است.

ابن سعد در طبقات ⁽¹¹⁾ و طبرى در تاريخ ⁽¹²⁾ و بلاذرى در انساب الاشراف ⁽¹³⁾ و ابن اثير در كامل ⁽¹⁴⁾ و ابو الفرج اصفهانى در مقاتل الطالبين ⁽¹⁵⁾ و محمد بن اسحاق ⁽¹⁶⁾ و ابن عبد البر در استيعاب ⁽¹⁷⁾ و جمعى ديگر تاريخ نخست را پذيرفته‏اند و عموما نوشته‏اند:آن سالى بود كه قريش خانه كعبه را مى‏ساختند.بلاذرى چنين روايت كند:

روزى عباس بن عبد المطلب نزد على رفت،على (ع) و فاطمه در گفتگو بودند كه كدام يك از ديگرى بسال بزرگتر است.عباس گفت تو على!ساليانى چند پيش از ساختن كعبه متولد شدى.اما دخترم (زهرا) سالى بدنيا آمد كه قريش خانه كعبه را مى‏ساختند ⁽¹⁸⁾ و نيز طبرى و ديگران تصريح كرده‏اند كه سن زهرا (ع) بهنگام وفات در حدود بيست و نه سال بوده ⁽¹⁹⁾ ليكن يعقوبى كه در بيشتر روايت‏هاى خود متفرد است‏سن زهرا (ع) را بهنگام مرگ بيست و سه سال نوشته است ⁽²⁰⁾ و بنا بر نوشته وى تولد فاطمه (ع) سال بعثت پيغمبر بوده است.

در مقابل اين شهرت دانشمندان و محدثان شيعه چون كلينى در كافى ⁽²¹⁾ و ابن شهر آشوب در مناقب ⁽²²⁾ و على بن عيسى اربلى در كشف الغمه ⁽²³⁾ و مجلسى در بحار از دلائل الامامه و كتب ديگر ⁽²⁴⁾ ،نوشته‏اند كه زهرا (ع) پنجسال پس از آنكه محمد (ص) به پيغمبرى مبعوث گرديد متولد شده است.تنها نوشته شيخ طوسى در مصباح المتهجد ⁽²⁵⁾ با اين شهرت مخالف است.چه او سن فاطمه (ع) را هنگام ازدواج با امير المؤمنين سيزده سال نوشته است.و اگر ازدواج او را پنج ماه پس از هجرت بدانيم تولد وى سال اول بعثت‏خواهد بود.و اين راى با آنچه يعقوبى نوشته مطابقت دارد.با چنين اختلاف در نقل روايات،پذيرفتن سندى و رها كردن سند ديگر،بسيار دشوار مى‏نمايد.اين جاست كه چنانكه در مقدمه اشارت شد،بايد قرينه‏هاى خارجى را نيز از نظر دور نداشت،شايد بتوان با استفاده از آن قرينه‏ها كفه اختيار يكى از دو دسته را سنگين‏تر كرد و در نتيجه آنرا مرجح دانست.

قرينه‏اى قابل توجه و قوى در عموم روايت‏هاى علما و محدثان شيعه وجود دارد و نشان دهنده اينست كه ولادت دختر پيغمبر پس از بعثت‏بوده است.اين قرينه ارتباط زادن زهرا (ع) ،با معراج رسول اكرم است.ضمن روايت‏هاى معراج،رسول خدا فرموده است در شب معراج سيب بهشتى بمن دادند و نطفه دخترم زهرا از آن ميوه تكوين يافت. ⁽²⁶⁾

اگر مورخان،تاريخ معراج را بطور دقيق معين كرده بودند كه مثلا سال چندم بعثت‏بوده است،مشكلى نداشتيم،اما باز اين پرسش پيش مى‏آيد كه معراج رسول اكرم در چه سالى بوده است؟پاسخ اين پرسش نيز بدرستى روشن نيست.ابن سعد بروايتى آنرا هجده ماه پيش از هجرت به مدينه،و بروايتى يكسال پيش از هجرت ⁽²⁷⁾ و ابن اثير سه سال و بروايتى يك سال پيش از هجرت دانسته است. ⁽²⁸⁾

در حاليكه علماى شيعه معراج را از دو سال بعد از بعثت تا شش ماه پيش از هجرت نوشته‏اند و چون با اختلاف روايات مواجه شده‏اند،گفته‏اند اين اختلاف بخاطر اين است كه پيغمبر چند بار بآسمان رفته است ⁽²⁹⁾ اما قرينه‏اى كه گفته مورخان و محدثان سنت و جماعت را تاييد مى‏كند اين است كه آنان نوشته‏اند فاطمه (ع) سالى متولد شد كه قريش خانه كعبه را مى‏ساختند.

داستان تجديد بناى خانه كعبه در همه تاريخ‏ها آمده است.و همه آشنايان بتاريخ زندگانى پيغمبر (ص) آنرا مى‏دانند،خلاصه آنكه سالى خانه كعبه بر اثر سيل ويران گرديد،و بنياد آنرا از نو نهادند.همينكه كار بنا بجائى رسيد كه بايد حجر الاسود را نصب كنند،بزرگان قريش بر سر گذاشتن سنگ در جاى آن،با يكديگر به رقابت‏برخاستند.مهتر هر دسته مى‏خواست اين افتخار نصيب او گردد و نزديك شد كار به درگيرى برسد.سرانجام پذيرفتند كه هر كس از در داخل شود داور آنان باشد،و نخستين كسى كه در آمد محمد (ص) بود.همه گفتند او امين است و ما وى را بداورى مى‏پذيريم.چون ما جرا را بدو گفتند محمد (ص) فرمود:ردائى يا پارچه‏اى بگسترانند،سپس حجر الاسود را ميان آن پارچه گذاشت و چهار مهتر قبيله را گفت تا هر يك گوشه‏اى از ردا را بگيرد و از زمين بردارد.و چون آنان چنين كردند خود سنگ را از ميان ردا برداشت و بر جاى آن گذاشت.و با چنين ابتكار از خونريزى بزرگ و دامنه‏دارى جلوگيرى كرد.داستان داورى كردن محمد (ص) و نصب حجر الاسود،اگر با چنين مقدمات باشد مسلما پيش از بعثت‏بوده است،زيرا سال پنجم بعثت،قريش با پيغمبر (ص) الت‏خصمانه داشتند و چنين داورى را بدو نمى‏دادند.

قرينه‏هاى خارجى ديگر نيز بطور خلاصه چنين است:

1:روزى بدستور ابو جهل فضولات شتر را بر دوش پيغمبر (ص) ريختند.چون فاطمه (ع) آگاه شد به مسجد رفت و آن فضولات را از جامه پدر پاك كرد ⁽³⁰⁾ اين گونه بى‏احترامى‏ها سبت‏به پيغمبر ظاهرا پيش از سال دهم بعثت و پيش از هجرت رسول خدا به طائف و نيز پيش از محاصره در شعب ابو طالب بوده است.و اگر تولد فاطمه (ع) را سال پنجم عثت‏بدانيم،سن وى در اين وقت از سه تا پنجسال افزون نبوده و بعيد است دخترى خردسال به مسجد رود و چنين وظيفه‏اى را تعهد كند.

2:در روز احد چون فاطمه (ع) شنيد چهره پدرش آسيب ديده است‏با گروهى از زنان نزد او رفت و چون پدر را ديد دست در گردن او انداخت و گريست،سپس آن خون را شست ⁽³¹⁾ اگر معراج را پيش از سال پنجم بعثت‏بدانيم هيچگونه استبعادى در انجام اين تعهد ديده نمى‏شود،ولى اگر روايت هجده ماه و يا شش ماه پيش از هجرت درست‏باشد،بايد پذيرفت كه فاطمه بهنگام جنگ احد پنج‏سال و يا كمتر از پنج‏سال داشته است،در صورتيكه خواهيم ديد عروسى زهرا در ذو الحجه سال دوم و پيش از جنگ احد است.يعنى نه سال و يا بيشتر داشته است.

3:در روايت‏هاى شيعى چنانكه خواهيم نوشت،آمده است كه فاطمه (ع) پنجسال پس از بعثت متولد شد و آن سالى بود كه قريش خانه كعبه را مى‏ساخت.داورى پيغمبر در كار مهتران قريش مسلما پيش از بعثت‏بوده است زيرا سال پنجم بعثت و سال‏هائى پيش او پس از آن قريش به رسول خدا روى خوش نشان نمى‏دادند،چه رسد بدانكه او را امين بداند و به داورى او،آنهم در چنان كار بزرگى گردن نهد.

4:مى‏دانيم كه سن خديجه را هنگام ازدواج با پيغمبر چهل سال نوشته‏اند،اگر بگوئيم فاطمه (ع) در سال پنجم بعثت متولد شده باشد گفت‏خديجه در اين تاريخ شصت‏ساله بوده است و اين موضوع هر چند محال نمى‏نمايد اما بعيد بنظر مى‏رسد.از طرفى مجلسى از امالى صدوق روايتى بدين مضمون آورده است:

«چون خديجه به رسول خدا شوهر كرد،زنان مكه از وى دورى كردند.نه بديدن او مى‏رفتند و نه بر وى سلام مى‏كردند و نه مى‏گذاشتند زنى از او ديدن كند.چون ولادت فاطمه (ع) نزديك شد،خديجه از زنان قريش و بنى هاشم يارى خواست.ليكن آنان نپذيرفتند و گفتند تو نصيحت ما را نشنيدى و به يتيم ابو طالب شوهر كردى ⁽³²⁾ » اگر اين روايت را بهمين صورتيكه هست‏بپذيريم،و تولد دختر پيغمبر را سال پنجم بعثت‏بدانيم فاصله ازدواج خديجه با پيغمبر (ص) و ولادت زهرا (ع) بيست‏سال خواهد بود.در اين بيست‏سال گروهى از آن زنان ملامت گو مرده و زنان جوان پير شده و دختركان به جوانى رسيده‏اند و داستان رنگ ديگرى بخود گرفته است.محمد (ص) در اين تاريخ ديگر يتيم ابو طالب نيست.پيغمبرى است كه گروهى از جان و دل پيرو او هستند.مردان قريش آرزو مى‏كنند وى دست مساعدت به سوى آنان دراز كند و چنين استمداد را مغتنم مى‏شمارند،تا بگمان خود آنرا مقدمه‏اى براى سازش به حساب آورند.

آنگاه زنان قريش كه شوهران آنان دشمن پيغمبراند،ممكن است‏خواهش خديجه را نپذيرند، اما زنان بنى هاشم چرا؟و اصولا خديجه چه نيازى به يارى زنان كافر و بت پرست قريش داشت؟.مگر زنان مسلمان نمى‏توانستند در اين كار كوچك او را يارى دهند.اينجاست كه بايد گفت‏به نقل روايت راويانى كه تنها بر حافظه خود اعتماد كرده‏اند نمى‏توان تكيه كرد.

در كشف الغمه روايت ديگرى آورده است:فاطمه پنج‏سال پس از بعثت پيغمبر (ص) متولد شد،و آن سالى بود كه قريش خانه كعبه را مى‏ساختند... ⁽³³⁾ بنظر مى‏رسد راوى نخستين يا يكى از راويان اين حديث را اشتباهى دست داده و كلمه پيش از بعثت را بعد از بعثت‏بخاطر سپرده است زيرا چنانكه گفتيم تجديد ساختمان خانه كعبه پنج‏سال پيش از بعثت‏بود.و بر فرض كه بگوئيم بناى خانه كعبه پس از آن تاريخ نيز چند بار تجديد شده (چنانكه بعض از متاخران احتمال داده‏اند) مسلم است كه دوباره داستان درگيرى قبيله‏ها پيش نمى‏آمده،و اگر اين داستان هم تجديد مى‏شده چنانكه نوشتيم ديگر در اين تاريخ محمد (ص) را بداورى نمى‏خوانده‏اند.و اگر هيچيك از اين اتفاقات با تجديد بنا همراه نبوده ديگر تجديد بنا اهميتى نمى‏يافته كه مبدا تاريخ گردد.بهر حال آنچه مسلم است اينكه همزمانى ولادت زهرا (ع) با نوسازى خانه كعبه در چند روايت از روايتهاى شيعه و سنى ديده مى‏شود.

چنانكه نوشته شده بحث در اين روايات جز از نظر روشن شدن تاريخ،فايده‏اى ندارد.دختر پيغمبر پنجسال پس از بعثت،يا پيش از بعثت متولد شده باشد،نه سال شوهر كرده باشد يا هجده ساله،هجده ساله بجوار پروردگار رفته باشد يا بيست و هشت‏ساله،او دختر پيغمبر اسلام و نمونه كامل زن تربيت‏شده و برخوردار از اخلاق عالى اسلامى است.آنچه هر زن و مرد مسلمان بايد از زندگانى دختر پيغمبر بياموزد،پارسائى او،پرهيزگارى او،بردبارى،فضيلت، ايمان به خدا و ترس از پروردگار و ديگر خصلت‏هاى عالى انسانى است كه در خود داشت و در جاى خويش خواهيم نوشت.

اين بحث را از آن رو با تفصيل بيشترى نوشتيم تا سنت تاريخ نويسان و محدثان رعايت‏شده باشد.