بخش اول

كليات جهانبينى اسلام

اصل نخست

اسلام براى شناخت جهان وحقايق دينى از سه نوع ابزار بهره مىگيرد وهر يك در قلمرو خاص خود معتبر مىداند. اين ابزار سه گانه عبارتند از:

1. حس كه مهمترين آن، حس شنوايى وبينايى است;

2. عقل وخرد كه در قلمرو محدودى بر اساس اصول ومبادى ويژهاى به طور قطع ويقين حقيقت را كشف مىكند;

3. وحى كه وسيله ارتباط انسانهاى والا وبرگزيده با جهان غيب است.

دو راه نخست جنبه عمومى دارد وتمام افراد بشر مىتوانند در شناخت جهان از آن دو، بهره بگيرند، همچنانكه در فهم شريعت نيز مؤثر وكارساز مىباشند، در حاليكه راه سوم از آن افرادى است كه مورد عنايت خاص خداوند قرار گرفتهاند وبارزترين نمونه آن پيامبران الهى مىباشند (5) .

از ابزار حس فقط مىتوان در محسوسات استفاده نمود، همچنانكه از خرد در موارد محدودى بهره مىگيريم كه مبادى آن را دارا باشد، در حاليكه قلمرو وحى وسيعتر وگستردهتر است ودر زمينههاى مختلف اعم از عقايد

وتكاليف نافذ ورهگشاست.

قرآن كريم در باره اين ابزار در آيات متعدد سخن گفته است كه دو نمونه را يادآور مىشويم:

در مورد حس وعقل مىفرمايد:

خدا شما را از شكمهاى مادرانتان بيرون آورد در حاليكه چيزى نمىدانستيد، وبراى شما گوش وچشم ودل قرار داد تا شكرگذار باشيد.

«افئده» در لغت عرب جمع فؤاد است ومقصود از آن، به قرينه سمع وابصار، عقل وخرد آدمى است. پايان آيه نيز كه فرمان به شكرگزارى مىدهد ومىرساند ك انسان بايد از هر سه قوه بهره بگيرد، زيرا معناى شكر به كار بردن هر نعمتى در جاى مناسب آن است.

در مورد وحى مىفرمايد:

پيش از تو نفرستاديم مگر رجالى را كه به آنان وحى مىنموديم، پس اگر نمىدانيد از اهل ذكر بپرسيد.

انسان مذهبى در شناخت جهان ومذهب از حس بهره مىگيرد، ولى غالباً ادراكات حسى پايه وزمينه داوريهاى عقل وخرد را مىسازد، همچنانكه از خرد در شناخت خدا وصفات وافعال او بهره گرفته مىشود، ودستاوردهاى هر

يك از اين سه راه در جاى خود نافذ بوده ودر كشف حقيقت معتبر مىباشد (8).

اصل دوم

دعوت پيامبران الهى در دو چيز خلاصه مىشود: 1. عقيده; 2. عمل.

قلمرو عقيده، ايمان به وجود خدا وصفات جمال وجلال وافعال الهى(2)است، چنانكه مقصود از عمل نيز تكاليف واحكامى است كه بشر بايد به فرمان خداوند زندگى فردى واجتماعى خود را بر اساس آن استوار سازد.

در مورد عقيده آنچه كه مطلوب ومورد نظر است علم ويقين است، ومسلماً تنها چيزى مىتواند حجت باشد كه به اين مطلوب راه يابد به همين جهت بر هر مسلمانى لازم است در مورد عقايد خود به يقين برسد ونمىتواند در اين جا به صِرفِ تقليد از ديگران استناد جويد.

در مورد تكاليف واحكام (عمل)، آنچه مطلوب است تطبيق زندگى بر پايه آنها مىباشد. در اينجا علاوه بر يقين، به طرقى نيز كه مورد تأييد شريعت قرار گرفته است بايد استناد نمايد; ورجوع به مجتهد جامع الشرايط از جمله طرقى است كه مورد امضاى صاحب شريعت مىباشد. ودر آينده در اين موضوع نيز بحث وگفتگو خواهيم نمود.

اصل سوم

ما در اثبات عقايد واحكام دينى، از همه راههاى معتبر شناخت وبهره مىگيريم، كه عقل ووحى دو طريق عمده در اين باب مىباشد. مقصود از «وحى» كتاب آسمانى ما قرآن كريم، واحاديثى است كه سلسله سند آن به رسول گرامى(صلى الله عليه وآله وسلم) منتهى مىشود. احاديث ائمه اهل بيت(عليهم السلام) نيز به توضيحى كهبعدها داده خواهد شد همگى تحت عنوان «سنت» از حجتهاى الهى مىباشند.

عقل ووحى حجيت يكديگر را تأييد مىكنند، واگر به حكم قطعى عقل، حجيت وحى را اثبات مىكنيم وحى نيز به همينگونه حجيت عقل را در قلمرو خاص آن تأييد مىكند.

قرآن كريم در بسيارى از موارد به داورى عقل رهبرى مىكند ومردم را به انديشيدن وتعقل در شگفتيهاى خلقت دعوت مىفرمايد وخود نيز براى اثبات محتواى دعوت خود از عقل كمك مىگيرد. هيچ كتاب آسمانى مانند قرآن به معرفت برهانى ارج نمىنهد، وبراهين عقلى در قرآن پيرامون معارف وعقايد فزون از حد است.

ائمه اهل بيت(عليهم السلام) نيز بر حجيت عقل ـ در مواردى كه عقل صلاحيت داورى را دارد: تأكيد كردهاند وامام هفتم موسى كاظم(عليه السلام) وحى را بر حجت ظاهرى وخرد را حجت باطنى شمرده است(5).

اصل چهارم

از آنجا كه وحى يك دليل قطعى است وخرد هم چراغى است كه خداوند در درون هر انسانى روشن ساخته است، هرگز نبايد ميان اين دو حجت الهى

تعارض رخ دهد، واگر احياناً در مواردى تعارضى بدوى به نظر رسيد، بايد بدانيم يا برداشت ما از دين در آن مورد صحيح نبوده ويا در مقدمات دليل عقلى، اشتباهى رخ داده است. چه، خداوند حكيم هيچگاه بشر را به دو راه متعارض دعوت نمىكند.

همانگونه كه تعارض حقيقى ميان عقل ووحى متصور نيست، بين «علم» و«وحى» نيز هرگز تعارض رخ نخواهد داد، واگر در مواردى ميان آن دو، نوعى تنافى به چشم خورد، باز بايد گفت يا برداشت ما از دين در موارد مزبور صحيح نبوده ويا اينكه علم به مرحله قطعيت نرسيده است. غالباً نيز منشأ تعارض همين شق دوم است، كه فرضيههاى علمى عجولانه به صورت علم قطعى تلقى مىشود، آنگاه تصور تعارض پيش مىآيد.

اصل پنجم

در مورد قوانين حاكم بر نظام هستى، كه حقيقتى مستقل از انديشه وتصورات ما دارند، حقيقت مقولهاى، ابدى وجاودانه است. بدين معنى كه، اگر انسان از طريق يكى از ابزار شناخت، واقعيتى را به عنوان «حقيقت» كشف كرد، بايد گفت براى هميشه، حق واستوار است، واگر در كشف واقعيتى، بخشى از معلوم، مطابق با حقيقت است وبا دگرگونى شرايط محيط، واقعيت عوض نمىگردد. به ديگر بيان، نسبيّت در حقيقت به اين معنى كه شناختى در زمانى عين حقيقت نيست: اگر حاصل ضرب 2×2 چهار است، مطلقاً چنين است واگر نيست مطلقاً چنين نيست، ونمىتواند شناختى در مرحلهاى عين حقيقت باشد ودر مرحله ديگر جامه خطا بپوشد.

نسبيت در شناخت، در امورى متصور است كه واقعيتى جز انديشه

وتصويب انسن ندارند. مثلاً جوامعى كه در كيفيت اداره كشور از وحى الهى الهام نمىگيرند، در گزينش شيوه حكومتى خود، مختار وآزادند، اگر روزى بر شيوهاى اتفاق كردند، تا زمانى كه بين آنان در اين مسئله اتفاق برقرار است آن شيوه حقيقت بوده واگر روزى بر خلاف آن توافق كردند حقيقت، شيوه دوم خواهد بود. در عين حال، هر يك از شناختها در ظرف خود عين حقيقت مىباشند. ولى امورى كه براى خود در خارج ذهن، جايگاه مشخص ومرزبندى شده دارد، اگر به صورت صحيح در افق ادراك قرار گيرند، براى ابد صحيح واستوارند، وخلاف آن نيز همواره باطل وبىپايه مىباشد.

هستى از ديدگاه اسلام

اصل ششم

جهان ـ به معناى ما سوى الله ـ مخلوق خداوند بوده وكائنات لحظهاى از خداوند بىنياز نبوده ونخواهند بود. اينكه مىگوييم جهان مخلوق خدا است بدين معناست كه جهان به اراده او آفريده شده ونسبت آن با خدا نسبت توليدى از قبيل پدر وفرزند نيست، چنانكه مىفرمايد: لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ(10).

اصل هفتم

نظام كنونى جهان نظامى ابدى وجاودانه نيست، بلكه پس از مدتى كه خدا از ساعت وزمان آن آگاه است، نظام موجود جهان بر هم خورده ونظام ديگرى پديد مىآيد، كه همان نظام معاد وعالم اخروى است، چنان كه مىفرمايد:

روزى كه زمين وآسمانها دگرگون مىشوند ودر پيشگاه خداوند قهار حاضر مىشوند.

در كلامى نيز كه گفته مىشود «همگى از خداييم وبه سوى او

بازمىگرديم»، اشارتى به همين حقيقت نهفته است: إِنَّا للهِِ وإِنّا إِلَيهِ رَاجِعُونَ(12).

اصل هشتم

نظام جهان بر پايه علت ومعلول استوار است، وميان پديدههاى آن رابطه عِلّى ومعلولى برقرار مىباشد. تأثير هر پديده در پديده ديگر مشروط به اذن ومشيت الهى بوده، واراده حكيمانه الهى بر اين استوار گرديده است كه فياضيّت خويش را غالباً از طريق نظام اسباب ومسبّبات تحقق بخشد.

قرآن كريم هر دو مطلب فوق را بيان كرده است: هم اينكه ميان پديدههاى طبيعى رابطه سببيّت حاكم است، وهم اينكه تأثيرگذارى هر علت وسببى در جهان، وابسته به اذن ومشيت كلّى الهى است. در مورد نخست كافى است به آيه زير توجه نماييم: وَأَنْزَلَ مِنَ الْسَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّـمَرَاتِ رِزْقاً لَكُمْ(13).

از آسمان آب فرو آورد وبه سبب آن آب ميوههايى را براى روزى شما (از دل خاك) بيرون آورد.

ودر مورد دوم نيز توجه به آيه زير كافى است: وَالْبَلَدُ الطَّيِّبُ يَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ(14).

وگياه سرزمين پاكيزه به اذن پروردگار مىرويد.

وبه همين مضمون است آيات: 102، 249، 251/بقره 49، 166/آل

عمران(15).

اصل نهم

هستى مساوى با طبيعت مادى نيست، بكله بخشى از جهان آفرينش را ماوراء طبيعت تشكيل مىدهد كه در اصطلاح قرآن «جهان غيب» ناميده مىشود. همان طور كه پديدههاى مادى به اذن خداوند در يكديگر تأثير مىگذارند، همچنين موجودات غيبى نيز در جهان طبيعت به اذن الهى مؤثر مىباشند، وبه تعبير ديگر: وسايط فيض الهىاند. قرآن كريم تأثيرگذارى فرشتگان الهى را در حوادث جهان طبيعت يادآور شده است، آنجا كه مىفرمايد: فَالْمُدَبِّرَاتِ أَمْراً(16).

سوگند به تدبيركنندگان امور جهان خلقت. وَهُوَ الْقَاهِرُ فَوْقَ عِبَادِهِ وَيُرْسِلُ عَلَيْكُمْ حَفَظَةً(17).

اوست قاهر بر بندگانش، ونگهبانانى را بر شما مىفرستد.

اصل دهم

جهان يك واقعيت هدايت شده است وتمام ذرات جهان، در هر مرتبهاى هستند، به فراخور حال خود از نور هدايت برخوردارند. مراتب اين هدايت

عمومى وكلى را، هدايت طبيعى، غريزى وتكوينى تشكيل مىدهد. قرآن كريم در آيات مختلف از اين هدايت تكوينى وعمومى ياد كرده كه يكى از آنها را مىآوريم: رَبُّنَا الَّذِي أَعْطَى كُلَّ شَيْء خَلْقَهُ ثُمَّ هَدَى(18).

پروردگار ما كسى است كه آفرينش هر چيزى را به او داد، آنگاه آن را هدايت نمود.

اصل يازدهم

نظام آفرينش، نظام اكمل واحسن است. دستگاه هستى به عاليترين وجه طراحى گرديده ونظامى كاملتر ونيكوتر از آن قابل تصور نيست، قرآن كريم مىفرمايد: الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْء خَلَقَهُ(19).

با توجه به اينكه اساس زندگى انسان را حفظ كرامت وعزت نفس تشكيل مىدهد، انجام هر گونه كارى كه اين موهبت الهى را خدشهدار سازد از نظر اسلام ممنوع است. به تعبيرى روشنتر، هر نوع سلطهگرى وسلطهپذيرى ناروا، اكيداً ممنوع مىباشد. امير مؤمنان على(عليه السلام) مىفرمايد:

بنده ديگرى مباش، خدا ترا آزاد آفريده است.

نيز مىفرمايد:

خدا كارهاى فرد با ايمان را به دست خود او سپرده (و او را در انجام وترك آنها آزاد گذارده) جز خوار ساختن خويش را(47).

روشن است كه حكومتهاى مشروع الهى با اين قانون منافات ندارد، چنانكه توضيح آن در بحث آينده خواهد آمد.

اصل بيست وچهارم

حيات عقلانى انسان از ديدگاه اسلام جايگاه ويژهاى دارد، زيرا برترى وملاك امتياز انسان از ساير حيوانات به قوه تفكر ونيروى خرد او است. از اين روى در آيات بسيارى از قرآن كريم، بشر به تفكر وانديشه ورزى دعوت شده است تا آنجا كه پرورش فكر وتفكر در مظاهر خلقت را از ويژگىهاى خردمندان دانسته است. چنانكه مىفرمايد:

آنان كسانى هستند كه خدا را، ايستاده ونشسته ودر حاليكه به پهلو خوابيدهاند، ياد مىكنند ودر آفرينش آسمانها وزمين مىانديشند ومىگويند: پروردگارا اين جهان را بيهود نيافريدهاى (آيات مربوط به لزوم تفكر ومطالعه در مظاهر خلقت وآيات الهى بيش از آن است كه در اينجا نقل شود).

بر اساس چنين ديدگاهى است كه قرآن، انسانها را از پيروزيهاى

نسنجيده وكوركورانه از گذشتگان منع مىكند.

اصل بيست وپنجم

آزاديهاى فردى در قلمرو مسايل اقتصادى، سياسى وغيره در اسلام مشروط به اين است كه با تعالى معنوى او منافات نداشته ونيز مصالح عمومى را خدشهدار نسازد. در حقيقت فلسفه تكليف در اسلام همين است كه مىخواهد با موظف كردن انسان، كرامت ذاتى او را حفظ نموده ومصالح عمومى را تأمين كند. جلوگيرى اسلام از بتپرستى وميگسارى ونظاير آن براى حفظ كرامت وحرمت انسانى است، واز اينجا حكمت قوانين كيفرى اسالم نيز روشن مىگردد.

قرآن كريم اجراى قانون قصاص را عامل حيات انسان دانسته ومىفرمايد:

اى خردمندان، قصاص حافظ حيات شما است.

پيامبر گرامى(صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود:

هرگاه فردى به صورت پنهانى مرتكب گناه شود فقط به خود ضرر مىزند، ولى اگر آشكارا انجام دهد ومورد اعتراض واقع نشود به عموم ضرر مىرساند.

امام صادق(عليه السلام) پس از نقل حديث مىافزايد:

علت اين امر آن است كه فرد متظاهر به گناه با رفتار خود حرمت احكام الهى را مىشكند ودشمنان خدا از او پيروى مىكنند(50).

اصل بيست وششم

يكى از مظاهر آزادى فردى در اسلام اين است كه در پذيرش دين اجبارى نيست، چنانكه مىفرمايد:

زيرا دين مطلوب در اسلام، ايمان وباور قلبى است واين چيزى نيست كه با عنف وزور در دل انسان جاى گيرد، بلكه در گروه حصول يك رشته مقدمات است كه مهمترين آنها روشن شدن حق از باطل مىباشد. هرگاه اين شناخت حاصل شود، در شرايط طبيعى، انسان حق را برمىگزيند.

درست است كه «جهاد» يكى از فرايض مهم اسلامى است، ولى معناى آن اجبار ديگران به پذيرش اسلام نيست، بلكه مقصود از آن برطرف ساختن موانع ابلاغ پيام الهى به گوش جهانيان است تا «تبيّن رشد» تحقق پذيرد. طبيعى است چنانچه سوداگران زر وزور روى اغراض مادى وشيطانى مانع رسيدن پيام آزاديبخش دين به گوش جان انسانها گردند، فلسفه نبوت (كه همانا ارشاد وهدايت بشر است) اقتضا مىكند كه جهادگران هرگونه مانع ويا موانع را از سر راه بردارند، تا شرايط ابلاغ پيام حق به افراد بشر فراهم گردد.

از مباحث گذشته، ديدگاه اسلام در باره انسان وجهان روشن گرديد. در

اين مورد اصول ونكات ديگرى نيز وجود دارد كه در جاى مناسب خواهيم آورد. اينك به بيان ديدگاههاى اسلام در زمينه اعتقادات واحكام مىپردازيم.

پى‏نوشتها:‌