بررسى ديدگاه دو مكتب درباره خلافت و امامت

پس از بحث و بررسى مصطلحات هفت‏گانه گذشته، به بحث و بررسى ديدگاه هريك از دو مكتب درباره خلافت و امامت مى‏پردازيم و مى‏گوئيم:

ديدگاه مكتب خلفا و مايه‏هاى استدلال ايشان

نخست ـ سخن ابوبكر:

پيشتر گذشت كه خليفه ابوبكر گفت: «اين «امر» جز براى اين تيره از قريش به رسميت شناخته نمى‏شود. آنها در حسب و نسب هسته مركزى قوم عرب‏اند و من يكى از اين دو[= عمر و ابوعبيده]را براى شما پسنديدم. با هريك كه خواستيد بيعت كنيد.» [447]

دوم ـ سخن و نظر عمر:

او گفت: «هيچكس نبايد مغرور شود و بگويد: «بيعت با ابوبكر لغزشى شتابزده بود و تمام شد» آرى اينچنين بود، ولى خدا شرّش را مهار كرد. حال آنكه در ميان شما، فرد شاخص و مردم‏پسندى چون ابوبكر وجود ندارد. و اكنون

اگر فردى بدون مشورت مسلمانان با كسى بيعت نمايد، هر دو طرف خود را به كشتن داده‏اند». [448]

نقد و بررسى اين دو استدلال

ما در اينجا ابتدا به استدلال خليفه ابوبكر در سقيفه اشاره كرديم و سپس به عَلَم كردن شعار شورا از سوى خليفه عمر براى ولايت و زمامدارى پس از خود. امّا استدلال خليفه ابوبكر در سقيفه، حقيقت آن است كه استدلال همه آنها در آن روز بر اساس منطق قبيلگى بود. زيرا، انصار كه نعش پيامبر (ص) را در بين خانواده آن حضرت رها كرده و به سقيفه بنى‏ساعده آمده بودند تا «سعدبن عباده» را به رهبرى برسانند، نمى‏گفتند: «سعد از ديگران برتر و سزاوارتر به اين سمت است.» بلكه مى‏گفتند: «اين مردم[= مهاجران]در سايه حمايت شما هستند و هيچكس جرأت مخالفت با شما را ندارد!».

و مهاجران قريشى نيز، پس از پيوستن به آنها، به منطق قبيلگى روى آوردند و گفتند: «قريش در حسب و نسب هسته مركزى قوم عرب‏اند» و گفتند: «چه كسى درباره حكومت محمد با ما، كه اهل و عشيره‏اش هستيم، ستيز مى‏كند؟!»

همچنين بود سخن آن مرد انصارى كه گفت: «اميرى از ما و اميرى از شما باشد» و پاسخ آن مرد مهاجر كه گفت: «ما اميران باشيم و شما وزيران».

چنانكه انگيزه «اسيدبن حضير» و ديگر حاضران «قبيله اوس» نيز، انگيزه‏اى قبيلگى بود. آنها كه از سلطه «قبيله خزرج» بر خود مى‏ترسيدند و «نبرد بعاث» را ـ كه هنوز دو دهه از آن نگذشته بود ـ يادآور مى‏شدند، گفتند: «به خدا سوگند اگر قبيله خزرج يك بار به اين حكومت دست يابند، همواره به خاطر آن از شما برتر باشند، و هرگز شما را در آن شريك خود نسازند. پس برخيزيد و با ابوبكر بيعت نمائيد.»

و سرانجام، با ورودِ «قبيله اسلم» به مدينه، كه از شدت انبوهى، همه راهها را پر كردند و با ابوبكر بيعت نمودند و هوادارانش را در برابر انصار يارى رساندند، مهاجران قريشى چيرگى يافتند و حكومت خويش را تثبيت نمودند. پس حق با خليفه عمر بود كه بعد از آن واقعه، بيعت با ابوبكر را «لغزشى شتابزده» بداند.

اين حقيقتِ آن واقعه ـ با استدلالهاى خاص خود ـ بود. اما آنچه خليفه عمر درباره شورا يادآور شد، ما بزودى، ضمن بررسى ديدگاه پيروان مكتب خلفا، آن را مورد بحث قرار مى‏دهيم.

سوم ـ آراء پيروان مكتب خلفا درباره خلافت:

آراء پيروان مكتب خلفا درباره خلافت و برپايى آن، در دو موضوع خلاصه مى‏گردد:

نخست اينكه خلافت از راههاى زير برقرار مى‏شود:

1 ـ به وسيله شورى.

2 ـ به وسيله بيعت.

3 ـ به وسيله پيروى از عملكرد صحابه در برپايى آن.

4 ـ به وسيله قهر و غلبه.

دوم اينكه اطاعت خليفه، پس از آنكه با او بيعت شد، واجب است. اگرچه خدا را نافرمانى كند.

اينك به نقد و بررسى اين آراء پرداخته و مى‏گوئيم:

نخست ـ نقد و بررسى استدلال به شورى

اول كسى كه از «شورى» سخن گفت و براى تعيين خليفه به تشكيل آن فرمان داد، «عمربن خطاب» بود. جز آن كه او براى برپايى امامت در اسلام با شورى دليلى ارائه نكرد. ولى آيندگان پيرو مكتب خلفا براى صحّت استقرار امامت با شورى به دو آيه از كتاب خدا و يك روايت از پيامبر (ص) استدلال كرده و گفته‏اند كه: «آن حضرت در برخى امور مهم با اصحابش مشورت مى‏فرمود.» و نيز به سخنى از امام على (ع) استناد جسته‏اند كه ما ابتدا به نقد و بررسى استدلال ايشان پرداخته و سپس شوراى دستورى خليفه عمر را به بحث مى‏گذاريم.

استدلال به كتاب و سنت براى اثبات شورى

گفته‏اند: «خداوند متعال درباره مؤمنان فرموده:«و امرهم شورى بينهم»: «كارشان را با مشورت انجام مى‏دهند». [449] و به پيامبر فرمود:«و شاورهم فى الأمر»: «و در كارها با آنان مشورت كن». [450] و گفته‏اند: رسول خدا (ص) در امور مهم با اصحاب خود مشاوره مى‏كرد».

و ما در پاسخ ايشان مى‏گوئيم:

اولاً ـ استدلال به آيه«و امرهم شورى بينهم»:

جمله:«امرهم شورى بينهم»از آيه 38 سوره شورى به دنبال خود جمله«و ممّا رزقناهم ينفقون» [451] را دارد، كه هر دو جمله ترجيح و برترى مشاوره و انفاق را مى‏رساند نه وجوب و لزوم آنها را.

و نيز مشاوره و رايزنى، تنها در امورى صحيح است كه از سوى خدا و رسول درباره آن حكمى نرسيده باشد. زيرا خداوند سبحان فرموده:

«ما كان لمؤمن و لا مؤمنة اذا قضى اللّه‏ و رسوله امراً ان يكون لهم الخيرة من امرهم و من يعص اللّه‏ و رسوله فقد ضلّ ضلالاً مبينا» [452]

«هيچ مرد مؤمن و زن مؤمنه‏اى حق ندارد هنگامى كه خدا و رسولش امرى را لازم دانستند، براى خود اختيارى قائل باشد. و هركس خدا و رسولش را نافرمانى كند، به گمراهى آشكارى دچار شده است».

ما بزودى آنچه را كه از خدا و رسول درباره «امامت» رسيده و جائى براى مشاوره باقى نگذاشته، بيان خواهيم كرد.

ثانياً ـ استدلال به آيه«و شاورهم فى الأمر»:

اين آيه بخشى از سلسله آيات (139 ـ 166) سوره آل عمران است كه درباره غزوه‏هاى پيامبر (ص) و چگونگى نصرت خدا بر مؤمنان نازل شده است و در برخى از آنها همه مسلمانان بويژه رزمندگان را مورد خطاب قرار داده و اندرزشان مى‏دهد، و در برخى از آنها تنها رسول خدا (ص) را مخاطب ساخته كه از جمله آنها اين آيه (159) است كه مى‏فرمايد:

«فبما رحمة من اللّه‏ لنت لهم و لو كنت فظّا غليظ القلب لانفضّوا من حولك فاعف عنهم و استغفر لهم و شاورهم فى الامر فاذا غرمت فتوكل على اللّه‏ انّ اللّه‏ يحب المتوكلين»

«به رحمت الهى با آنها نرمخو شدى. و اگر خشن و سنگدل بودى از گرد تو پراكنده مى‏شدند. پس آنها را ببخش و برايشان آمرزش بخواه و در كارها با آنان مشورت كن و چون تصميم گرفتى، بر خدا توكل نما كه خدا توكل كنندگان را دوست دارد.»

كاملاً روشن است كه فرمان مشاوره در اين آيه، براى دلجوئى و رحمت با آنهاست نه براى عمل به رأى و نظر آنان. چنانكه به آن حضرت فرمود: «و چون تصميم گرفتى بر خدا توكل كن» و به نظر و تصميم خود عمل نما! و نيز از مجموع آيات مذكور دانسته مى‏شود كه جايگاه ترجيح و برترى مشاوره، تنها در غزوه‏ها و جنگهاست و آنچه درباره مشاوره پيامبر(ص) با اصحاب خود رسيده نيز ـ چنانكه در پى مى‏آيد ـ همگى درباره غزوه هاست.

ثالثا ـ استدلال به مشاوره پيامبر(ص) با صحابه:

مشاوره رسول خدا(ص) با اصحاب خود، تنها در جنگها بود. چنانكه «ابوهريره» صحابى بدان تصريح كرده و گويد: «هيچ كس را مشورت كننده‏تر از رسول خدا(ص) با اصحاب خود نديدم. مشاوره آن حضرت با صحابه، تنها درباره جنگ بود» [453] و مشهورترين آنها مشاوره رسول خدا(ص) با آنها در جنگ «بدر» بود و سپس جنگ «احد» و «خندق» كه داستان آنها چنين است:

الف ـ جنگ بدر:

رسول خدا(ص) اصحابش را براى مقابله با كاروان تجارتى قريش به سرپرستى ابوسفيان، فراخواند و 313 نفر از كسانى كه آماده دست يازيدن به آن كاروان ـ و نه جنگ ـ شده بودند، با آن حضرت همراه شدند. خبر به ابوسفيان رسيد و او مسيرش را تغيير داد و قريشِ مكه را به يارى طلبيد و آنها با سپاهى نزديك به هزار نفر جنگجو آماده نبرد شدند و از مكه بيرون آمدند. ابوسفيان و كاروان ناپديد شدند و رسول خدا(ص) بر سر دو راهى انتخاب قرار گرفت كه: يا با سلامت به مدينه بازگردد، و يا با سپاه قريش كه آماده جنگ با سپاهِ غير آماده او ـ در تعداد و توشه ـ شده بودند، نبرد كند.

 مشروح داستان:

در سيره ابن‏هشام گويد:

«خبر حركت قريش براى دفاع از كاروان خود، به رسول خدا(ص) رسيد و آن حضرت از مردم نظرخواهى كرد و آنها را از اقدام قريشيان با خبر ساخت. ابوبكر صديق برخاست و نيكو گفت. سپس عمربن خطاب برخاست و نيكو گفت و بعد مقداد بپاخاست» [454]

ابن‏هشام سپس سخنان مقداد و سخنان انصار را يادآور مى‏شود و از سخنان ابوبكر و عمر چيزى را بيان نمى‏دارد.

و در صحيح مسلم گويد: «ابوبكر سخن گفت و پيامبر از او روى برگردانيد. سپس عمر سخن گفت و از او نيز روى برگردانيد. پس از آن مقداد برخاست و...» [455]

مسلم نيز، به‏سان ابن‏هشام از آوردن متن سخنان ابوبكر خوددارى كرده است، و هر دوى آنها داستان را ناتمام گذاشته‏اند. تمام داستان در مغازى واقدى و امتاع الاسماع مقريزى چنين است: [456]

«عمر گفت: «يا رسول اللّه‏! به خدا سوگند اين قبيله قريش و عزّت آن است. به خدا سوگند از هنگامى كه عزت يافته، ذليل نشده. به خدا سوگند از هنگامى كه كافر شده ايمان نياورده. به خدا سوگند كه هرگز عزّتش را تسليم نمى‏كند و به سختى با تو مى‏جنگد. پس براى مقابله با آن آمادگى لازم را فراهم و توان و توشه مناسب را تهيه ببين» سپس مقدادبن عمرو برخاست و گفت:

«يا رسول اللّه‏! فرمان خدا را به انجام برسان كه ما با تو هستيم. به خدا سوگند ما آنچنانكه بنى‏اسرائيل به پيامبر خود گفتند به تو نمى‏گوئيم كه:«اذهب انت و ربّك فقاتلاانّا هنهنا قاعدون»:«تو و پروردگارت برويد و بجنگيد كه ما همين جا نشسته‏ايم» [457] بلكه مى‏گوئيم: تو و پروردگارت برويد و بجنگيد كه ما نيز به همراه شما مى‏جنگيم سوگند به آنكه تو را به حق مبعوث كرد، اگر ما را به «بِرك الغماد» [458] هم ببرى با تو مى‏آئيم». و رسول خدا(ص) او را تحسين كرد و دعاى خيرش فرمود.

پيامبر(ص) پس از آن برخاست و فرمود: «اى مردم! نظر خودتان را به من بگوئيد» و مراد آن حضرت انصار مدينه بود و گمان داشت كه انصار جز در شهر خود ياريش نمى‏كنند. زيرا آنها پذيرفته بودند كه او را تنها از آنچه خود و خانواده شان را پاس مى‏دارند، پاس بدارند. و لذا پيامبر(ص) فرمود: «نظرتان را به من بگوئيد!» و «سعدبن معاذ» برخاست و گفت:

«يا رسول اللّه‏! من از سوى انصار پاسخ مى‏گويم. گويا مراد شما ما هستيم!» فرمود: «آرى» سعد گفت: «ظاهرا بايد از موضوعى كه به شما وحى شده بود، به موضوع ديگرى بپردازيد.[بدان كه]ما به راستى به شما ايمان آورده و تصديقتان نموده و گواهى داده‏ايم كه هر چه شما آورده‏اى حق است و براى شنيدن و اطاعت كردن با شما عهدها و پيمان‏ها بسته‏ايم. پس، يا رسول اللّه‏! مأموريتت را به انجام رسان كه سوگند به آنكه تو را به حق مبعوث كرد، اگر اين دريا را فراروى خود قرار دهى و در آن فرو شوى، ما نيز تا آنگاه كه يك نفرمان باقى است، با تو در آن فرو مى‏شويم. با هر كه خواهى بپيوند و از هر كه خواهى ببر، و هر چه خواهى از اموالمان بگير، كه آنچه از اموالمان بگيرى نزد ما محبوبتر از آنى است كه وا مى‏گذارى. سوگند به آنكه جانم به دست اوست من هرگز اين راه را نپيموده‏ام و از آن اطلاعى ندارم، و از اينكه فردا با دشمنانمان روبرو شويم ناخشنود نيستيم. ما در جنگ بسيار شكيبا، و در رويارويى بسيار صادقيم و شايد خداوند چيزى از ما به شما بنمايد كه باعث روشنى چشمتان گردد.».

و در روايت ديگرى گويد: سعد گفت:

«يا رسول اللّه‏! ما از قوم خود گروهى را بر جا نهاده‏ايم كه نه در محبت به شما، از ما كمترند و نه در فرمانبردارى از شما، از ما عقبتر. آنها نيز خواستار و علاقمند جهادند. يا رسول اللّه‏! اگر آنها گمان داشتند كه شما با دشمنى روبرو خواهيد شد، بر جاى نمى‏ماندند. ولى آنها پنداشتند كه اين تنها يك كاروان است. ما اكنون براى شما جايگاهى را برپا مى‏داريم تا در آن مستقر گرديد و زاد و راحله شما را آماده مى‏كنيم و سپس به رويارويى دشمن مى‏رويم. در چنين حالى اگر خدا عزتمان بخشيد و بر دشمن پيروزمان كرد كه به خواست خود رسيده‏ايم، و اگر سرنوشت ديگرى بود، شما بر مركب خويش سوار مى‏شويد و به كسانى كه پشت سر ما هستند مى‏پيونديد» و رسول خدا(ص) او را تحسين كرد و فرمود: «يا آنكه خدا بهتر از آن را به انجام رساند اى سعد!»

راوى گويد: پس از آنكه سعد نظرش را بيان كرد، پيامبر(ص) فرمود:

«به يُمن و بركت خدا پيش برويد كه خداوند پيروزى بر يكى از اين دو طايفه را به من وعده داده است. به خدا سوگند گويا قتلگاه آن قوم را مشاهده مى‏كنم» و سپس جاى فرود و قتلگاه آنها را به ما نشان داد كه: اين جايگاه فلان و اين جايگاه فلان است. و ديديم كه هيچ يك از جايگاه برون نيفتادند. پس مردم دانستند كه با جنگ روبرو مى‏شوند و كاروان تجارتى ناپديد شده است. و با سخنان پيامبر(ص) به پيروزى خود اميدوار شدند». [459]

مشاوره رسول خدا (ص) با اصحاب خود در اين مقام براى آن بود كه بداند آنها با توجه به شرايطى كه پيش آمده چه مى‏كنند. و اين پس از آن بود كه خداوند از جنگ و پيروزى آگاهش كرده و قتلگاه آن قوم را به او نشان داده بود و او نيز ـ پس از آنكه آنها آمادگى خود را براى جنگيدن اعلام داشتند ـ آن را به ايشان نشان داد. پس، آن حضرت در هنگامى كه با آنها مشورت مى‏كرد، قصد بهره‏گيرى از نظرات آنها را نداشت. اين تنها نوعى نرمش و دلجويى و آگاه كردن آنها از فرار كاروان قريش و تغيير وضع بود كه بايد به جاى دستيابى بر اموال تجارتى قريش به ميدان كارزار روند و آماده نبرد گردند!

ب ـ جنگ احد:

در مغازى واحدى و متاع الاسماع مقريزى گويند: «رسول خدا (ص) بر فراز منبر رفت و خداى را سپاس و ثنا گفت و فرمود: «اى مردم! من در خواب خود رؤيايى ديدم. ديدم كه گويا در زرهى نفوذ ناپذيرم و زبانه شمشيرم، ذوالفقار، شكسته شد. و ديدم گاوى ذبح مى‏شود. و ديدم كه گويا قوچى را به دنبال خود مى‏كشاندم».

مردم گفتند: «يا رسول اللّه‏! آن را چگونه تعبير مى‏كنيد؟» فرمود: «امّا زره نفوذناپذير نشانه مدينه است. پس در آن بمانيد. و اما شكسته شدن زبانه شمشيرم، نشانه مصيبتى است كه بر من وارد مى‏شود. و اما آن گاوى كه ذبح مى‏شود، نشانه كشته شدگان اصحاب من است. و اما اينكه قوچى را به دنبال خود مى‏كشاندم، آن قوچِ لشكر دشمن است كه ان شاء اللّه‏ او را مى‏كشيم.»

و در روايتى ديگر است كه فرمود: «اما شكسته شدن شمشيرم، نشانه كشته شدن مردى از اهل‏بيتم باشد» پس از آن فرمود: «نظرتان را به من بگوئيد» و نظر رسول خدا (ص) آن بود كه از مدينه خارج نشوند. عبداللّه‏بن ابىّ و بزرگان مهاجر و انصار نيز با آن حضرت موافق بودند. فرمود: «در مدينه بمانيد و زنان و كودكان را در برجها و سنگرها قرار دهيد، كه اگر دشمن بر ما وارد شد در كوچه‏ها به جنگشان رويم ـ كه ما از آنها بدان آگاهتريم ـ و از بلنداى برجها و سنگرها تيربارانشان كنيد» آنها خانه‏هاى مدينه را نيز از هر سو به هم راه داده و آن را به قلعه‏اى تبديل كرده بودند. ولى جوانان نورسيده كه در جنگ بدر نبودند و خواستار شهادت و رويارويى با دشمن بودند گفتند: «ما را به سوى دشمنانمان ببر» و حمزه و سعدبن عباده و نعمان‏بن مالك‏بن ثعلبه با گروهى از انصار گفتند: «يا رسول اللّه‏! بيم آن داريم كه دشمن گمان كند ما از رويارويى با آنها هراسانيم، و اين باعث جرأت و گستاخى آنها بر ما گردد. شما در روز بدر با سيصد نفر همراه بوديد و خدا بر آنها پيروزتان كرد و ما امروز گروه بسيارى هستيم كه از خدا آرزوى چنين روزى را داشتيم و خدا آن را فرا روى ما قرار داده است.» رسول خدا (ص) كه ديد آنها سلاح بر تن كرده و بدينگونه پافشارى مى‏كنند، ردّ خواسته‏شان را به مصلحت نديد. حمزه گفت: سوگند به آنكه اين كتاب را بر تو نازل كرده، امروز هيچگونه غذايى نخواهم خورد تا آنكه در خارج مدينه شمشيرم را پياپى بر آنها فرود آرم ـ او روز جمعه و روز شنبه را روزه بود ـ و بعد، مالك‏بن ثنان پدر ابوسعيد خدرى و نعمان‏بن مالك‏بن ثعلبه و اياس‏بن عتيك نيز درباره خارج شدن براى جنگ سخن گفتند و رسول خدا (ص) كه ديد اينها جز آن را نمى‏پذيرند، نماز جمعه را با مردم اقامه كرد و اندرزشان داد و فرمود تا در جهاد بكوشند و به آنها خبر داد مادامى كه صابر باشند پيروزى از آن ايشان است. مردم نيز به خاطر حركت به سوى دشمن خشنود شدند. ولى بسيارى نيز اين خروج را خوش نداشتند. رسول خدا (ص) پس از آن نماز عصر را با مردم برگزار كرد و در اين حال، مردم گرد هم آمده و اهالى منطقه «عوالى» [460] نيز حاضر شده، و زنان را در دژها و سنگرها جاى داده بودند. پيامبر (ص) داخل خانه خود شد و ابوبكر و عمر نيز وارد شدند و عمامه و لباسش را پوشانيدند و در همان حال، مردم در فاصله ميان حجره و منبر آن حضرت صف بسته بودند. سعدبن معاذ و اسيدبن حضير آمدند و به مردم گفتند: «شما هرچه خواستيد به رسول خدا گفتيد و او را ناچار از خروج كرديد، در حاليكه امر و فرمان از آسمان بر او نازل مى‏شود. پس كار را به او برگردانيد و هرچه فرمانتان داد همان را انجام دهيد و هرچه مورد علاقه و نظر اوست همان را پيروى نمائيد.» در چنين حالتى بودند كه رسول خدا (ص) با لباس و سلاح رزم، زره پوشيده و كمر بسته و شمشير آويز بيرون آمد و آنها كه پافشارى مى‏كردند گفتند: «يا رسول اللّه‏! ما حق نداشتيم با شما مخالفت كنيم. شما هرچه نظر داريد همان را انجام دهيد» كه پيامبر فرمود: «من شما را به آن كار فراخواندم و شما نپذيرفتيد. و[اكنون]براى هيچ پيامبرى سزاوار نيست كه چون لباس رزم پوشيد، آن را فرو نهد تا آنگاه كه خداوند ميان او و دشمنانش داورى نمايد. آنچه به شما دستور دادم فرابگيريد و آن را پيروى نماييد و به نام خدا حركت كنيد كه، تا شكيبايى ورزيد، پيروزى از آن شماست».

مؤلف گويد: شايد حكمت اينكه رسول خدا(ص) اصرار آنها در بيرون رفتن را پذيرفت اين باشد كه اگر آن را نمى‏پذيرفت، در جان آنها تأثير بدى مى‏گذاشت و بجاى شجاعت و كارآمدى باعث ضعف و ذلت مى‏گرديد. حكمت عدم پذيرش رأى دوم آنها را هم كه خود آن حضرت بيان داشت.

نمونه ديگرى كه رسول خدا(ص) به نظر اصحاب خود عمل كرد، داستانى است كه در جنگ خندق روى داد:

ج ـ جنگ خندق:

واقدى و مقريزى درباره شروع جنگ خندق روايت كرده و گويند: «رسول خدا(ص) با آنها[= صحابه]مشورت نمود. ـ آن حضرت در جنگها مشورت با آنها را افزون مى‏كرد... ـ كه سلمان پيشنهاد حفر خندق را داد.»

اين دو راوى از مشاوره ديگرى در پايان جنگ نيز خبر داده و گويند: «پيامبر خدا(ص) و يارانش بيش از ده شب در محاصره بودند. تا آنگاه كه سختى فزون شد و آن حضرت عرضه داشت: «خداوندا من تورا به عهد و وعدت سوگند مى‏دهم! خداوندا تو اگر بخواهى عبادت نمى‏گردى!» و بعد به دنبال «عيينه‏بن حصن و حارث‏بن عوف» كه رؤساى قبيله غطفان بودند فرستاد كه يك سوم خرماى مدينه را به آنها بدهد تا با همراهانشان بازگردند[و از يارى سپاه كفر دست بكشند]ولى آنها خواستار نصف آن خرماها شدند و پيامبر (ص) نپذيرفت مگر همان يك سوم را. آن دو راضى شدند و همراه با ده نفر از افراد قوم خود براى امضاى صلح‏نامه وارد گرديدند. كار به پايان خود نزديك مى‏شد و قلم و كاغذ آماده گرديده بود تا عثمان‏بن عفان صلح‏نامه را بنويسد ـ و عبادبن بشر غرق در سلاح بالاى سر رسول خدا(ص) ايستاده بود ـ كه «اسيدبن حضير» وارد شد و ديد كه «عيينه» پاهايش را دراز كرده است. به او گفت: «اى بوزينه! پاهايت را جمع كن. آيا پاى خود را در برابر رسول خدا(ص) دراز مى‏كنى؟! به خدا سوگند اگر پيامبر (ص) حضور نداشت پهلوهايت‏ها را با نيزه سوراخ مى‏كردم! سپس گفت: يا رسول اللّه‏ كه درود خدا بر تو باد، اگر اين كار فرمانى آسمانى است، آن را به انجام رسانيد؛ و اگر جز آن است به خدا سوگند جز شمشير به آنها ندهيم![و به آنها گفت:]شما از كى به طمع چنين چيزى از ما افتاده‏ايد؟».

رسول خدا(ص) كه چنين ديد «سعدبن معاذ و سعدبن عباده» را فرا خواند و در نهان با آنها مشورت نمود. آن دو گفتند: «اگر اين كار فرمانى آسمانى است، آن را به انجام رسانيد؛ و اگر كارى است كه بدان مأمور نيستيد ولى انجامش را خوش داريد، ما شنوا و فرمانبرداريم. ولى اگر تنها يك نظر است آنها را نزد ما جز تيزى شمشير نباشد!» و پيامبر (ص) فرمود: «من ديدم همه عرب با يك كمان شما را هدف گرفته‏اند لذا با خود گفتم آنها را راضى كنم و با آنها نجنگم» آن دو گفتند: «يا رسول اللّه‏! به خدا سوگند اينها در جاهليت از شدت سختى كَنه و كُرك شتر مى‏خوردند و هرگز چنين طمعى درباره ما نداشتند كه چيزى از ما بستانند مگر از راه خريد كردن يا مهمان شدن! و اكنون كه خداوند شما را به ما داده و ما را به شما گرامى داشته و با شما هدايتمان فرموده، به پستى تن دهيم؟! نه هرگز جز تيزى شمشير بدانها ندهيم!» و پيامبر(ص) فرمود: «نامه را پاره كن» سعد نامه را دريد و «عيينه و حارث» برخاستند و رسول خدا(ص) با صداى رسا فرمود: «باز گرديد كه بين ما و شما شمشير است.» [461]

اين، داستان مشورت و نظرخواهى رسول خدا(ص) از اصحاب خود در آن غزوه بود و از گفتگوى رسول خدا(ص) آشكار مى‏شود كه آن حضرت بناى بر آن داشته تا در ميان قبايل محارب ايجاد اختلاف نمايد. به ويژه آن كه در پايان با صداى رسا فرمود: «بازگرديد كه بين ما و شما شمشير است!» زيرا، اين داستان منتشر مى‏گرديد و به گوش قريشيان مى‏رسيد و ميان آنها ايجاد اختلاف مى‏نمود. چنانكه واقدى و مقريزى پس از آن روايت كرده‏اند كه رسول خدا(ص) «نعيم بن مسعود» را بدين كار فرمان داد و او در كار خود موفق شد و در بين يهود بنى قريظه و قريشيان ايجاد شك و ترديد و اختلاف نمود و اين روش يكى از علل شكست آنها بود.

اكنون در پرتو بيان بخشى از مشاوره‏هاى رسول خدا، آشكارا در مى‏يابيم كه هدفِ اين مشورت‏ها آن نبوده كه پيامبر رأى و نظر درست را از اصحاب خود فرابگيرد و به كار ببندد؛ بلكه هدفِ آن حضرت احيانا آن بوده كه رأى و نظر صحيح خود را كه از پيش مى‏دانست، از راه مشورت به آنها بياموزد تا بدان عمل نمايند. چنانكه مشورت آن حضرت با آنها در جنگ بدر چنين بود. زيرا، خداوند پيش از آن پيامبرش را ـ از اينكه به زودى با قريش وارد جنگ مى‏شوند و بر آنها پيروز مى‏گردند ـ آگاه كرده بود، و پس از مشاوره نيز رسول خدا آنها را از نتيجه كار باخبر ساخت و قتلگاههاى قريشيان را به آنها نشان داد. پس، هدف نهائى از چنين مشاوره‏هايى توجه دادن مسلمانان به انجام كارهائى بود كه انجامش شايسته آنهاست و پيامبر آن را از راه مشورت بدانها مى‏آموخت، و اين برخلاف روش پادشاهان و جباران است كه رأى و نظر خود را بر مردم ديكته مى‏كنند و مثلاً مى‏گويند: «ما كه پادشاهيم... فرموديم تا...».

همچنين، صدر آيه مورد استناد نيز به وضوح بر آنچه كه ما بيان داشتيم دلالت تام دارد. زيرا خداوند متعال مى‏فرمايد:«فبما رحمة من اللّه‏ لنت لهم و لو كنت فظا غليظ القلب لا نفضّوا من حولك فاعف عنهم و استغفر لهم و شاورهم فى الامر...» [462] : «به رحمت الهى با آنها نرمخو شدى. و اگر خشن و سنگدل بودى از گرد تو پراكنده مى‏شدند. پس، آنها را ببخش و برايشان آمرزش بخواه و در كارها با آنان مشورت كن...» و مشاورة در اينجا از مصاديق «لينت و نرمى و رحمت» خداوندى است كه در صدر آيه آمده است.

بنابراين، هدف مشاوره گاهى «ملايمت و نرمى» نشان دادن است؛ مانند مثال پيشين. و گاهى تربيت جانهاى مسلمانان است؛ مانند مشاوره در «غزوه احد». زيرا، رسول خدا(ص) ـ آنگاه كه نظرشان را پذيرفت و لباس رزم پوشيد تا به احد برود و آنها از اصرار و فشار بر پيامبر براى خروج پشيمان شدند و گفتند: «يا رسول اللّه‏! ما حق نداشتيم با شما مخالفت نمائيم، هر چه نظر شماست همان را انجام دهيد» ـ به آنها فرمود: «من شما را به آن كار فراخواندم و شما نپذيرفتيد، و[اكنون]شايسته هيچ پيامبرى نيست كه چون لباس رزم پوشيد آن را فرو نهد تا آنگاه كه خداوند ميان او و دشمنانش داورى نمايد».

از گفتگوهاى انجام شده ميان رسول خدا و اصحاب او در اين واقعه آشكار مى‏شود كه، اگر پيامبر تمايل شديد آنها را براى خروج بى‏پاسخ مى‏گذاشت، اين كار اثر بسيار بدى بر جانشان داشت و باعث ضعف نفس و دودلى و واپس گرائى آنها در جنگ مى‏شد. بدين خاطر، با آنكه نظر آنها را صائب نمى‏ديد، آن را پذيرفت. و در «جنگ خندق» هم كه اصل مشاوره نقشه و تمهيدى براى به دام انداختن مشركان بود كه طرح و نقشه آن حضرت بسيار موفق از آب درآمد.

دوم ـ نقد و بررسى استدلال به بيعت

در گذشته دانستيم كه: بيعت تنها با رضايت و اختيار منعقد مى‏شود نه با شمشير و اجبار.

و دانستيم كه: بيعت براى معصيت، بيعت براى نافرمانى خدا، و بيعت با كسى كه خدا را نافرمانى كند، صحيح نيست.

و دانستيم كه: اولين بيعتى كه پس از رسول خدا گرفته شد، بيعت براى خلافتِ ابوبكر بود كه صحت بيعت با خليفه عمر متوقف بر صحت آن است. زيرا، بيعت با او به دستور خليفه ابوبكر بود. و نيز، صحت بيعت با خليفه عثمان متوقف بر صحت بيعت با خليفه عمر بود. زيرا، آن بيعت با دستور خليفه عمر ستانده شد: آنگاه كه فرمان داد اعضاى شوراى شش نفره بايد با كسى بيعت كنند كه «عبد الرحمن بن عوف» با او بيعت مى‏كند و هر كه مخالفت نمود او را بكشند.

و دانستيم كه: چگونه با ستيز و چيرگى در «سقيفه بنى ساعده» براى ابوبكر بيعت گرفته شد و سپس با مساعدت قبيله اسلم در كوچه‏هاى مدينه ادامه يافت و چگونه آتش به خانه فاطمه(ع) دخت رسول خدا(ص) برده شد. زيرا بيعت ناپذيران در آن متحصن شده بودند، و بنى هاشم تا آنگاه كه دخت رسول خدا حيات داشت، بيعت نكردند. و جنيان سعد بن عباده را به خاطر آنكه بيعت نكرد با دو تير از پاى در آوردند!

اين وضع و حالِ بيعت گرفتن در مدينه بود. اما در خارج مدينه، حال و روز كسانى كه از بيعت با ابوبكر سرباز زدند و از دادن زكات به مأموران خليفه خوددارى نمودند، كشته شدن مردان و اسيرى زنان و غارت اموال بود.

چنانكه «مالك بن نويره» [463] كارگزار رسول خدا و خاندان او از قبيله تميم بدان مبتلا گرديدند: آنگاه كه سپاه «خالد بن وليد» شبانه بر آنها يورش بردند و چون سلاح برداشتند، سپاه خالد گفتند: ما مسلمانيم. ياران مالك نيز گفتند: ما هم مسلمانيم. سپاه خالد به آنها گفتند: اگر راست مى‏گوئيد سلاح را زمين بگذاريد. آنها سلاح را نهادند و با سپاه خالد نماز گزاردند. [464] ولى پس از نماز آنها را گرفتند و نزد خالد بن وليد بردند و او دستور داد مالك را گردن بزنند كه مالك به همسرش نگاه كرد و به خالد گفت: «اين زن مرا كشت!» ـ و آن زن بسيار زيبا بود ـ خالد گفت: «بلكه خداوند به خاطر برگشتن از اسلامت تو را كشت.» و مالك گفت: «من بر دين اسلامم!» و خالد پس از كشتن او دستور داد سرش را پايه ديگ كردند و در همان شب، در حالى كه هنوز جنازه مالك دفن نشده بود، با همسرش همبستر شد! [465]

همچنين بود حال قبايل كَنده كه چون «زياد بن لبيد بياضى» كارگزار ابوبكر شتر يكى از جوانان ايشان را گرفت و آن جوان درخواست كرد شتر ديگرى به جاى آن بگيرد و وى نپذيرفت ـ چون نشان صدقه و ماليات بر آن زده بود ـ و آن جوان به نزد مردى از بزرگان كنده به نام «حارثة بن سراقه» رفت و به او گفت: عمو زاده! زياد بن لبيد ناقه‏اى از من گرفته و آن را نشان كرده و صدقه نموده است و من آن را خيلى دوست دارم، اگر ممكن است با او صحبت كن شايد آن را رها نمايد و شتر ديگرى از من بگيرد. حارثه نزد زياد رفت و به او گفت: «اگر ناقه اين جوان را به او بازگردانى و ناقه ديگرى به جاى او بگيرى، احسان كرده‏اى.» زياد گفت: «نشان صدقه بر آن زده شده است.» گفتگوى آن دو بالا گرفت و حارثه به سوى شتران صدقه رفت و آن شتر را بيرون كشيد و به آن جوان گفت: «ناقه‏ات را بگير و اگر كسى مزاحمت شد بزودى دماغش را با شمشير به خاك مى‏مالم» و گفت:

«ما رسول خدا را تا زنده بود اطاعت كرديم، و اكنون نيز اگر مردى از اهل‏بيت او جانشين گردد، اطاعتش مى‏كنيم. ولى پسر ابى قحافه[= ابوبكر]، به خدا سوگند طاعت او بيعتى بر گردن ما ندارد.» و بعد اشعارى سرود كه از جمله آنهاست:

«اطعنا رسول اللّه‏ اذكان بيننا

 فيا عجبا ممن يطيع ابابكر»

«رسول خدا را تا در ميانمان بود فرمان برديم.

و چه شگفت‏آور است كسى كه ابوبكر را فرمان مى‏برد».

و «حارث بن‏معاويه» از بزرگان كنده به زياد گفت: «تو ما را به پيروى از كسى فرا مى‏خوانى كه عهد و پيمان و سابقه‏اى با ما و با شما ندارد».

و زياد به او گفت: «راست گفتى ولى ما خود او را براى اين كار برگزيديم».

و حارث به او گفت: «بگو بدانم چرا اهل‏بيتش را از آن دور ساختيد؟ آنها كه سزاوارترين مردم بدان بودند. زيرا خداوند عز و جل مى‏فرمايد:«و اولوا لأرحام بعضهم اولى ببعض فى كتاب اللّه‏» [466] : «و خويشاوندان، برخى‏شان، در كتاب خدا، سزاوارتر از برخى ديگرند».

و زياد به او گفت: «مهاجران و انصار صلاح خود را بهتر از تو مى‏دانند».

و حارث گفت: «نه به خدا، آن را جز به حسادت از اهلش منحرف نساختيد. دل و جان من نمى‏پذيرد كه رسول خدا از دنيا برود و فرد شاخصى را براى پيروى امت از او تعيين نفرمايد! اى مرد از نزد ما برو كه تو، به ناپسند و ناپذيرفتنى فرا مى‏خوانى». و سپس چنين سرود:

«كان الرسول هو المطاع فقد مضى

 صلّى عليه اللّه‏ لم يستخلف»

«تنها رسول خدا مطاع بود كه از دنيا رفت.

درود خدا بر او باد كه جانشينى براى خود تعيين نفرمود»

زياد شتران صدقه را پيش از خود به مدينه فرستاد و سپس خود رهسپار مدينه شد و ابوبكر را از موضوع باخبر ساخت و او وى را با چهار هزار مرد جنگى تجهيز نمود. زياد به قصد «حضرموت» به راه افتاد و در مسير خود قبايل كنده را غافلگير مى‏كرد و مى‏كشت و اسير مى‏نمود. مانند «تيره بنى‏هند» كه بر آنها يورش برد و بسيارى از آنان را كشت و زنان و كودكانشان را به اسارت گرفت. و «تيره بنى‏عاقل» كه ناگهان بر آنها بتاخت و ايشان را محاصره كرد. زنان قبيله صيحه زدند و مردان آن اندكى جنگيدند و بعد گريختند و زياد زنان و اموالشان را در اختيار گرفت.

و نيز، در سياهى شب بر سر «تيره بنى‏حىّ» فرود آمد و دويست تن از مردانش را بكشت و پنجاه نفر را اسير كرد و بقيه گريختند و او زنان و فرزندان را جمع‏آورى نمود.

سپس «اشعث بن‏قيس» با او جنگيد و در شهر «تيم» محاصره‏اش نمود و زنان و كودكان و اموال را از او گرفت و به صاحبانش بازگردانيد. و بعد، خليفه ابوبكر به اشعث نامه‏اى نوشت و از او دلجوئى نمود و اشعث به نامه رسان گفت: «رئيس تو ابوبكر، مرا به خاطر مخالفت با او، كافر مى‏داند، ولى رفيق خود را كه خويشاوندان و عموزاده‏هاى مرا كشته، كافر نمى‏داند». و فرستاده ابوبكر به او گفت: «آرى اشعث! او تو را كافر مى‏داند زيرا خداوند متعال تو را به خاطر مخالفت با جماعت مسلمانان كافر شمرده است» كه ناگهان پسركى از عموزاده‏هاى اشعث با شمشير ضربتى بر او زد و وى را بكشت. و اشعث كار او را نيكو شمرد. ولى بيشتر ياران اشعث از اين كار خشمگين شدند و او را رها كردند تا آنكه تنها حدود دو هزار نفر براى او باقى ماند. زياد نيز براى ابوبكر نامه فرستاد و او را از كشته شدن فرستاده و محاصره بودن خود باخبر ساخت. ابوبكر براى چاره كار از مسلمانان نظرخواهى نمود و «ابوايوب انصارى» به او گفت:

«اين قوم تعدادشان بسيار است و چون تصميم به جمع نيرو بگيرند، گروه كثيرى را گرد مى‏آورند. اگر در اين سال سپاه را از سر آنان بازگردانى، اميدوارم خود آنها در سالهاى بعد زكات را به ميل خود به سوى تو بفرستند».

و ابوبكر گفت: «به خدا سوگند اگر پاى بند شترى را هم كه پيامبر بر آنها واجب كرده، از من بازدارند، پيوسته با آنها مى‏جنگم تا به حق بازگردند سپس به «عكرمه‏بن ابى‏جهل» نوشت كه با كسانى از اهل مكه كه دعوتش را مى‏پذيرند به سوى يمن برود و در بين راه كه به قبايل عرب مى‏رسد آنها را به يارى برانگيزد. او نيز همراه با دو هزار سوار قريشى و موالى و هم‏پيمانان آنها حركت كرد و سپس به سوى «مأرب» رفت. خبر او به گوش اهل «دبا» رسيد و آنها خشمگين شدند و گفتند: «او را از جنگ با عموزادگان كندى خود باز مى‏داريم». و بعد كارگزار ابوبكر را اخراج كردند و ابوبكر به عكرمه نوشت به سوى آنها برود و درباره ايشان كوتاهى ننمايد و چون از كارشان آسوده شد، آنان را اسيرانه نزد او بفرستد. عكرمه به سوى آنها رفت و با ايشان جنگيد و محاصره‏شان نمود. آنان درخواست صلح كردند و اينكه زكات بپردازند. عكرمه نپذيرفت مگر آنكه تسليم حكم او گردند. آنان پذيرفتند و عكرمه وارد قلعه ايشان گرديد و اشراف و بزرگانشان را به تدريج كشت و زنان و فرزندانشان را اسير كرد و اموالشان را گرفت و بازمانده‏ها را نزد ابوبكر فرستاد.

ابوبكر نيز خواست تا مردان را كشته و زنان و فرزندان را تقسيم نمايد كه عمر به او گفت:

«اى خليفه رسول خدا! اين قوم بر دين اسلامند و با همه وجود سوگند مى‏خورند كه از دين اسلام برنگشته‏اند» و ابوبكر آنها را زندان كرد تا آنگاه كه مرد و عمر در عصر خود آنها را رها نمود.

عكرمه پس از آن به سوى زياد رفت و خبر آن به اشعث رسيد و او به قلعه «نجير» پناه برد و زنان خود و زنان قومش را در آن گرد آورد. داستان وى به گوش قبايل كنده، يعنى كسانى كه اشعث را به هنگام كشته شدن فرستاده ابوبكر رها كرده بودند رسيد و آنها رها كردن عموزاده خويش را ننگ و عار خود دانستند و به جنگ زياد شتافتند. زياد از اين واقعه به وحشت افتاد و عكرمه به او گفت: «نظر من آن است كه تو اينها را در محاصره داشته باشى تا من بروم و با آنها روبرو گردم». زياد گفت: «نظر تو نيكوست، ولى اگر خدا بر آنها پيروزيت داد تا همه را نابود نكرده‏اى شمشير را از آنان بر مدار» و عكرمه گفت: «تا بتوانم در اين‏باره كوتاهى نمى‏كنم».

عكرمه رفت تا به آن قوم رسيد و با هم درگير شدند و جنگ ميان آنها به توازن رسيد و اشعث كه چيزى از حركت قبايل كنده نمى‏دانست و محاصره‏شان دراز مدت شده و گرسنگى و تشنگى به سختى بر آنها فشار آورده بود، از زياد براى خود و اهل‏بيت و ده نفر از بزرگان اصحابش امان‏نامه خواست و آنچه خواسته بود مكتوب شد و زياد آن نوشته را نزد عكرمه فرستاد و عكرمه قبايل كنده را از آن باخبر ساخت و نوشته را به آنها ارائه كرد. آنها نيز جنگ را رها كرده و بازگشتند. زياد داخل قلعه شد و شروع به كشتن تدريجى جنگجويان كرد تا آنگاه كه نامه ابوبكر به او رسيد كه تسليم‏شدگان را به مدينه بفرستد و او بازماندگان را در غل و زنجير كرد و به مدينه فرستاد [467] .

بارى، سرانجام بيعت ابوبكر بدين گونه بود. بيعتى كه خليفه عمر آن را لغزشى شتابزده توصيف كرد و خلافت خلفاى سه‏گانه: «ابوبكر و عمر و عثمان» بر آن استوار بود و اكنون بدان استدلال مى‏كنند.

سوم ـ نقد و بررسى استدلال به عمل صحابه

استدلال به «عمل صحابه» هنگامى صحيح و تمام است كه سيره آنها در رديف كتاب و سنت بوده و يكى از مصادر و مدارك شريعت اسلامى باشد و درباره آنها همانى نازل شده باشد كه درباره رسول خدا نازل گرديده است. مانند اين دو آيه شريفه كه مى‏فرمايد:

«لقد كان لكم فى رسول اللّه‏ اسوة حسنة» [468]

«همانا رسول خدا براى شما اسوه و الگويى نيكوست».

«ما آتاكم الرسول فخذوه و مانهاكم عنه فانتهوا» [469]

«آنچه را كه رسول خدا براى شما آورده بگيريد و از آنچه نهى‏تان كرده بازايستيد»

و بدون آن، عمل صحابه حجّتى را بر ما اثبات نمى‏كند. اضافه بر آن، نمى‏دانيم به كدام يك از صحابه اقتدا نماييم؟ زيرا قول و فعل برخى از صحابه با برخى ديگر مخالف است.

و بدين خاطر است كه علما و دانشمندان در چگونگى تشكيل خلافت اختلاف نظر دارند كه آيا خلافت با بيعت يك نفر تشكيل مى‏شود؛ چنانكه

عباس عموى پيامبر به على(ع) گفت: «دستت را دراز كن تا با تو بيعت كنم كه مردم با تو بيعت نمايند»؟ و يا به قول خليفه عمر: «بيعت با ابوبكر لغزشى شتابزده بود»؟ يا آنكه بايد به معاويه اقتدا نماييم، كه به روى خليفه شرعى امام على(ع) شمشير كشيد؟!

ما بيش از اين نيازى به نقد و بررسى و مناقشه نمى‏بينيم. امّا استدلال برخى به قول امام على(ع) در نهج‏البلاغه چنان است كه مى‏آيد:

نقد و بررسى استدلال به سخن امام على(ع) در نهج‏البلاغه:

برخى بنابر ديدگاهى كه درباره شورى و بيعت و اقتدا به عمل صحابه دارند، به سخنى كه سيد شريف رضى از امام على(ع) در نهج‏البلاغه آورده استدلال كرده‏اند كه آن حضرت فرموده است:

«همان مردمى با من بيعت كردند كه با ابوبكر و عثمان بيعت كردند. بر همان قرارى كه با آنها بيعت نمودند. پس، شاهد را حق گزينش و غايب را حق نكوهش نباشد. چه جز اين نيست كه شورى از آنِ مهاجران و انصار است. و اگر آنها بر يك نفر اجماع و اتفاق كردند و او را امام ناميدند، اين مورد رضا و پسند است. و اگر كسى با عيبجويى يا بدعتى از جرگه آنها برون مى‏شد، او را بدانچه از آن خارج شده بود باز مى‏گرداندند. و اگر سر باز مى‏زد با او به خاطر پيروى از غير راه مؤمنان پيكار مى‏كردند و خداوند او را بدانچه خود برگزيده ...» [470]

مى‏گويند: «امام(ع) در اين نامه با استناد به بيعت و شورى و اجماع مهاجران و انصار، بر معاويه احتجاج مى‏كند. بنابراين، امام(ع) تشكيل امامت را به وسله آنچه كه يادآور شده صحيح مى‏داند»

پاسخ آن است كه، سيّد رضى گاهى يك بخش از نامه يا خطبه امام(ع) را كه

در اعلى درجه بلاغت مى‏ديده گزينش نموده و بقيه آن را رها كرده؛ روشى كه درباره اين نامه نيز معمول داشته است. تمام اين نامه را «نصربن مزاحم» در كتاب «صفين» خود آورده و نصّ آن چنين است:

«بسم اللّه‏ الرحمان الرحيم

امّا بعد، بيعت با من در مدينه، تو را نيز، كه در شام هستى، بدان ملتزم مى‏كند. زيرا، همان مردمى با من بيعت كردند كه با ابوبكر و عمر و عثمان بيعت كردند. بر همان قرارى كه با آنها بيعت نمودند. پس، شاهد را حق گزينش و غايب را حق نكوهش نباشد. چه، جز اين نيست كه شورى از آنِ مهاجران و انصار است. و اگر آنها بر يك نفر اجماع و اتفاق كردند و او را امام ناميدند، اين مورد پسند خداست. و اگر كسى با عيبجويى يا رويگردانى از جرگه آنها خارج مى‏شد، او را بدانچه از آن خارج شده بود باز مى‏گرداندند. و اگر سر باز مى‏زد، با او به خاطر پيروى از غير راه مؤمنان پيكار مى‏كردند. و خداوند او را بدانچه خود برگزيده بود پيوند مى‏داد و ملازم جهنمش مى‏گرداند كه بدجايگاهى است. همانا طلحه و زبير با من بيعت نمودند و سپس بيعت مرا نقض كردند كه نقضشان همانند ردّشان بود و من بر اساس آن با ايشان پيكار كردم تا حق ظاهر و امر خدا باهر گرديد در حالى كه آنها ناخشنود بودند. پس، تو نيز بدانچه مسلمانان وارد آن شده‏اند، وارد شو، كه محبوبترين امور نزد من درباره تو عافيت و رستگارى است، مگر آنكه خود را در معرض بلا قرار دهى، كه اگر چنين كنى با تو پيكار مى‏كنم و از خدا بر تو مدد مى‏جويم. تو درباره قاتلان عثمان سخن بدرازا گفتى. پس،[اگر راست مى‏گوئى، ابتدا]بدانچه مسلمانان وارد آن شده‏اند وارد شو، سپس شكايت آنها را نزد من بياور تا تو و ايشان را به حكم كتاب‏اللّه‏ وا دارم. امّا آنچه تو به دنبال آنى، فريب كودك از خوردن شير است! و به جان خودم سوگند كه اگر با ديده عقلت، و نه هواى نفست، نظر كنى، مرا برى‏ترين فرد قريش از خون عثمان مى‏بينى. و

بدان كه تو از «طُلَقاء» [471] و آزاد شدگان هستى، از كسانى كه خلافت براى آنها روا نيست و شورى شامل حالشان نگردد. اينك «جريربن عبداللّه‏» را كه از جمله مؤمنان و مهاجران است به سوى تو و اطرافيان تو فرستادم. پس بيعت نما، كه نيروئى جز نيروى خدا نباشد [472] ».

از اين نامه آشكار مى‏شود كه امام على(ع) به چيزى احتجاج مى‏كند كه معاويه و همتايان او بدان ملتزم بوده‏اند و به او مى‏گويد: «بيعت با من در مدينه تو را هم، كه در شام بودى، بدان ملتزم مى‏سازد. چنانكه پيش از آن نيز، كه در شام بودى، به بيعت عثمان ملتزم شدى. همچنين بيعت با من ديگر همتايان تو در خارج مدينه را نيز بدان ملتزم مى‏سازد، چنانكه بيعت با عمر در مدينه آنها را، كه در ديگر اماكن بودند، بدان ملتزم ساخت».

امام(ع) بدينگونه او را ـ به همان چيزى كه او و ديگر همتايانش از مكتب خلفا در آن دوره بدان ملتزم بودند ـ ملتزم مى‏سازد. و اين در نزد عقلا امرى پذيرفته است و آنها با مخالف، به چيزى كه خود رابدان ملتزم مى‏داند، اجتجاج مى‏كنند. اين اولاً.

ثانيا اينكه فرمود: «و اگر آنها[= مهاجران و انصار]بر يك نفر اجماع و اتفاق كردند و او را امام ناميدند، اين مورد رضا و پسند خداست» اين جمله در برخى نسخه‏ها چنين آمده است: «اين مورد رضا و پسند است» [473] يعنى مورد رضا و پسند آنهاست. چون به اختيار و انتخاب آنها بوده و با اجبار و در سايه شمشير نبوده است. و بر فرض اينكه امام فرموده باشد: «اين مورد رضا و پسند خداست» مى‏گوئيم: آرى، آنچه كه همه مهاجران و انصار بر آن اجماع و اتفاق كرده باشند، كه امام على(ع) و دو سبط رسول خدا(ص) حسن و حسين(ع) نيز از جمله آنهايند، اين اجماع و اتفاق مورد رضاى خداست.

و سرانجام، نمى‏دانم چگونه به اين سخن امام در نهج‏البلاغه استشهاد كرده و ديگر سخنان امام(ع) را كه شريف رضى در همين نهج‏البلاغه روايت كرده، به فراموشى سپرده‏اند. مانند اين سخن كه در «باب حِكَم» آورده و گويد: هنگامى كه اخبار سقيفه را پس از وفات رسول خدا(ص) به اميرالمؤمنين(ع) رسانيدند فرمود:

«انصار چه گفتند؟».

پاسخ دادند: «گفتند: اميرى از ما باشد و اميرى از شما».

فرمود: «چرا با آنها احتجاج نكرديد كه رسول خدا(ص) وصيت فرموده كه به نيكانشان احسان شود و از بدانشان گذشت گردد؟»

گفتند: «در اين سخن چه حجتى بر آنان است؟»

فرمود: «اگر اميرى از آنِ ايشان بود كه درباره‏شان وصيت نمى‏شد!»

سپس فرمود: «قريش چه گفتند؟» پاسخ دادند: «احتجاج كردند كه آنها شجره رسول خدايند»

فرمود: «به شجره رسول خدا استناد كردند و ثمره آن را ضايع نمودند!»

و نيز سخن آن حضرت كه مى‏فرمايد:

«واعجبا! أتكون الخلافة بالصحابة و لا تكون بالصحابة و القرابة؟!»

«شگفتا! آيا خلافت با مصاحبت و همدمى، شدنى است و با مصاحبت و

خويشاوندى ناشدنى؟!» [474] . و شريف رضى گويد: آن حضرت را شعرى بدين معناست كه:

«فان كنت بالشورى ملكت امورهم

 فكيف بهذا و المشيرون غيّب»

«و ان كنت بالقربى حججت خصيمهم

 فغيرك اولى بالنبى و اقرب»

يعنى: «اگر از راه شورى امورشان را بدست گرفته‏اى،

اين چه شورائى است كه مشاوران آن حضور نداشتند.

و اگر از راه قرابت بر مخالف استدلال كرده‏اى،

كه غير تو به پيامبر سزاوارتر و مقربتر است».

و جامع‏ترين بيان آن حضرت در اين باره، بيانى است كه در خطبه «شقشقيه» آمده و فرموده:

«اما واللّه‏ لقد تقمّصها ابن ابى قحافة و انّه ليعلم انّ محلّى منها محلّ القطب من الرحى، ينحدر عنّى السّيل و لايرقى الىَّ الطير، فسدلت دونها توبا، وطويت عنها كشحا، و طفقت أرتئى بين ان اصولَ بيدٍ جزّاء، او اصبر على طخيةٍ عمياء ...»

«آگاه باشيد! به خدا سوگند پسر ابوقحافه[= ابوبكر]خلافت را جامه خويش كرد، در حالى كه مى‏دانست جايگاه من در آن، جايگاه محور در سنگ آسياست كه سيل معارف از من فرود آيد و هيچ پرنده‏اى بر بلندايم نيايد. پس، جامه‏اش را رها و كنارش را جدا ساختم و با خود انديشيدم كه آيا با دست خالى يورش برم، يا بر ظلمتى كور شكيبائى ورزم، ظلمتى كه ميانسالان را فرتوت و خردسالان را پير مى‏كند و مؤمنى در آن رنج مى‏كشد تا خدايش را ملاقات نمايد. و ديدم شكيبائى بر آن خردمندانه‏تر است. پس، شكيبائى ورزيدم، حالى كه در چشم خار و در گلو استخوان بود و ميراثم را به يغما رفته مى‏ديدم. تا آنگاه كه اوّلى[=ابوبكر]به راه خود رفت و آن را به آغوش فلانِ پس از خود افكند» امام(ع) سپس به قول اعشى تمثل جست و فرمود:

«شتان ما يومى على كورها

 و يوم حيّان اخى جابر»

«امروزِ من كه بر پالان شتر سوارم

با روزگار حيّان برادر جابر، چقدر فاصله دارد!»

و چه شگفت‏آور است!! آنكه در حياتش خواستار اقاله و فسخ بيعت مى‏شد [475] ، براى پس از مرگش آن را به نام ديگرى منعقد نمود - و چه حساب شده و به نوبت آن را دوشيدند! ـ و آن را در حوزه‏اى درشت و ناهموار قرار داد، كسى كه برخوردش دردافزا، همنشينى‏اش توان‏فرسا و اشتباه و اعتذارش بى‏انتها بود. و همدمى با او، سوارى بر شتر چموشى را مى‏مانست كه اگر زمامش را بكشى، بينى اش پاره گردد، و اگر رهايش كنى به هلاكش انجامد.

و به خدا سوگند، مردم[در زمان او]به اشتباه و وارونگى، و تلوّن و بيراهگى مبتلا گرديدند، و من در طول اين مدت و رنج اين محنت شكيبائى ورزيدم، تا آنگاه كه او - نيز - به راه خود رفت و آن[= خلافت]را در جماعتى نهاد كه مرا يكى از آنها انگاشت!

و پناه بر خدا از آن شورى! چه وقت در مقام مقايسه من با اوّلى‏شان ترديد به وجود آمد كه قرين و همسنگ چنين اشباهى شدم؟! با اين حال، من با فرودشان فرود و با پروازشان پرواز كردم. تا آنكه يكى از آنها[= سعد وقاص [476] ] به خاطر حقد و كينه‏اش از حق منحرف شد و ديگرى جانب دامادى نگاه داشت و ناگفتنى‏هاى پست ديگرى كه انجام شد تا اينكه سومى‏شان[= عثمان]در حالتى كه شكم و پهلوهايش را از مبدأ تا مخرج انباشته بود، به خلافت برخاست و خويشاوندانش نيز با او بپاخاستند و مال اللّه‏ را همانند شترانى كه سبزه بهارى مى‏بلعند، با ولع بلعيدند. تا آنگاه كه رشته‏اش از هم گسست و كردارش او را در هم شكست و پرخوريش واژگونش نمود.

و هيچ چيز به هراس و شگفتم نياورد، مگر آنكه ديدم مردم انبوه انبوه، بسان موى گردن كفتار، از هر سوى به سمت من آمدند. تا آنجا كه «حسن و حسين» لگدمال شدند و دو سوى بدنم سائيده گرديد ـ يا ردايم پاره شد ـ و همانند گوسفندان آرميده پيرامونم حلقه زدند.

و چون به انجام اين امر همت گماشتم، گروهى پيمان شكستند و دسته‏اى خروج كردند و جمعى ديگر ستم پيشه ساختند. چنانكه گوئى سخن خدا را نشنيده‏اند كه مى‏فرمايد:«تلك الدار الآخرة نجعلها للذين لا يريدون علوّا فى الارض و لا فسادا و العاقبة للمتقين»«اين سراى آخرت را براى كسانى قرار مى‏دهيم كه اراده برترى جوئى و فساد در زمين را ندارند، و فرجام نيك از آنِ پرهيزكاران است.» [477] چرا، به خدا سوگند آن را شنيده و به خاطر سپرده‏اند. ولى دنيا در چشمانشان زينت يافت و زيورش ايشان را فريفته ساخت.

آگاه باشيد! سوگند به آنكه دانه را شكافت و آدمى را جان بتافت، اگر آن جماعت حاضر نمى‏شدند و به‏خاطر حضور و يارى آنها، حجّت بر من تمام نمى‏شد، و اينكه خداوند بر عهده علما نهاده تا سيرى ستمكار و گرسنگى ستم ديده را تأييد ننمايد، بى‏گمان زمام آن را به گردنش مى‏افكندم و انجامش را به جام آغازش سيراب مى‏كردم. و شما خوب دريافته‏ايد كه اين دنياى شما نزد من از آب بينى بز ماده‏اى هم بيمقدارتر است.» [478]

گويند: «سخن امام(ع) كه به اينجا رسيد، مردى[كه]از نواحى سرسبز عراق[آمده بود]به‏پاخاست و نوشته‏اى به دست آن حضرت داد و امام به مطالعه آن پرداخت. ابن عباس به او گفت: «يا اميرالمؤمنين! كاش سخنت را از آنجا كه بريدى، ادامه دهى!» فرمود: «هيهات ابن عباس! اين «شقشقه»اى بود كه بيرون جست و فرو نشست»

و ابن عباس گويد: «به خدا سوگند هرگز بر هيچ سخنى به اندازه اين سخن افسوس نخوردم، چرا كه اميرالمؤمنين(ع) بدانجا كه مرادش بود نرسيد!».

مؤلف گويد: پيروان مكتب خلفا همه اين سخنان را فراموش كرده يا ناديده گرفتند و تنها به سخنى كه معاويه و همتايانش بدان ملتزم بوده‏اند و امام على(ع) با آن بر آنها احتجاج كرده، تمسك جسته‏اند!

چهارم ـ نقد و بررسى اين استدلال كه «خلافت با قهر و غلبه برپا مى‏گردد»

هركس تاريخ اسلام را مرور كند، در مى‏يابد كه «تشكيل حكومت و خلافت» تا دوران خلفاى عثمانى تركيه، بر اساس «زور» بوده است، و تشكيل بدون زور آن، همانند حكومت امام على(ع)، بسيار نادر است. و اين در جاى خود صحيح و روشن است و در آن بحثى نيست. اما اينكه گفته‏اند: «هركس با زور بر مسلمانان چيره شد و خليفه گرديد و اميرالمؤمنين ناميده شد، براى كسى كه ايمان به خدا و روز قيامت دارد، جايز نيست كه به خواب رود و او را «امام» نداند، نيكوكار باشد يا بدكار».

نمى‏دانم اين بزرگان از چه سخن مى‏گويند: از شريعت و قانون الهى براى تشكيل حكومت در جامعه اسلامى، يا از شريعت و قانون بيشه‏ها و نيزارها براى جامعه شيران و پلنگان؟!

ما در پاسخ به اشكال برخى كه مى‏گويند: «اينها سخن پيشينيان است و در عصر حاضر هيچ‏كس با آراء و معتقدات آنها موافق نيست» و گروه ديگرى كه مى‏گويند: «امروز بايد به جامعه اسلامى حاضر بپردازيم» ما در پاسخ، توجه اين دو گروه را به تصوير پشت جلد كتابى كه براى مدارس عربستان سعودى ـ سرزمينى كه كعبه بيت‏اللّه‏ و مسجدالحرام و مسجد رسول اللّه‏ و حرم او را در خود دارد ـ چاپ شده جلب مى‏نمائيم: اين كتاب «يزيد» را ستايش مى‏كند و در مدح او به روايت حديث مى‏پردازد! يزيدى كه كعبه را با منجنيق در هم كوبيد و مسجدالرسول و حرم آن حضرت را سه روز براى سپاهيانش مباح كرد تا مردم را بكشند و با زنان همبستر گردند [479] !! و اكنون براى دفاع از اين «يزيد» و ستايش از او، چنين كتابى در همان «حرمين شريفين» چاپ و منتشر مى‏گردد!!

محل تصوير پشت كتاب (ص 253 معالم عربى)

پيروى از امام ستمگرِ مخالفِ سنّت رسول اللّه‏:

در بحث «وجوب پيروى از امام در مكتب خلفا» ديديم كه چگونه از رسول خدا(ص) روايت كردند كه آن حضرت «برون شدن از اطاعت سلطانِ ستمگرِ مخالفِ سنت پيامبر را» نهى و «پيروى از او را» واجب فرموده است. ولى در مكتب اهل‏البيت احاديثى از رسول خدا روايت كنند كه با آن روايات تناقض دارد. مانند روايت سبط رسول اللّه‏ امام حسين(ع) از جد خويش كه فرمود:

«من رأى سلطانا جائرا مستحلاً لحرم‏اللّه‏ ناكثا عهده مخالفا لسنّة رسول اللّه‏ يعمل فى عباد اللّه‏ بالاثم و العدوان، فلم يغيّر عليه بفعل و لا قول، كان على اللّه‏ ان يدخله مدخله».

«هركس سلطان ستمگرى را ببيند كه، حرام‏هاى خدا را حلال كرده، پيمان با او را شكسته، با سنت رسول خدا مخالفت مى‏كند و بندگان خدا را با گناه و ستم مى‏آزارد، و او با عمل يا زبان به اصلاحش برنخيزد، بر خداست كه وى را به جايگاه آن ـ يعنى جهنم ـ وارد نمايد» [480] .

ما از مقايسه امثال اين روايات با روايات مكتب خلفا، در مى‏يابيم كه آن روايات، براى خيرخواهى و تأييد سلطه‏هاى حاكم بر مسلمانان، به رسول خدا نسبت داده شده است. و اين كار در اوايل دوره اموى انجام شد و سپس در دوره تدوين حديث در اوايل قرن دوم هجرى، آنها را در كتاب‏هاى حديثى اعم از صحيح و مسند [481] جاى دادند و همگى بر صحت و عمل بدان‏ها سازش و توافق كردند و پس از آن، علماى بلادِ سلطه‏هاى حاكم: محدثان و قضات و خطبا و امامان جمعه و جماعت و همتايانشان، در طول تاريخ و در بلاد گوناگون، از دوران امويان در شام و اندلس و سپس عباسيان در بغداد و عثمانى‏ها در تركيه و بردگان حاكم در مصر، و سلجوقيان و غزنويان در ايران و كردها در شام، در همه اين دوره‏ها و اين سرزمين‏ها، به شرح و حاشيه و تأكيد و تأييد آنها پرداختند و از سوى هيئت حاكمه به مال و منال و جاه و جلال نائل آمدند و اشراف و پيروانِ با نفوذ آنها راهشان را ادامه دادند.

و بدين‏گونه، مسلمانان به دو مكتب منشعب گرديدند: مكتب خلفا كه حكامش مال و جاه و منصب و مقام را به وفور و سخاوتمندانه در اختيار مروّجانش قرار مى‏داد، و مكتب اهل‏البيت(ع) كه در برابر آن افكار و رواياتِ مؤيّد سلطه‏هاى حاكم مقاومت مى‏كرد، و هيئت‏هاى حاكمه نيز، كشتار و زندان و تبعيد و يورش‏هاى نابود كننده و آتش زدن كتاب‏ها و كتابخانه‏ها را [482] ، در طول تاريخ، نثار آن مى‏نمود تا افكار و انديشه‏اش را كه حفاظت از سنت رسول خدا(ص) بود، از جامعه بدور و از ديد مسلمانان مستور دارد [483] .

و اكنون، با توجه به آنچه يادآور شديم ـ در اين زمان ـ چه مقدار از حقايق به ما مى‏رسد خدا مى‏داند و بس!

فشرده اين بحث

منطق حاكم در روز «سقيفه» در گفتار و كردار و نزد مهاجران و انصار، منطق قبيلگى بود، و بيعت ابوبكر در آن روز، بنابر ارزيابى خليفه عمر، لغزشى شتابزده.

عمر نيز، آنگاه كه خلافت را به شورى نهاد، به هيچ دليلى از كتاب و سنت استناد نكرد و تنها به اجتهاد و استنباط شخصى خود تكيه نمود. او اجتهاد كرد و تعيين «ولىّ امر» پس از خود را تنها به شش نفر ـ و نه بيشتر ـ واگذار كرد. و هم با نظر شخصى، آنها را از مهاجران ـ بدون انصار ـ برگزيد.

و نيز اجتهاد كرد و تعيين نامزد را به عبدالرحمان‏بن عوف ـ و نه ديگران ـ سپرد و گفت: «اگر دو نفر با يكى و دو نفر با ديگرى همراه شدند، با كسانى باشيد كه عبدالرحمان با آنهاست».

و نيز، اجتهاد كرد و گفت: «اگر عبدالرحمن يك دستش را بر دست ديگرش زد، او را پيروى كنيد.» و كسى كه اجتهاد خليفه عمر را در رديف كتاب خدا و سنت رسول خدا(ص) گرفته و آن را مدرك تشريع و قانونگذارى اسلامى بداند مى‏گويد: «امامت با شوراى شش نفره، كه پنج نفرشان با يكى از آنها بيعت نمايند، برقرار مى‏شود».

امّا استشهاد پيروان مكتب خلفا به آيه:«و امرهم شورى بينهم»،اين آيه تنها بر رجحان و برترى شورى، در امرى كه از خدا و رسول دستورى نداشته باشد، دلالت دارد. زيرا، خداوند سبحان هرجا كه اراده وجوب چيزى را داشته، آن را با عباراتى چون: «كُتِبَ عَلَيكُم» يا «فَرَضَ» يا «جَعَلَ» يا «وصّى» و غير آن، از واژه‏هائى كه دلالت بر وجوب دارد، بيان فرموده است.

و امّا آيه:«و شاورهم فى الامر»كه مخاطب آن رسول خدا(ص) است، مراد از آن مشاوره در امور جنگها و تربيت جانهاى مسلمانان، يا ايجاد شك و ترديد و اختلاف در بين مشركان بوده است. و همه اين امور به خاطر تعيين شكل و چگونگى اجراى حكم شرعى است و نه به خاطر شناخت و معرفت حكم شرعى! اضافه بر آن، اينان چگونگى اين شورى در تعيين امام را تعيين نكرده‏اند، و ما ديديم كه شوراى تشكيل خلافت عثمان چگونه پايان يافت. اين راجع به شورى.

و امّا بيعت، كه آن هم با زور و در سايه سلاح، و براى انجام معصيت و با كسى كه خدا را نافرمانى كند، منعقد و مستقر نخواهد شد.

و امّا سيره صحابه نيز، اگر در رديف كتاب و سنت و مدركى براى تشريع و قانونگذارى اسلامى به حساب آيد، استدلال به آن صحيح است و گرنه خير.

و امّا استشهادى كه در اين‏باره به نامه امام على(ع) به معاويه شده است ـ چنانكه گذشت ـ اين بيان استناد و احتجاج بر چيزى بود كه خصم خود را بدان ملتزم مى‏دانست، و اين در نزد عقلا پسنديده است. اضافه بر آنكه، اجماع صحابه با حضور امام على و امام حسن و امام حسين(ع) ـ چنانكه در تعبير امام(ع) آمده ـ اين اجماع دلالت بر رضاى الهى دارد.

امّا اينكه گفته‏اند: «هر كس با زور چيره شد، او اميرالمؤمنين است و اطاعتش واجب، نيكوكار باشد يا بدكار» اين واقعيتى است كه بر انجام و ادامه‏اش عادت كرده‏اند. چنانكه هر كس تاريخ خلفا در اسلام را بررسى كند براى او آشكار مى‏گردد.

اين، بررسى ديدگاه خلفا و دلايل آنها درباره «امامت» بود. ديدگاه مكتب اهل‏البيت(ع) و دلايل آنها را در جلد دوّم مورد بحث و بررسى قرار مى‏دهيم. ـ ان‏شاءاللّه‏ ـ

و الحمدللّه‏ ربّ العالمين