 |
|
امام شناسى ، جلد ششم علامه آية الله حاج سيد محمد حسين حسينى طهرانى - ۴ - «على بن ابيطالب صاحب اختيار هر مرد مؤمن و هر زن مؤمنهاى است، و اوصاحب اختيار شماستبعد از من» . و در روايت (466) با سند خود از اجلح، از عبد الله بن بريده، از پدرش، داستان جنگ خالد بن وليد و امير المؤمنين عليه السلام و ظهور مسلمانان را ذكر مىكند، و انتخاب امير المؤمنين يكى از كنيزان را براى خود بيان مىنمايد، مىگويد: خالد نامهاى براى رسول خدا نوشت و به همراهى من فرستاد، و مرا امر و سفارش كرد كه درباره على در نزد رسول خدا بدگويى و عيب گويى نمايم. من چون به نزد رسول خدا رسيدم، آثار گرفتگى و كراهت را در چهره او مشاهده كردم، و گفتم: اين مكان و موقعيت من، موقعيت كسى است كه از دست على به تو پناه آورده است، تو مرا با مردى (خالد) فرستادى، و امر كردى از او اطاعت كنم، و اينك آنچه را كه او فرستاده است، به تو ابلاغ مىنمايم! قال: يا بريدة! لا تقع فى على، على منى و انا منه، و هو وليكم بعدى. (46) «فرمود: اى بريده! درباره على زشتى مگوى! على از من است و من از على هستم، و او صاحب اختيار شماست پس از من» ! و در روايت (467) با سند خود از اجلح، از عبد الله بن بريده، (از پدرش) با روات ديگرى بعين آنچه را كه در روايت قبل آورديم، ذكر كرده است.(47) و در روايت (468) نيز با سند ديگر عين همين مضمون را آورده است. (48) و در روايت (469) با سند خود، از عبد الله بن عطآء، از عبد الله بن بريده، از پدرش آورده است كه پس از نقل مقدمات قضيه، بريده مىگويد: دشمنى و بغض من نسبتبه على بن ابيطالب از بغض همه مردم بيشتر بود، و اين معنى را خالد از من دانسته بود. در اين حال مردى آمد و گفت: على بن ابيطالب از سهم خمس، جاريهاى را برداشته است.خالد گفت: اين چه كارى است؟ و سپس مرد ديگرى آمد، و پس از آن مرد ديگرى، و همينطور اخبار پشتسر هم مىآمد، خالد بن وليد مرا خواست و گفت: اى بريده! مىدانى كه على چكار كرده است؟ ! اينك اين نامه مرا بگير، و به نزد رسول الله ببر، و او را از اين موضوع مطلع گردان! من نامه را گرفتم، و حركت كردم، تا به مدينه رسيدم، و بر رسول خدا وارد شدم. رسول خدا نامه را به دست چپ گرفت، و همانطور كه خداوند عز و جل فرموده است، نمىنوشت و نمىخواند.و من مردى بودم كه چون به تكلم مىآمدم، سر خود را پائين مىآوردم، تا از مطلب و حاجتخود فارغ شوم. و پيوسته سر خود را پائين مىآوردم و تكلم مىكردم، و آنچه را كه بايد، درباره على عيبگويى كردم.و سپس سر خود را بلند كردم، و ديدم كه رسول خدا در غضب آمده است، چنان غضبى كه در غير روز بنى قريظه و بنى النضير از آن حضرت نديده بودم.رسول خدا نظرى به من نموده گفت: يا بريدة ان عليا وليكم بعدى، فاحب عليا فانه يفعل ما يؤمر.(49) «اى بريده! على پيشواى شماستبعد از من! على را دوستبدار! كارى را كه او انجام مىدهد، طبق آن امرى است كه به او شده است» ! و عبد الله بن عطا گويد: چون اين حديث را براى حرث بن سويد بن غفله خواندم، گفت: عبد الله بن بريده بعضى از اين حديث را از تو كتمان كرده است، و آن اينكه رسول الله به او گفته بود: انا فقتبعدى يا بريدة! «اى بريده آيا پس از من نفاق مىورزى؟» و در روايت (470) و (471) و (473) و (474) و (475) و (476) و (477) آورده است، كه بريده گويد: رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: من كنت وليه فعلى وليه(50). «هر كس كه من مولاى او هستم، على مولاى اوست» .و در روايت (472) آورده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرموده است: من كنت ولية فان عليا وليه.(51) و در روايت (478) از بريده آورده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمود: من كنت مولاه فعلى مولاه (وليه - خ) .(52) «هر كس كه من پيشوا و آقا و صاحب اختيار او هستم، على پيشوا و آقا و صاحب اختيار اوست» . و در روايت (479) آورده است كه رسول خدا به بريده گفت: آيا على را مبغوض دارى؟ بريده مىگويد: گفتم: آرى! رسول خدا گفت: او را مبغوض مدار! و بار ديگر نفسى كشيده و گفت: او را محبوب بدار، چون سهميه على از خمس، بيش از اين مقدار بوده است. و در حديث (480) نظير همين مضمون را با سند ديگر آورده است. و در حديث (481) با سند خود از عمرو بن عطيه، از عبد الله بن بريده، از پدرش - بريده - روايت را آورده است تا اينجا كه بريده مىگويد: چون به نزد رسول خدا آمدم، او مشغول شستن سر خود بود، من آنچه را كه مىخواستم درباره على به او گفتم، و ما هر وقت در نزد رسول الله مىنشستيم، چشمان خود را به او نمىدوختيم، رسول الله فرمود: اى بريده آرام بگير! و دست از اين گفتارت بدار! من سر خود را بلند كردم، و ديدم كه چهره آن حضرت متغير شده است، و چون اين حال را نگريستم، گفتم: اعوذ بالله من غضب الله و غضب رسوله! قال بريدة: و الله لا ابغضه ابدا بعد الذى رايت من رسول الله ( صلى الله عليه و آله و سلم) . (53) «من پناه مىبرم به خدا از غضب خدا، و از غضب رسول خدا! سوگند به خدا كه من هيچ گاه ديگر على را مبغوض نمىدارم پس از آن حالتى كه در رسول خدا مشاهده كردم» .و در حديث (482) آورده است كه رسول خدا فرمود: فلا تبغضه و ان كنت تحبه فازد دله حبا، فو الذى نفس محمد بيده لنصيب آل على فى الخمس افضل من وصيفة. قال: فما كان من الناس احد بعد قول رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم احب الى من على.(54) «اى بريده! او را مبغوض مدار! و اگر اين چنين هستى كه او را دوست مىدارى، پس دوستى خود را زياده گردان! سوگند به آن خدائى كه جان محمد در دست اوست، نصيب و بهره آل على در خمس افضل است از يك كنيزك جوانى! بريده گويد: بعد از اين گفتار رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم كسى نزد من از على عليه السلام محبوبتر نبود» . و حافظ ابو بكر هيتمى از بريده اين روايت را ذكر مىكند، تا مىرسد به اينجا كه بريده مىگويد: من به مدينه وارد شدم، و داخل مسجد شدم، ولى رسول خدا صلى الله عليه [و آله] و سلم در منزل بودند، و جمعى از اصحاب بر در خانه آن حضرت بودند: به من گفتند: اى بريده چه خبر آوردهاى؟ ! گفتم: خبر خير! خداوند فتح و ظفر را نصيب مسلمانان كرد! گفتند: براى چه تو زودتر بدينجا آمدهاى؟ ! گفتم: على، جاريهاى را از سهم خمس برداشته است، من آمدهام تا به پيغمبر خبر دهم. گفتند: خبر بده به پيغمبر! زيرا اين خبر، على را از چشم پيغمبر مىاندازد! و پيغمبر از درون منزل، اين سخنان را مىشنيد. در اين حال پيغمبر با حالت غضب از منزل بيرون آمد و فرمود: ما بال اقوام يتنقصون عليا؟ من تنقص عليا فقد تنقصنى، و من فارق عليا فقد فارقنى، ان عليا منى و انا منه، خلق من طينتى و خلقت من طينة ابراهيم، و انا افضل من ابراهيم، ذرية بعضها من بعض و الله سميع عليم.يا بريدة: اما علمت ان لعلي اكثر من الجارية التى اخذ، و انه وليكم بعدى؟ ! فقلت: يا رسول الله! بالصحبة الا بسطتيدك فبايعتنى على الاسلام جديدا! قال: فما فارقته حتى بايعته على الاسلام.رواه الطبرانى فى الاوسط.(55) «چه حالتى دارند اقوامى كه از على مذمت مىكنند؟ كسى كه از على مذمت مىكند، از من مذمت كرده است.و كسى كه از على دورى گزيند، از من دورى كرده است.بدرستى كه على از من است، و من از على هستم.على از سرشت من آفريده شده است، و من از سرشت ابراهيم آفريده شدهام، و من از ابراهيم، افضل و اشرف مىباشم، ذريهاى است، كه بعضى از بعضى هستند، و خداوند شنوا و داناست. اى بريده! آيا ندانستهاى كه سهميه على از خمس، زيادتر از يك جاريهاى است كه برداشته است، و او صاحب اختيار و ولى ماستبعد از من؟ ! بريده مىگويد: من گفتم: اى رسول خدا! ترا سوگند مىدهم به حق صحبت ديرينت كه دستت را بدهى، تا من با تو بر سلام تازهام بيعت كنم! بريده مىگويد: من از پيامبر جدا نشدم تا اينكه بر اسلام با او بيعت كردم» . و اين روايت را طبرانى در «معجم اوسط» خود آورده است. بايد دانست كه همانطور كه از بعضى از تواريخ(56) و احاديثبه دست مىآيد، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم دوبار امير المؤمنين عليه السلام را به عنوان رياست لشگر سريه به سوى يمن فرستادند. يك بار، همان دفعهاى بود كه براى تعقيب عمرو بن معدى كرب و اسلام نجران فرستادند، كه در همان سفر هم خالد بن وليد را به سوى بنو جعفى روانه ساختند، و دستور دادند كه در وقت تلاقى دو لشكر، پيوسته امارت لشكر با على بن ابيطالب بوده باشد، و در آن سريه، حضرت امير المؤمنين عليه السلام نيابت و خلافت در لشگر را به خالد بن سعيد بن العاص سپردند، و خالد بن وليد نيابت را به ابو موسى اشعرى سپرد، و در همين سفر بود كه خالد مخالفت كرد و مورد عتاب واقع شد.و نيز در همين سفر بود كه خالد بن وليد نامهاى به معيتبريدة بن حصيب اسلمى در شكايت از امير المؤمنين عليه السلام به رسول الله نوشت و به مدينه فرستاد، و هنوز لشكريان على بن ابيطالب و خالد بن وليد، در ماموريتبودند كه بريدة به مدينه آمد و پيغام رساند، و مورد غضب رسول خدا واقع شد، و آن حضرت او را امر به پيروى و متابعت از ولايت امير المؤمنين كردند. و بار ديگر دفعهاى بود كه خالد بن وليد، چون شش ماه در يمن ماند، و دعوت او به اسلام به جائى منتهى نشد حضرت رسول الله امير المؤمنين را روانه ساختند كه خالد را عزل كنند و هر كدام از لشكريان خالد بخواهد به لشكريان امير المؤمنين بپيوندد، و در اين سريه بود كه امير المؤمنين عليه السلام بريدة بن حصيب را مامور محافظت و نگهدارى از غنائم نمودند، و با لشكريان پس از انجام ماموريتبه مكه آمدند، و خود از لشگر جدا شده، و به رسول الله براى حج پيوستند، و مامور آن حضرت در غياب، حلههاى يمانى را بين لشگريان تقسيم كرد، و امير المؤمنين چون از مكه برگشتند، و در نزديكى مكه لشگر خود را بدين حال مشاهده كردند امر كردند تا حلهها را كه از صدقات بود از تن بيرون آورند، و در عدلها ببندند، و به نزد رسول الله آوردند.و چون اين امر موجب ناراحتى لشگر شد، چون به مكه وارد شدند، زبان به تعييب امير المؤمنين گشودند.و رسول خدا اعلان كردند در ميان مردم كه على در راه خدا اهل مسامحه و مجامله نيست، او در راه خدا از چيزى ترس ندارد، و او فانى در ذات خدا گرديده است. ولى البته اين دو سريه و ماموريت امير المؤمنين عليه السلام به جانب يمن در سنه دهم از هجرت تحقق پذيرفته است، و از مكه امير المؤمنين در معيت رسول خدا به مدينه بازگشتند، و در جحفه و غدير خم، آن خطبه غراء را رسول خدا، درباره ولايتكليه و مطلقه الهيه آن حضرت ايراد نمودند. و نيز ابو بكر هيتمى از عمرو بن شاس اسلمى كه از اصحاب حديبيه رسول الله است آورده است كه او مىگويد: من با على بن ابيطالب عليه السلام به سوى يمن رفتيم.و على در اين سفر با من جفا كرد، تا به جائى كه من در دلم از او ناراحت و غضبناك بودم، و چون به مدينه بازگشتيم، من شكايتخود را از على در مسجد براى مردم بيان مىكردم، و اين شكايت من به سمع رسول الله رسيده بود. صبحگاهى كه در مسجد وارد شدم، و رسول خدا در ميان جمعى از اصحاب خود نشسته بود، چون نظرش به من افتاد، كه من او را مىنگرم، نگاه تند و حادى به من نمود، تا اينكه نشستم، و قال: يا عمرو! و الله لقد آذيتنى! قلت: اعوذ بالله من اذاك يا رسول الله! قال: بلى من آذى عليا فقد اذانى! (57) «فرمود: اى عمرو بن شاس، سوگند به خدا كه تو مرا اذيت كردى! گفتم: من پناه مىبرم به خدا، از آزار رسانيدن به تو، اى رسول خدا! فرمود: آرى، كسى كه على را آزار برساند، مرا اذيت كرده است» ! و نيز هيتمى از ابو رافع آورده است كه: رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم، على را به عنوان امارت و رياست لشكر براى يمن مبعوث كردند، و از جمله لشگر كه با على خارج شدند، مردى بود از قبيله اسلم كه به او عمرو بن شاس مىگفتند. اين مرد كه به مدينه مراجعت كرد، از على مذمت مىكرد، و از او شكايت مىنمود. فبعث اليه رسول الله صلى الله عليه [و آله] و سلم: فقال: اخسايا عمرو! هل رايت من على جورا فى حكمه او اثرة فى قسمه؟ ! قال: اللهم: لا! «رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به نزد او فرستادند، و او را احضار كردند و گفتند: خاموش شو، و دور و مطرود باش اى عمرو! آيا از على در حكمى كه نموده است ظلمى ديدهاى؟ و يا در قسمتى كه نموده است جانبدارى خود را مشاهده كردهاى؟ ! گفت: سوگند به خدا، نه» ! حضرت فرمودند: پس به چه علت در ميان مردم چيزهايى را مىگويى كه به من ابلاغ شده است؟ ! عمرو گفت: بعضى از آن مطالبى را كه گفتهام، اختيارى من نبوده است، و بدون توجه عيب گويى كردهام! در اين حال آثار غضب چنان از چهره رسول خدا مشهود شده و فرمودند: من ابغضه فقد ابغضنى، و من ابغضنى فقد ابغض الله! و من احبه فقد احبنى، و من احبنى فقد احب الله تعالى.(58) بارى، برگرديم به اصل آيه و مطلبى كه درباره حج تمتع بيان شد، و بيان اينكه حج تمتع واجب استبراى افرادى كه خانواده و اهل آنان جزو نواحى و سكنه مسجد الحرام نيستند، و اين فريضه تمتع واجب است تا روز قيامت، و ترك تمتع، گناه و مؤ؟ تقه كبيره بوده، و در آيه قرآن به عقاب شديد، توعيد و تحذير شده است. حج از شريعتحضرت ابراهيم عليه السلام است، و پس از آن حضرت با آنكه در ميان اعراب حجاز و عربستان دستورات و احكام الهيه آن حضرت رو به ضعف نهاد، و غالب آنها نيز بكلى از بين رفت، ولى معذلك، فريضه حج - البته اصل حجبا تغييرات و تصرفاتى كه به مرور در آن داده بودند - باقى ماند. حج در زمان مخصوص انجام مىگرفت، و از مكان مخصوص كه به نام ميقات بود، احرام مىبستند و به سوى مكه و اطراف آن براى انجام مناسك آن رهسپار مىشدند، و يا با خود قربانى مىآوردند و در منى ذبح و يا نحر مىكردند كه در اين صورت، حج قران بود، و يا قربانى نمىآوردند كه حجشان، حج افراد بود.و اما حج تمتع هيچ سابقه نداشت، و اذهان هيچيك به آن آشنا نبود.اين از مختصاتاسلام است كه جبرائيل از جانب حضرت بارى تعالى حدود و مشخصات آن را آورد، و آيه قرآن بدان ناطق شد.و لذا براى بسيارى از مسلمانان موجب تعجب گرديد كه چگونه مىشود در زمان حج، تمتع كرد؟ البته اين تعجب ناشى از همان انس ذهنى به حج قران و حج افراد بود كه حاجى چون از ميقات احرام مىبست، و در مكه مىآمد، به همان حال احرام و پرهيز و اجتناب از لباس دوخته، و استعمال عطر، و تمتع از زنان و همسران، و ساير محرمات احرام، باقى مىماند تا به عرفات و مشعر در منى برود، و مناسك آن را انجام دهد. ولى با حج تمتع كه چون وارد مكه مىشود، عمره بجا مىآورد، و سپس محل مىگردد، يعنى از لباس احرام بيرون مىآيد، و عطر استعمال مىكند، و از زنان متمتع مىگردد، و ساير محرمات احرام را مرتكب مىشود، تا زمان حج كه نيتحج مىكند، و براى آن احرام مىبندد و لبيك مىگويد و دوباره در احرام مىرود و از لذات و مشتهيات ممنوعه خوددارى مىنمايد، مسئله كاملا متفاوت است. در حج قران و افراد در تمام طول مدت، شخص احرام بسته، در احرام با موهاى ژوليده، و بدن غبار آلوده، مىماند، ولى در حج تمتع از احرام بيرون مىآيد، و مدتى در مكه به حال عادى و معمولى از همه تمتعات بهرهمند مىشود، و سپس دوباره احرام مىبندد.فلهذا اين تمتع بين دو احرام را اعراب مانوس به آداب قبل، شكستى در حج پنداشتند و گويا نقصان و خللى در اركان آن به شمار آوردند، و بر اساس همان سابقه ذهنى از دوران جاهليت، اين تمتع را مباين و منافى حقيقتحج انگاشتند، فلهذا در مقام اعتراض برآمدند. و ما مىدانيم كه اين اعتراض بيجا و بيمورد است، زيرا كه تشريع عبادات، و كيفيت مناسك، و دخالت دادن شروط، و يا معين كردن موانع، به دستخداست، كه به وسيله وحى و انزال كتاب، و ارسال پيامبر، براى بشر مشخص و معين مىنمايد، و اصولا بشر هر كه و هر چه باشد، و به هر قدر داراى علم و قدرت باشد، تا وقتى كه متصل به عالم غيب نباشد، و با دل خود احكام الهيه را بدون شائبهدخالت نفسانيه خويش، از مصادر عاليه تلقى ننمايد، نمىتواند براى مردم احكامى را جعل كند، بالاخص آن احكامى كه راجع به عبادات و روابط قلبى مردم با خداى آنهاست. احكام به دستخداست، كه با زبان پيامبر بيان مىشود، و نسخ احكام نيز به دستخداست، زيرا نسخ حكم هم حكم جديدى است كه بايد خداوند جعل فرمايد. حكم اسلام بر اساس همان سنتحضرت ابراهيم تا سنه حجة الوداع درباره كيفيتحج، منحصر به همان حج قران و حج افراد بود، ولى در حجة الوداع، اين حكم درباره افرادى كه به مسجد الحرام نزديك هستند، و حكم اهل آنجا را دارند، و اهل و قبيله آنان، در حكم حضار مسجد الحرام شمرده مىشوند، كه منظور، اهالى خود مكه و حرم و قرآء و قصبات نزديك تا شانزده فرسخ كه چهل و هشت ميل است، به حال اوليه خود باقى ماند.ولى درباره افراد دورتر از اين مقدار، البته در خصوص حج واجب تغيير يافت، و به حج تمتع مبدل شد.و جبرائيل آيه قرآن فرود آورد، و رسول الله بر فراز مروه پس از اتمام سعى براى مردم قرائت فرمود: فمن تمتع بالعمرة الى الحج فما استيسر من الهدى تا آنكه مىفرمايد: ذلك لمن لم يكن اهله حاضرى المسجد الحرام. «بر آن كسانى كه حج را بطور تمتع بجاى مىآورند، واجب است كه به قدر ميسور، قربانى و هدى بنمايند...و اين حج تمتع، وظيفه استبراى آن كسانى كه اهل و عيال آنها از حاضرين مسجد الحرام نباشند» .و عليهذا جمله ذلك لمن لم يكن اهله حاضرى المسجد الحرام بطور وجوب تعيين وظيفه براى مردم دور دست مىكند.و تا روز قيامت اين حكم باقى است، هم به اطلاق آيه، و هم به نص صريح رسول خدا كه انگشتهاى خود را در جواب سراقة بن مالك در يكديگر نموده و فرمودند: اين حكم تا روز قيامتباقى است. و علت آن اين است كه: شريعت اسلام كه دين سمحه سهله است، تكليف دو ماه و يا بيشتر را از احرام الزامى درباره حجاج برداشته است.البته درباره خوداهالى مكه و اطراف آن، اين حكم صعوبتى ندارد، زيرا اهل و عيال آنان همان جا هستند، و در نزديكى ايام حج مىتوانند محرم شوند و حجبجا آرند.وليكن براى كسانى كه دور دست هستند، و از نقاط مختلفه دنيا به سوى مكه رهسپار مىشوند، و حتما بايد از ميقاتهاى مشخصه و معينه احرام ببندند، و رنجسفر را از ميقات تا مكه و تا زمان حج متحمل شوند، در اين مدت طولانى در حال احرام باقى بودن بسيار سخت است.و اين اشكال و سختى در حجهاى واجبى بطور الزام برداشته شده است. آنان مىتوانند در بين عمره و حج در استراحتخانوادگى در آيند، و از تمتعات و لذاتى كه خداوند براى آنان حلال فرموده است، كامياب گردند، و لطيفه در اين جمله از آيه قرآن است كه مىگويد: لمن لم يكن اهله حاضرى المسجد الحرام يعنى مسافر نياز به سكون و آرامش و اهل دارد.افرادى كه اهلشان با خود آنهاست، مانند حضار مسجد الحرام، از نعمتحضور بهرهمند مىشوند.و افرادى كه اهل آنها از حضار مسجد نيستند، و نياز به سكون و آرامش دارند، اجازه و اذن تمتع از محرمان خود بمنزله حضور اهل و عيال و سكون و آرامش در برابر آنهاست، و تمتع از زوجات و كنيزهاى خود جايگزين حضور اهل و عيال آنها شده است. و چون در بين مردم زمينه مخالفتبا اين تشريع آسمانى موجود بوده است، خداوند به دنبال اين آيه شديدا امر به تقوا مىكند، و مخالفين را از عذاب شديد خداوند در هراس و دهشت قرار مىدهد: و اتقوا الله و اعلموا ان الله شديد العقاب. در سنت نبويه صلى الله عليه و آله و سلم بدون هيچ گونه شك و ترديدى، همگى اتفاق دارند بر جريان حج تمتع براى دوردستان در حجه الوداع كه به دستور رسول خدا همه مردم از احرام بيرون آمده، و متمتع شدند، و سپس براى حج، احرام ثانوى بستند، و نيز بر جريان آن در زمان ابو بكر، و جريان آن تا مقدارى از حكومت عمر. در اين مسئله بين شيعه و عامه اختلافى نيست، وليكن شيعه مىگويد: همانطور كه قرآن و رسول خدا آن را تشريع نمودند، به همان حال تا روز قيامتباقىاست، و عامه مىگويد: در زمان حكومت عمر منسوخ شد، و عمر آن را برداشت، و سنت عمر لازم الاجرآء است، مانند سنت رسول خدا. اين اصل و روح مطلبى است كه از مجموع مناقشات و رد و ايرادهاى طرفين دستگير مىشود.ما در اين مسئله نيازى به نقل روايات متواتره از شيعه و امامان آن نداريم، زيرا كه بعد از صراحت آيه قرآن و بيان صريح رسول خدا مكررا در مكه، شبههاى باقى نمىماند، تا روايات معتضده از طريق شيعه را بازگو كنيم. وليكن صرفا براى ارشاد و راهنمائى برادران عامه و براى رفاقت در بحث از طريق جدل، عين بعضى از روايات معتبره آنان را از كتب خود آنان مىآوريم، و سپس به بحث كوتاهى در پيرامون آن مىپردازيم.اميد استبراى همه آنان مفيد باشد، به شرط آنكه در مقام مخاصمه برنيامده، و بر اصل حقيقت و بينش اصالت، با ما گام به گام بيايند. ان فى ذلك لذكرى لمن كان له قلب او القى السمع و هو شهيد.(59) در «الدر المنثور» آورده است كه: اخرج البخارى و البيهقى عن ابن عباس انه سئل عن متعة الحج، فقال: اهل المهاجرون و الانصار و ازواج النبى صلى الله عليه [و آله] و سلم فى حجة الوداع و اهللنا، فلما قدمنا مكة قال رسول الله صلى الله عليه [و آله] و سلم: اجعلوا اهلالكم بالحج عمرة الا مقلد الهدى.فطفنا بالبيت و بالصفا و المروة و اتينا النسآء و لبسنا الثياب. و قال: من قلد الهدى فانه لا يحل حتى يبلغ الهدى.ثم امرنا عشية التروية ان نهل بالحج، فاذا فرغنا من المناسك جئنا فطفنا بالبيت و بالصفا و المروة، و قد تم حجنا و علينا الهدى كما قال الله: «فما استيسر من الهدى فمن لم يجد فصيام ثلاثة ايام فى الحج و سبعة اذا رجعتم» الى امصاركم، و الشاة تجزى.فجمعوا نسكين فى عام بين الحج و العمرة، فان الله انزله فى كتابه و سنة نبيه، و اباحه للناس غير اهل مكة. قال الله تعالى: ذلك لمن لم يكن اهله حاضرى المسجد الحرام .و اشهر الحج التى ذكرها الله: شوال و ذو القعدة و ذو الحجة، فمن تمتع فى هذه الاشهر فعليه دم او صوم.و الرفث: الجماع، و الفسوق: المعاصى، و الجدال: المرآء.(60) «بخارى و بيهقى از ابن عباس تخريج كردهاند كه: چون از او درباره متعه حجسئوال شد، در جواب گفت: تمام مهاجرين و انصار و زنهاى رسول خدا صلى الله عليه [و آله] و سلم در حجة الوداع احرام بسته و لبيك گفتند، و ما هم احرام بستيم و لبيك گفتيم، و چون وارد مكه شديم، رسول خدا صلى الله عليه [و آله] و سلم به ما گفت: همه شما احرامتان براى حج را، احرام براى عمره قرار دهيد مگر آن كسى كه با خود هدى و قربانى به همراه آورده باشد. ما دور خانه خدا طواف نموديم، و سعى بين صفا و مروه كرديم، و سپس نزد زنهاى خود رفتيم و لباسهاى خود را در تن نموديم. و رسول الله فرمود: كسى كه با خود هدى آورده است از احرام بيرون نشود تا وقتى كه هدى به جاى خودش برسد.و سپس رسول خدا در شامگاه روز ترويه ما را امر نمود كه احرام براى حجببنديم، و لبيك بگوييم. و چون از مناسك حج فارغ شديم، به مكه آمديم، و طواف بيت الله را كرديم، و سعى صفا و مروه را نموديم، و حج ما تمام شد، و بر عهده ما هدى بود همچنانكه خداوند فرمود: «هر كس بايد به قدر وسع خود هدى بياورد، و كسى كه متمكن از هدى نباشد، به جاى هدى بايد در ايام حج، سه روز روزه بگيرد، و هفت روز در وقتى كه شما حاجيان به شهرهاى خود مراجعت نمودهايد» ، و در هدى هم يك گوسفند كافى است. و بنا بر اين در حجة الوداع بين دو عبادت و نسك را كه حج و عمره باشد، در سال واحد، جمع كردند، چون اين قسم از حج را خداوند در كتاب خود بيان فرموده، و در سنت رسول خدا آمده است، و براى همه مردم غير اهل مكه مباح گردانيده است.خداوند مىفرمايد: «اين وظيفه كسى است كه اهل او از حضور يافتگان در مسجد الحرام نباشند» . و ماههاى حج را كه خداوند ذكر كرده است عبارت است از: ماه شوال و ماه ذو القعدة و ماه ذوالحجة.پس كسى كه در اين ماهها تمتع كند، بر عهده اوست كه خونى (از گوسفند و يا گاو و يا شتر) بريزد، يا روزه بگيرد، و رفث كه منع شده است عبارت است از: جماع، و فسوق عبارت است از گناهان، و جدال عبارت است از مرآء و مجادله و گفتگو كردن» . و نيز در «تفسير الدر المنثور» آورده است كه: اخرج البخارى و مسلم عن ابن عمر، قال: تمتع رسول الله فى حجة الوداع بالعمرة الى الحج، و اهدى فساق معه الهدى من ذى الحليفة، و بدا رسول الله فاهل بالعمرة، ثم اهل بالحج، فتمتع الناس مع النبى صلى الله عليه [و آله] و سلم بالعمرة الى الحج، فكان من الناس من اهدى فساق الهدى، و منهم من لم يهد. فلما قدم النبى صلى الله عليه [و آله] و سلم مكة، قال للناس: من كان منكم اهدى فانه لا يحل لشىء حرم منه حتى يقضى حجه، و من لم يكن اهدى فليطف بالبيت و بالصفا و المروة و ليقصر و ليحلل ثم ليهل بالحج، فمن لم يجد هديا فليصم ثلاثة ايام فى الحج و سبعة اذا رجع الى اهله.(61) «بخارى و مسلم از ابن عمر تخريج كردهاند، كه مىگويد: رسول خدا در حجة الوداع به سبب بجا آوردن عمره و تماميت آن، تا زمان فرا رسيدن حج، تمتع نمود، و هدى را با خود سوق داده بود، از ذو الحليفه، و رسول خدا ابتدا اهلال به عمره كرد، و سپس اهلال به حج نمود.و مردم با پيامبر صلى الله عليه [و آله] و سلم از بجا آوردن عمره تا فرا رسيدن حج، تمتع نمودند، بعضى از مردم با خود هدى آورده بودند همان را با خود به منى بردند، و بعضى با خود هدى نياورده بودند، چون پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم وارد مكه شدند به مردم گفتند: هر كدام از شما كه هدى آورده است، نبايد از چيزى از آن چيزهايى كه احرام بسته است، و بر او حرام شده است، بيرون آيد تا وقتى كهحجخود را به انجام رساند، و هر كدام از شما كه هدى نياورده استبايد دور خانه خدا طواف كند، و سعى به صفا و مروه نمايد، و تقصير كند، و از احرام بيرون آيد، و سپس براى بجا آوردن حج، احرام بندد و تلبيه گويد.و كسى كه متمكن از هدى نيستبايد در موسم حجسه روز روزه بگيرد و هفت روز بعد از آنكه به منزل و اهل خود بر مىگردد» . اين روايتبه ملاحظه صدرش كه دلالت دارد بر آنكه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم خودشان حج تمتع بجاى آوردند، خالى از اضطراب نيست، وليكن به ملاحظه ذيلش كه افرادى كه با خود هدى نياوردهاند بايد محل شوند و سپس تلبيه براى حجبگويند، صراحت در تبديل وظيفه حج افراد به تمتع دارد. و نيز در «الدر المنثور» آورده است كه: اخرج الحاكم و صححه من طريق مجاهد و عطآء عن جابر: قال: كثرت القالة من الناس، فخرجنا حجاجا حتى اذا لم يكن بيننا و بين ان نحل الا ليال قلائل امرنا بالاحلال. قلنا: ايروح احدنا الى عرفة و فرجه يقطر منيا؟ فبلغ ذلك رسول الله، فقام خطيبا فقال: ابا لله تعلمون ايها الناس؟ ! فانا و الله اعلمكم بالله و اتقاكم له.و لو استقبلت من امرى ما استدبرت ما سقت هديا و لحللت كما احلوا.فمن لم يكن معه هدى فليصم ثلاثة ايام فى الحج و سبعة اذا رجع الى اهله، و من وجد هديا فلينحر.فكنا ننحر الجزور عن سبعة. قال عطآء: قال ابن عباس: ان رسول الله صلى الله عليه [و آله] و سلم قسم يومئذ فى اصحابه غنما، فاصاب سعد بن ابى وقاص تيس، فذبحه عن نفسه.(62) «حاكم تخريج كرده و تصحيح نموده از طريق سلسله روايت مجاهد و عطاء از جابر، كه او مىگويد: قيل و قال كنندگان در ميان مردم بواسطه امر رسول خدا به حج تمتع زياد شد، چون ما براى بجا آوردن حج از مدينه بيرون شديم، تا وقتى كه ديگر بين ما و بين زمانى كه بايد در منى محل شويم و از احرام بيرون آييم، جز چند شب كمى بيشتر نبود، در اين زمان رسول خدا ما را امر فرمود كه از احرام بيرون آييم. ما گفتيم: چگونه افراد ما به سوى عرفه رهسپار شوند، در حالى كه از آلت آنان قطرات منى جارى است؟ اين گفتار به رسول خدا رسيد، و براى ايراد خطبه قيام فرمود، و گفت: سوگند به خدا كه اى مردم آيا شما خدا و رسول خدا را تعليم مىدهيد؟ ! سوگند به خدا من از همه شما به خدا داناترم، و تقواى من در برابر اوامر او بيشتر است! و اگر من مىدانستم جريانى را كه پيش آمده است، از آنچه را كه گذشته است، با خود هدى نمىآوردم، و من هم همچنان كه مردم محل شدند محل مىشدم، و از احرام بيرون مىآمدم. پس هر كدام از شما كه هدى ندارد، بايد سه روز روزه بدارد در ايام حج و هفت روز در هنگامى كه به سوى اهل خود مراجعت مىكند، و هر كدام كه هدى بيابد بايد نحر كند. جابر گويد كه: ما در آن وقتشترى را كه موسم كشتنش رسيده بود، از طرف هفت نفر قربانى مىكرديم. عطآء كه راوى اين روايت است مىگويد: ابن عباس مىگفت: رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در آن روز در ميان اصحاب خود تعداد گوسفندانى را تقسيم كرد تا براى خود ذبح كنند، به سهميه سعد بن ابى وقاص يك بز نر اصابت كرد كه براى خود ذبح كرد» . و نيز در «الدر المنثور» آورده است كه: اخرج ابن ابى شيبة و البخارى و مسلم عن عمران بن حصين قال: نزلت آية المتعة فى كتاب الله، و فعلنا مع رسول الله صلى الله عليه [و آله] و سلم ثم لم تنزل آية تنسخ آية متعة الحج، و لم ينه عنها حتى مات، قال رجل برايه ما شآء.(63) «ابن ابى شيبه و بخارى و مسلم از عمران بن حصين تخريج كردهاند، كه اوگفت: آيه تمتع در كتاب خدا نازل شد، و ما با رسول خدا صلى الله عليه [و آله] و سلم تمتع نموديم، و هيچ آيه ديگرى نازل نشد كه حكم تمتع را نسخ كند، و رسول خدا نيز تا وقتى كه از دنيا رحلت نمود، از آن نهى نكرد.آنگاه مردى به راى خود آنچه را كه مىخواست درباره آن گفت» . استاد اكرم علامه طباطبائى - رضوان الله عليه - پس از نقل اين روايات در «تفسير الميزان» در ذيل بيان روايت اخير گفتهاند: اين روايت نيز به الفاظ ديگرى قريب المعنى به آنچه در «الدر المنثور» نقل شده است، روايتشده است. و در «صحيح مسلم» و «مسند احمد» و «سنن نسائى» از مطرف آورده است، كه مىگويد: عمران بن حصين در مرض مرگ خود، به دنبال من فرستاد و مرا طلب كرد، و گفت: من تو را به احاديثى حديث مىكنم كه اميد دارم بعد از من براى تو سود داشته باشد، پس اگر من از اين مرض بهبودى يافتم آنها را كتمان كن و نقل مكن از من! و اگر مردم، آنها را براى مردم حكايت كن! چون كه در اين صورت خداوند مرا از آفات افشاء آنها حفظ فرموده است. و بدان كه رسول خدا صلى الله عليه و آله بين حج و عمره را جمع كرد، و پس از آن نه در كتاب خدا و نه از رسول خدا نهيى از آن نرسيد، و مردى به راى خود آنچه را كه مىخواست درباره آن گفت.(64) و در «صحيح ترمذى» و «زاد المعاد» ابن قيم آمده است كه: سئل عبد الله بن عمر عن متعة الحج.قال: هى حلال.فقال السائل: ان اباك قد نهى عنها! فقال: ارايت ان كان ابى نهى و صنعها رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم، اامر ابى متبع ام امر رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم؟ فقال الرجل: بل امر رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم. فقال: لقد صنعها رسول الله صلى الله عليه و آله.(65) «از عبد الله بن عمر درباره تمتع حج پرسيدند.او در جواب گفت: حلال است.سائل گفت: پدر تو از آن نهى كرده است! عبد الله گفت: بگو ببينم اگر پدر من نهى كند، وليكن رسول خدا بجاى آورده باشد، آيا امر پدر من بايد پيروى شود، و يا امر رسول خدا؟ ! آن مرد گفت: بلكه امر رسول خدا بايد پيروى شود.عبد الله گفت: حج تمتع را پيامبر انجام داده است» . و در «صحيح ترمذى» و «سنن نسائى» و «سنن بيهقى» و «موطا مالك» و كتاب «ام شافعى» از محمد بن عبد الله روايت كرده است كه او گفتگوى سعد بن ابى وقاص و ضحاك بن قيس را در سالى كه معاوية بن ابى سفيان حج كرده بود شنيده بود، كه آنان درباره حج تمتع با يكديگر مذاكره داشتند. ضحاك مىگويد: تمتع را بعد از عمره تا حج كسى انجام نمىدهد مگر آنكه نسبتبه امر خدا جاهل باشد. سعد مىگويد: بد مطلبى را گفتى اى پسر برادر من! ضحاك مىگويد: عمر بن خطاب از تمتع در حج، مردم را منع كرد. سعد مىگويد: رسول خدا آن را عمل كرد، و ما هم با رسول خدا عمل كرديم.(66) و در «الدر المنثور» آورده است كه: اخرج البخاري و مسلم و النسآئي عن ابى موسى، قال: قدمت على رسول الله صلى الله عليه [و آله] و سلم و هو بالبطحآء، فقال: اهللت؟ قلت: اهللتباهلال النبى صلى الله عليه (و آله) و سلم.قال: هل سقت من هدى؟ ! قلت: لا. قال: طف بالبيت و بالصفا و المروة ثم حل. فطفتبالبيت و بالصفا و المروة، ثم اتيت امراة من قومى فمشطتنى راسى و غسلت راسى، فكنت افتى الناس فى امارة ابى بكر و امارة عمر، فانى لقائم بالموسم اذ جاءنى رجل فقال: انك لا تدرى ما احدث امير المؤمنين فى شان النسك؟ فقلت: يا ايها الناس! من كنا افتيناه بشىء فليتئد! فهذا امير المؤمنين قادم عليكم، فبه فائتموا! فلما قدم، قلت: ما ذا الذى احدثت فى شان النسك؟ ! قال: ان ناخذبكتاب الله، فان الله قال: «و اتموا الحج و العمرة لله» ، و ان ناخذ بسنة نبينا صلى الله عليه [و آله] و سلم، لم يحل حتى نحر الهدى.(67) «بخارى و مسلم و نسائى از ابو موسى اشعرى تخريج كردهاند كه او مىگويد: در بطحآء مكه بر رسول خدا وارد شدم، حضرت فرمود: احرام بستهاى؟ ! گفتم: احرام بستهام به احرام رسول خدا. فرمود: با خود هدى آوردهاى؟ ! گفتم: نه! حضرت فرمود: به دور خانه خدا طواف كن، و به صفا و مروه سعى كن، و پس از آن محل شو و از احرام بيرون بيا! من طواف خانه خدا، و صفا و مروه را نمودم، و سپس به نزد زنى از اقوام خود آمدم، او سر مرا شانه كرد، و سر مرا شست، و من به همين نحو در زمان حكومت ابو بكر و عمر فتوى مىدادم، تا در زمان عمر كه در موسم حجشركت كرده بودم و متولى و امير جبودم مردى آمد و گفت: آيا خبر دارى كه امير المؤمنين - عمر - درباره كيفيتحج چه چيز تازهاى قرار داده است؟ ! من به مردم گفتم: ايها الناس، هر كسى كه در امر عبادت حج، من براى او فتوى دادهام، تامل و درنگ كند، زيرا كه امير المؤمنين اينك مىرسد، و شما بايد از او پيروى نمائيد! چون عمر از راه رسيد، من به او گفتم: درباره امر حج چه چيز تازهاى قرار دادهاى؟ ! گفت: اگر به كتاب خدا عمل كنيم، خدا مىگويد: حج و عمره را براى خدا تمام كنيد! و اگر به سنت پيامبرمان عمل كنيم، او از احرام بيرون نيامد مگر آنكه در منى شتر نحر كرد» ! و محصل مطلب و مستفاد از اين روايات و روايات مشابه آنها كه برخى از آنها نيز خواهد آمد، و مستفاد از نص صريح آيه قرآن، وجوب و لزوم كيفيت تمتع است در حجهاى واجب و لازم، براى افراد دوردست، كه در ابتداء به احرام عمرهمحرم شوند، و سپس در مكه پس از طواف و سعى و تقصير محل گردند، و پس از آن ثانيا براى حج از مكه محرم گردند، و حجخود را تمام كنند، و در اين صورت با يك سفر به بيت الله الحرام در ايام حج، يك عمره تمام و يك حج تمام، با دو نيت و دو احرام مستقل انجام دادهاند.و عمره در حج داخل شده، و گويا مثل آن است كه در بين عمل حج، احلال و تمتعى صورت گرفته است فلهذا آن را حج تمتع نام نهادهاند. عمر در زمان حكومتخود اين حكم را برداشت، و دستور داد كه در اشهر حج، عمره بجاى نياورند، و از ميقات فقط براى حج احرام بندند، و تمتعى بعمل نيايد، و عمره را در ساير ماههاى سال مستقلا از ميقات محرم شده و انجام دهند، و در حقيقتحج منحصر مىشود به همان دو قسم حج افراد و حج قران.و در اين صورت كيفيتحجبازگشت مىكند به همان كيفيتسابق كه در ميان اعراب از زمان جاهليتبه سنتحضرت ابراهيم عليه السلام باقى مانده بود.و بطور كلى حج تمتع، و نسخ آن حجسابق را نسبتبه افراد دوردست، و دستورات جديد رسول الله در حجة الوداع، و نزول جبرائيل در بالاى مروه، و انزال آيه قرآن ذلك لمن لم يكن اهله حاضرى المسجد الحرام ، و خطبه مكرر رسول خدا در مكه، و اعتراض شديد آن حضرت به اعتراض بعضى كه معترض شده بودند، همه و همه از بين مىرود. ما اينك بايد بحث كنيم و ببينيم اين عمل بر چه اساسى صورت گرفته است، و ادله كسانى كه فعلا بر اساس همان سنت عمر، در انجام دادن حج، تمتع نمىكنند چيست؟ آنان از چند ناحيه بر مدعاى خود استدلال كردهاند: اول - از ناحيه آيه كريمه: و اتموا الحج و العمرة لله . (صدر آيه 197 از سوره 2: بقره) . به ادعاء آنكه تماميتحجبه احرام بستن از ميقات است، و كسانيكه از ميقات محرم شوند، و پس از آن عمره بجاى آورده، و در مكه محل گردند، و سپس از مكه براى حج احرام ببندند، در تماميتحج ايشان نقصان و خللى روى داده است، زيرا در اينصورت عمره و حج در يكديگر داخل شدهاند، و محل شدن در بين آن دو، در حكم محل شدن در بين حج است، و اين مستلزم عدم تماميت آن است. و پاسخ اين ادعاء روشن است، زيرا تماميت هر يك از عمره و حج، انجام دادن آن استبا تمام شرائط و اجزاء و پرهيز از موانع آن، و كسى كه از ميقات به قصد عمره احرام مىبندد، و در مكه طواف و نماز و سعى و تقصير بجاى مىآورد، يك عمره تمام انجام داده است، و كسى كه از مكه احرام مىبندد، و به قصد حجبه سوى عرفات و مشعر مىرود، و مناسك منى و مناسك بيت الله را انجام مىدهد، يك حج تمام انجام داده است، و تمام اجزاء و شرائط آن را بجا آورده، و از موانع آن اجتناب ورزيده است. و دانستيم كه تعيين شرائط و اجزاء و موانع هر يك از عمره و حج، با شارع است، و چون او براى ما مقرر دارد كه در حج قران و حج افراد، بايد از ميقات به قصد حج احرام بست، و در حج تمتع بايد از مكه احرام بست، در اين صورت تماميت آن به بجا آوردن آن بر همين نهج و بر همين شكل است، و خلاف آن مستلزم نقصان و عدم تماميت است، و محصل مطلب اين است كه پيكره حج و كيفيت اجزاء و شرائط آن بايد از شارع اخذ شود، و در اينصورت تمام است، و خلاف آن ناتمام. و كسى نمىتواند از نزد خود جزوى و يا شرطى را اضافه كند، و يا بردارد، و سپس تماميت و نقصان را بر اساس جعل خود تعيين كند، فعلى هذا آيه: و اتموا الحج و العمرة لله بيش از اين نمىرساند كه بايد حج و عمره را براى خداوند تمام نمود.و اما تماميت آن به عدم محل شدن بين عمره و حج، و به يكسره باقى بودن با حال احرام تا رفتن به عرفات است، با هزار ضم و ضميمه نمىتوان از آيه استنتاج نمود. و ما براى توضيح بيشتر اين حقيقت تمام آيه را ذكر مىكنيم و سپس مدلل مىداريم كه آيه و اتموا نه تنها دلالتبر مدعاى آنان ندارد بلكه دلالتبر عكس آن دارد: و اتموا الحج و العمرة لله فان احصرتم فما استيسر من الهدى و لا تحلقوا رؤسكم حتى يبلغ الهدى محله فمن كان منكم مريضا او به اذى من راسه ففدية من صيام او صدقة او نسك فاذا امنتم فمن تمتع بالعمرة الى الحج فما استيسر من الهدى فمن لم يجد فصيام ثلاثه ايام فى الحج و سبعة اذا رجعتم تلك عشرةكاملة ذلك لمن لم يكن اهله حاضرى المسجد الحرام و اتقوا الله و اعلموا ان الله شديد العقاب . (آيه 197، از سوره 2: بقره) «و حج و عمره را براى خدا تمام كنيد، پس اگر محصور شديد (و بواسطه مرض و يا دشمن متمكن نشديد كه تمام كنيد) آن مقدارى كه از هدى و قربانى كه مىتوانيد بفرستيد! و سرهاى خود را نتراشيد مگر زمانى كه هدى و قربانى به محل خود برسد (در عمره به مكه برسد و در حجبه منى برسد) و هر كدام از شما كه در حال احرام مريض شد، و يا در سر او آزارى پديد آمد (مانند شپش و غيره) كه ناچار شد سر خود را بتراشد، جايز استسر خود را بتراشد و به جاى آن كفاره، روزه و يا اطعام فقرا و يا قربانى بجاى آورد، و اگر شما در حال ايمنى بوديد، پس كسى كه در عمره خود تا زمان فرا رسيدن حج، تمتع كند، بر او واجب است كه بقدر ميسور هدى در منى قربانى كند، و اگر كسى متمكن از هدى و قربانى آن نشد، واجب است كه سه روز در حج، و هفت روز پس از آنكه از حج مراجعت مىكنيد، روزه بگيرد، اين دو دفعه روزه مجموعا ده روزه كامل مىشود، اين وظيفه حج تمتع، و وجوب هدى وظيفه كسانى است كه اهل بيت و اقوام آنها از نزديكان و حاضران مسجد الحرام نباشند، و تقواى خدا را پيش گيريد و بدانيد كه خداوند شديد العقاب است» . در صدر اين آيه وارد است كه حج و عمره را براى خدا تمام كنيد! تماميت هر چيزى به چيزى است كه چون به ساير اجزاء آن ضميمه شود آن چيز تحقق خود را پيدا مىكند، و آثار مطلوب بر آن مترتب مىگردد، پس بنا بر اين تمام كردن عبارت است از ضميمه نمودن جزئى از اجزاء بعد از شروع كردن در چيزى كه بواسطه ضميمه نمودن آن جزء، آثار مطلوبه از آن چيز به دست آيد. و كمال چيزى عبارت است از حال و يا وصف و يا امرى كه چون آن چيز آن را پيدا كند، آثار مطلوبه از آن چيز بعد از تماميت آن به دست مىآيد، آن آثارى كه بدون كمال به دست نمىآيد. مثلا انضمام بعضى از اجزاء انسان به بعضى ديگر تماميت اوست، وليكن عالميت و شجاعت كمال اوست.ضم بعضى از اجزاء ماشين برق، يا ماشين چاپ و غيره به بعضى از اجزاء ديگر تا بواسطه اين ضميمه ماشين قابليتبرق دادن و چاپكردن را پيدا كند، و از نقصان بدر آيد، تماميت آن است، وليكن ترتب اثر مطلوب بر آن، از برق دادن و چاپ كردن بعد از فرض تماميت، كمال آن است. و اتموا الحجيعنى تمام اجزاء مشروطه در حج را بجاى آوريد! و از بجا آوردن جزئى از آن فرو گذارى منمائيد! و شاهد بر اين گفتار آنستكه فورا مىفرمايد: فان احصرتم فما استيسر من الهدى اگر بواسطه مرضى، و يا جلوگيرى دشمنى، نتوانستيد آن را به پايان برسانيد، بايد قربانى و هدى را بفرستيد! و چون در محل خود قربانى شد، آنگاه از احرام بيرون آئيد! و معلوم است كه حصر و احصار، موجب نقصان و عدم تماميت اجزآء حج است، پس اين آيه مىرساند كه در هر صورت، و در هرگونه حج، از حجهاى قران و افراد و تمتع بايد آن را تمام كنيد، و از نقصان آن به ترك جزئى و يا شرطى از آن بپرهيزيد!
|
