آثار اسلامى نشانه اصالت دين است
در حفظ آثار نبوت، بخصوص آثار پيامبر گرامى; مانند مدفن آن حضرت و قبر همسران و
فرزندان و صحابه و ياران او و خانه هايى كه در آنجا زندگى كرده و مساجدى كه در آنها
نماز گزارده، داراى ارزش و فايده عظيمى است كه هم اكنون به آن اشاره مى كنيم:
همگى مى دانيم كه امروزه پس از گذشت بيست قرن از ميلاد حضرت مسيح ـ ع ـ ، وجود
آن حضرت و مادرش مريم و كتابش انجيل و ياران و حواريون او، در غرب به صورت افسانه
تاريخى درآمده است كه گروهى از شرق شناسان در وجود چنين مرد آسمانى، كه نامش مسيح
مادرش مريم و كتابش انجيل است، تشكيك كرده و آن را افسانه اى بسان افسانه «مجنون
عامرى» و معشوق وى «ليلى»، تلقّى مى كنند و چنين فكر مى كنند كه زاييده مغزها و
انديشه هاست. چرا؟، به خاطر اين كه يك اثر واقعى ملموس از مسيح در دست نيست; مثلا
بطور مشخص نقطه اى كه او در آن متولد گرديد و خانه اى كه زندگى كرد و جايى كه در
آن، به عقيده نصارى، به خاك سپرده شد، معلوم و روشن نيست. كتاب آسمانى او دستخوش
تحريف گرديده و اين اناجيل چهارگانه، كه در آخر هر كدام جريان قتل و دفن عيسى آمده
است، بطور مسلم مربوط به او نيست و آشكارا گواهى مى دهد كه پس از درگذشت وى تدوين
شده اند، از اين جهت بسيارى از محققان، آنها را از آثار ادبى قرن دوم ميلادى
دانسته اند ولى اگر تمام خصوصيات مربوط به او محفوظ مى ماند، به روشنى بر اصالت او گواهى مى داد، و براى اين خيالبافان و شكاكان، جاى تشكيك
باقى نمى گذارد.
امّا مسلمانان با چهره اى باز، به مردم جهان مى گويند: مردم! هزار و چهار صد سال
پيش از اين، در سرزمين حجاز مردى براى رهبرى جامعه بشرى برانگيخته شد و در اين راه
موفقيت بزرگى به دست آورد، تمام خصوصيات زندگيش محفوظ است، بى آن كه كوچكترين نقطه
ابهامى در آن مشاهده گردد، حتّى خانه اى كه در آن متولد شده، مشخص است، و كوه حِرا
منطقه اى است كه در آنجا وحى بر او نازل مى گشت. اين مسجد او است كه در آن نماز
مى گزارد. اين خانه اى است كه در آنجا به خاك سپرده شد. اينها خانه هاى فرزندان و
همسران و بستگان او است و اينها قبور فرزندان و اوصيا و خلفا و همسرانش و....
حال اگر همه اين آثار را از ميان ببريم، علائم وجود و نشانه هاى اصالت او را
نابود كرده ايم و زمينه را براى دشمنان اسلام آماده ساخته ايم. بنابر اين، ويران
كردن آثار رسالت و خاندان عصمت، افزون بر اين كه نوعى هتك حرمت و بى اعتنايى است،
مبارزه با مظاهر اصالت اسلام و اصالت رسالت پيامبر نيز مى باشد.
آيين اسلام، آيين ابدى و جاودانى است و تا روز قيامت دين بشرها مى باشد.
نسل هايى كه پس از هزاران سال مى آيند، بايد به اصالت آن، مؤمن و مذعن باشند. لذا
براى تأمين اين هدف، بايد پيوسته تمام آثار و نشانه هاى صاحب رسالت را حفظ كنيم و
از اين طريق گامى در راه بقاى دين در اعصار آينده برداريم، كارى نكينم كه نبوت
پيامبر اسلام به سرنوشت حضرت عيسى ـ ع ـ دچار گردد.
مسلمانان به اندازه اى بر حفظ آثار پيامبر گرامى عنايت داشته اند كه تمام
خصوصيات زندگى آن حضرت را، بخصوص دوران رسالتش را به دقت ضبط كرده اند، تا آنجا كه
خصوصيات انگشتر، كفش، مسواك، نشان شمشير، زره، نيزه، اسب، شتر و غلام او را بيان
كرده اند و حتى چاه هايى كه از آن آب آشاميده و اراضى كه وقف نموده، بلكه بالاتر،
كيفيت راه رفتن، غذا خوردن و نوع طعامى كه آن را دوست داشته و خصوصيات محاسن و
كيفيت خضاب آن را يادداشت نموده و هم اكنون قسمتى از اين آثار باقى است.(1)
* * *
با مراجعه به تاريخ اسلام و گشت و گذار در بلاد گسترده اسلامى، به يقين مى توان
دريافت كه تعمير قبور و حفظ و صيانت آنها از اندراس و فرسودگى، سيره مسلمانان بوده
است و هم اكنون در تمام بلاد اسلامى، مقابر پيامبران و اولياى دين و رجال صالح و
نيكوكار، به صورت مزار موجود است و براى حفظ آثار و قبور آنها، كه غالباً از آثار
باستانىِ اسلامى مى باشند، موقوفاتى وجود دارد كه درآمد آن موقوفات در حفظ آنها
مصرف مى شود.
پيش از پيدايش گروه وهابى در نجد، و پيش از تسلط آنان بر حرمين و ديگر مناطق
حجاز، تمامى قبور اولياى الهى، معمور و آباد و مورد توجه همگان بوده است و احدى از
علماى اسلام بر آن ايراد نمى گرفت، اين تنها ايران نيست كه قبور اوليا و صالحان در
آن، به صورت مزار درآمده بلكه در تمام كشورها و بلاد اسلامى، بخصوص مصر، سوريه، عراق، مغرب و تونس مقابر علما و
بزرگان اسلام، معمور و آباد مى باشد و مسلمانان گروه گروه براى زيارت و خواندن
فاتحه و قرآن رهسپار مقابر آنان مى شوند و تمامى اين امكنه، براى خود خادم و نگهبان
دارد و گروهى مأمور نظافت و نگاهدارى «حرم»هاى شريف مى باشند.
با اين اشاعه و گسترش، آن هم در تمام بلاد اسلام، چگونه مى توان تعمير قبور را
يك امر حرام تلقّى كرد، در حالى كه چنين روش ممتدى از صدر اسلام تا به امروز وجود
داشته و دارد و به اين روش در اصطلاح دانشمندان «سيره مسلمين» مى گويند، كه منتهى
به زمان پيامبر مى گردد، وجود چنين سيره، بى آن كه به آن اعتراض گردد، نشانه جواز و
مرغوبيت و محبوبيت آن است.
اين مطلب از نظر «ضرورت» به پايه اى است كه يكى از نويسندگان وهابى نيز به آن
اعتراف مى نمايد و در صدد پاسخ برمى آيد.
هذا أمرٌ عَمَّ البلادَ وطَبَّقَ الأَرْضَ
شرقاً وغرباً بحيث لا بلدةَ مِنْ بِلادِ الاسلامِ إلاّ فيها قُبورٌ ومشاهدٌ بَلْ
مساجدُ الْمُسْلِمِينَ غالباً لاتَخْلُو عَن قبر ومشهد ولايَسَعُ عقلُ عاقلِ اَنّ
هذا مُنكَرٌ يَبلُغ اِلى ما ذَكرتَ مِنَ الشَّناعَةِ ويَسْكُتُ علماءُ الإسْلامِ.(2)
«اين مطلب، عموم بلاد و شرق و غرب را فرا گرفته است، بگونه اى كه از
بلاد اسلامى نقطه اى نيست كه در آنجا قبر و مشهدى نباشد، حتى مساجد مسلمانان نيز
خالى از قبر نيست و عقل نمى پذيرد كه چنين كارى حرام باشد و علماى اسلام در برابر آن سكوت كنند.»
جاى بسى شگفت است كه اين نويسنده وهّابى با چنين اعتراف آشكارى، باز هم دست از
لجاجت نمى كشد و مى گويد:
«رواج يك مطلب و سكوت علما، دليل بر جواز آن نيست و اگر گروهى در
برخى از ظروف به خاطر مصالحى لب فرو بندند، به يقين گروه ديگرى، كه از نظر شرايط
متفاوت مى باشند، حقيقت را بازگو مى كنند.»
پاسخ اين گفتار واضح و روشن است; زيرا علما، هفت قرن تمام لب فرو بسته و كلمه اى
در اين مورد نگفته اند. آيا همه آنان، در اين مدت محافظه كار بودند؟! چرا خليفه دوم
هنگام فتح «بيت المقدس» آثار قبور پيامبران را نابود نكرد؟ آيا او هم با مشركان
زمان خود ساخت؟!
پاسخ منسوب به علماى مدينه، شگفت آورتر است، آنان مى گويند:
«أمّا البِناءُ على القُبُورِ فَهُوَ
مَمَنْوعٌ اِجْماعاً لِصحّة الأَحاديثِ الواردَةِ في مَنْعِها وَلهذا اَفْتى كثيرٌ
مِنَ العُلَماءِ بِوجُوبِ هَدْمِهِ.»
«بنا نهادن بر قبور، به اتفاق علما ممنوع است، به خاطر احاديث صحيحى
كه در اين مورد وارد شده است، از اين جهت گروه زيادى از علما، بر ويران كردن آن
فتوا داده اند.»
چگونه مى توان ادعاى «اتفاق» بر تحريمِ ساختنِ بنا بر قبور نمود، در صورتى كه
مسلمانان، پيامبر گرامى را در اتاقى كه همسرش عايشه در آن زندگى مى كرد، دفن كردند
سپس ابوبكر و عمر به خاطر تبرّك، در كنار آن حضرت، در همان حجره، دفن شدند. آنگاه
حجره عايشه را از وسط قسمت كردند و ديوارى در ميان نهادند، بخشى از آن، به زندگى
عايشه اختصاص داده شد و بخش ديگر مربوط به قبر پيامبر و شيخين گرديد. از آنجا كه ديوار وسط كوتاه
بود، در زمان عبدالله بن زبير بر ارتفاع آن افزوده شد، سپس در هر زمانى، مطابق
معمارىِ خاص آن عصر، خانه اى كه پيامبر در آن دفن گرديده تعمير و يا تجديد بنا
گرديد و در دوران خلافت امويها و عباسى ها بناى قبر پيوسته مورد توجه بوده و در هر
زمانى با معمارى خاصى بنا گرديده است.
آخرين بناى روى قبر، كه هم اكنون نيز باقى است، بناى سلطان عبدالحميد است كه
ساختمان آن از سال 1270 آغاز گرديد و مدت چهار سال طول كشيد. مشروح تاريخ تعمير و
تجديد بناى پيامبر در طول تاريخ و ادوار اسلامى تا عصر سمهودى را مى توانيد در كتاب
«وفاء الوفا»ى سمهودى بخوانيد.(3) و پس از دورانِ
سمهودى را در كتابهاى مربوط به تاريخ مدينه به دست آوريد.
3 ـ حديث ابى الهياج
اكنون وقت آن رسيده است كه حديث مورد نظر علماى وهابى را با دقت مورد توجه قرار
دهيم.
متن حديث با سندى از صحيح مسلم:
«حَدَّثنا يَحيى بنُ يَحيى واَبوبَكْر بْنُ
أبي شَيْبَةَ وزُهَيْرُ بْنُ حَرْب (قال يَحيى أَخْبَرَنا. وَقَالَ الآخَرانِ،
حَدَّثَنا: وَكِيعٌ) عَنْ سُفْيانَ عَنْ حَبِيبِ بْنِ أَبي ثابت، عَنْ اَبي وائِل،
عَنْ أبي الهَيّاجِ اْلأسَدِيِّ قالَ لِي عَلِىُّ بْنُ أبي طالِب أَلا أَبْعَثُكَ
عَلى ما بَعَثَنِى عَلَيْه رَسُولُ الله ـ صلّى اللهُ عليهِ وآلِهِ ـ اَنْ لاتَدَع
تِمْثالا اِلاّ طَمَسْتَهُ وَلا قَبْراً مُشرِفاً اِلاّ سَوَّيْتَهُ.»(4)
«مسلم در صحيح خود، از سه نفر به نامهاى «يحيى»، «ابوبكر» و «زهير»
نقل مى كند كه: وكيع از سفيان و او از حبيب، او هم از ابى وائل، سرانجام ابووائل از
ابى الهَيّاج نقل مى كنند كه على بن ابيطالب به ابى الهَيّاج گفت تو را به سوى كارى
برانگيزم كه پيامبر خدا مرا بر آن برانگيخت، تصويرى را ترك مكن مگر اين كه آن را
محو كنى، و نه قبر بلندى را مگر اين كه آن را مساوى و برابر سازى.»
وهابيان اين حديث را مستمسك خود قرار داده اند، بدون اين كه در سند و دلالت حديث
دقت كنند.
ديدگاه ما درباره حديث
هرگاه كسى بخواهد با حديثى بر حكمى از احكام خدا استدلال كند، بايد آن حديث دو
شرط را دارا باشد:
1 ـ سند حديث صحيح باشد; مقصود اين است كه راويان حديث در هر طبقه اى، افرادى
باشند كه بتوان به قول آنان اعتماد كرد.
2 ـ دلالت حديث بر مقصود روشن باشد; يعنى الفاظ و جمله هاى حديث بخوبى بر مقصود
ما دلالت كند، بطورى كه اگر همان حديث را به دست يك فرد آشنا به زبان و آگاه از خصوصيات آن بدهى، همان را كه ما از آن مى فهميم، او
نيز بفهمد.
متأسفانه اين حديث از هر دو نظر مورد ايراد است، بخصوص از نظر «دلالت» كه ربطى
به مقصود آنان ندارد.
امّا از نظر سند، اشخاصى كه آن را روايت كرده اند
موثق بودنشان مورد اتفاق دانشمندان حديث شناس نيست; زيرا در سند آن افرادى به
نامهاى:
«وكيع»، «سفيان الثورى»، «حبيب بن ابى ثابت» و «ابى وائل اسدى» به چشم مى خورند،
در حالى كه حديث شناسى چون حافظ ابن حجر عسقلانى در كتاب «تهذيب التهذيب» از اين
افراد انتقاد كرده است; بگونه اى كه انسان كاملا در صحت حديث مذكور و ديگر احاديث
اين گروه، شك و ترديد مى كند; مثلا:
* درباره وكيع از امام احمد حنبل نقل مى كند كه:
«إنّه اَخْطَأَ في خَمْسِ مِأَةِ حَديث»(5)
«او در پانصد حديث اشتباه كرده است!»
و نيز از محمّد بن نصر مروزى درباره وكيع نقل مى كند كه:
«كانَ يَحْدُثُ بِالْمَعْنى ولَمْ يَكُن مِنْ
أهْلِ الِلّسانِ»(6)
«حديث را نقل به معنا مى كرد (متن و الفاظ حديث را نقل مى نمود) در
حالى كه عرب زبان نبود (تا تغييرات او در حديث بى اشكال باشد).»
* درباره سفيان ثورى از ابن مبارك نقل مى كند:
«حَدّثَ سفيانُ بحديث فَجِئْتُهُ وهوَ
يُدَلِّسُهُ فَلَمّا رآنى إسْتحْيى»(7)
«سفيان حديث مى گفت، ناگهان رسيدم و ديدم كه در حديث تدليس مى كند،
وقتى مرا ديد شرمنده شد.»
«تدليس» در هر حديث، به هر معنا تفسير شود، حاكى از آن است كه در راوى حديث،
ملكه عدالت و يا راستگويى و واقع بينى وجود ندارد و غير واقع را واقع جلوه مى دهد.
در ترجمه «يحيى قطان» از او نقل مى كند كه سفيان كوشش كرد، مرد غير ثقه را بر من
ثقه قلمداد كند، ولى سرانجام نتوانست.(8)
* درباره «حبيب بن ابى ثابت»، از «ابى حبان» نقل مى كند كه:
«كانَ مُدَلِّساً»
«او در حديث تدليس مى كرد.»
و از قطان نقل مى كند كه:
«لا يُتابَعُ عَلَيْهِ وليسَت مَحْفُوظَهً»
«از حديث او (حبيب بن ابى ثابت) پيروى نمى شود و احاديثش مضبوط
نيست.»(9)
* درباره «ابى وائل» مى گويند: وى از نواصب و از منحرفان از امام اميرمؤمنان على ـ ع ـ بوده است.(10)
قابل توجه اين كه راوى حديث «ابى الهياج» در تمام صحاح شش گانه، يك حديث نقل
كرده، آنهم همين حديث است و فردى كه بهره او از علوم نبوى يك حديث باشد، ثابت
مى كند كه وى مرد حديث نبوده است. در اين صورت اعتماد به ضبط او مشكل خواهد بود.
اگر سند حديث، با چنين اشكالاتى روبرو است، هيچ فقيهى نمى تواند با چنين سندى
فتوا بدهد.
وامّا دلالت حديث، دست كمى از سند آن ندارد; زيرا
مورد استشهاد در حديث جمله زير است:
«ولا قبراً مُشرفاً اِلاّ سَوّيَته»
درباره معناى دو لفظ: «مُشْرِفاً» و «سوّيته» دقّت كنيم:
الف: مُشْرِفاً
لفظ «مشرف» در لغت به معناى «عالى و بلند» آمده و گفته اند:
«المُشرِفُ مِنَ الأماكِن: العالى والمُطِلُّ
عَلى غَيْرِهِ»(11)
«مشرف; مكان بلند و مسلّط بر اطراف را گويند.»
صاحب قاموس كه اصالت بيشترى در تنظيم معانى الفاظ دارد، مى گويد:
«الشَّرَف (محركةً) العُلُوّ ومِنَ البَعيرِ
سَنامُهُ»
«شرف (با حركت راء) يعنى بلند، و از شتر به قسمت كوهان آن
مى گويند.»
بنابر اين لفظ «مشرف» به مطلق بلندى و بخصوص بلندى كه به شكل كوهان شتر باشد،
گفته مى شود. با مراجعه به قرائن، بايد ديد مقصود چه نوع بلنديست.
ب: سويته
واژه «سويته» در لغت، مساوى قرار دادن، برابر كردن و كج و معوج را راست كردن
است.
«سوىّ الشَىْءَ; جَعَلهُ سَوِيّاً يُقالُ:
سويتُ المُعْوَجَ فَما اسْتَوى، صَنَعَهُ مُسْتَوِياً»
سوى الشىء: آن را راست كرد. عرب
مى گويد: خواستم كج را راست كنم، نشد. و نيز به معناى مصنوع بى عيب هم مى آيد.
و در قرآن مجيد مى فرمايد:
«اَلَّذى خَلَقَ فَسَوّى»(12)
«خدايى كه آفريد، و به تكميل آن پرداخت.»
پس از آگاهى از معانى مفردات، بايد ديد مقصود حديث چيست؟
در اين حديث دو احتمال وجود دارد; بايد با توجه به معانى مفردات و قرائن ديگر،
يكى از آنها را برگزيد:
1 ـ مقصود اين است كه حضرت به ابوالهَيّاج دستور داد قبرهاى بلند را ويران كند و
آن را با زمين يكسان سازد.
اين احتمال كه «وهابيان» به آن چسبيده اند از جهاتى مردود است.
* لفظ تسويه به معناى «هدم و ويران» كردن نيامده
است و اگر مقصود اين بود بايد چنين گفته مى شد:
«وَلا قبراً مشرِفاً اِلاّ سَويتَهُ
بالأرْضِ»
يعنى بايد آن را با زمين يكسان كنى، در صورتى كه واژه «ارض» در حديث نيامده است.
** اگر يكسان سازى قبرها با زمين مراد است، چرا
احدى از علماى اسلام بر طبق آن فتوا نداده است؟ پس بايد گفت برابرى قبر با زمين بر
خلاف سنت اسلامى است و سنت اسلامى اين است كه قبر مقدارى بلندتر باشد و تمام فقهاى
اسلام بر استحباب بلندى قبر از زمين به مقدار يك وجب فتوا داده اند.
در كتاب «الفقه على المذاهب الأربعه» كه با فتواى چهار امام معروف اهل تسنّن
مطابق است، چنين مى خوانيم:
«وَيَنْدُبُ اِرتِفاعُ الْتُّراب فَوْقَ
الْقَبْرِ بِقَدْرِ شِبْر.»(13)
«مستحب است كه خاك قبر، به اندازه يك وجب از زمين بلندتر باشد.»
با توجه به اين مطالب، بايد حديث را به گونه ديگر كه هم اكنون بيان مى كنيم
تفسير كرد.
2 ـ مقصود از «قبر را مساوى كن» اين است كه روى قبر را صاف كن و هم سطح و يكسان
و يكنواخت ساز، در برابر قبرهايى كه به صورت پشت ماهى و يا بسان سنام (كوهان) شتر
ساخته مى شوند.
در اين صورت حديث ناظر به اين است كه بايد روى قبر صاف و مساوى باشد، نه به صورت
پشت ماهى و يا مسنم كه در ميان برخى از اهل تسنن مرسوم است و از چهار امام معروف
تسنن جز شافعى، همگى به استحباب تسنيم قبر فتوا داده اند.(14)
در اين صورت، اين حديث مؤيد فتواى علماى شيعه است كه مى گويند: سطح قبر بايد در عين
ارتفاع از زمين، صاف و يكنواخت باشد.
نكته جالب اين كه مسلم در صحيح خود، اين حديث و حديث ديگر را كه اينك مى آوريم،
تحت عنوان «باب الأمر بتسوية القبر» و همچنين ترمذى و نسائى هر يك در سنن خود اين
حديث را، در عنوان ياد شده آورده اند. و مقصود از اين عنوان اين است كه سطح قبر
يكسان و يكنواخت باشد، و اگر مقصود اين بود كه قبرهاى بلند را با زمين يكسان كنيد
لازم بود عنوان باب را به صورت ديگر; مثل «الأمر بتخريبِ
القُبُور و هدمها» بياورد.
اتفاقاً در زبان عرب، اگر «تسويه» را به چيزى مثل قبر نسبت دهند، مقصود اين است كه خود آن چيز صاف و مساوى باشد نه آن كه با چيز ديگرى مثل زمين،
مساوى و هم سطح گردد.
حديث ديگرى را مسلم در صحيح خود آورده كه مضمون آن نيز
همان است كه ما تأييد كرديم:
«كُنّا مَعَ فضالةَ بن عُبَيْد بِأَرْضِ
الرُّومِ بِرَوْدَس فَتَوفّى صاحِبٌ لَنا فَأَمَرَ فَضالَةُ بنُ عُبَيد بِقَبْرِهِ
فَسُوِّىَ ثُمَّ قالَ سَمِعْتُ رَسُولَ الله يأْمُرُ بِتَسْويتها.»(15)
«راوى گويد: با فضاله در سرزمين روم بوديم، يكى از دوستان و همراهان
ما از دنيا رفت، فضاله دستور داد كه قبر او را مساوى كنند و گفت از رسول خدا شنيدم
كه دستور مى داد قبرها را تسطيح و مساوى كنند.»
كليد فهم روايت، به دست آوردن معناى لفظ «تسويه» است و در آن سه احتمال وجود
دارد كه بايد با توجه به قرائن، يكى را برگزيد:
1 ـ ويران كردن بناى روى قبر كه اين احتمال باطل است، زيرا قبور در مدينه داراى
بنا و قبّه اى نبوده است.
2 ـ يكسان نمودن سطح قبر با زمين، اين نظر بر خلاف سنّت قطعى است كه: قبر به
اندازه يك وجب از زمين بلند و برجسته باشد.
3 ـ قبر را هم سطح و هموار ساختن و از صورت پشت ماهى و شكل كوهانى بيرون آوردن;
و اين معنا متعيّن است. در اين صورت هيچ ارتباطى به مقصود مستدل ندارد.
«نووى» شارح معروف صحيح مسلم، حديث را اينگونه تفسير مى كند:
«سنت اين است كه قبر از زمين زياد بلند نباشد و به شكل كوهان شتر
درنيايد، بلكه به مقدار يك وجب بلند و مسطح باشد.»(16)
اين جمله حاكى است، كه شارح صحيح مسلم، از لفظ «تسويه» همان معنا را فهميده است
كه ما اظهار كرديم; يعنى امام سفارش و توصيه كرد كه سطح قبرها را از حالت تسنيمى و
يا از صورت پشت ماهى بودن بيرون آورد و آن را مسطح و صاف و برابر كند، نه اين كه
آنها را با زمين يكسان كند و يا قبر و بناى روى قبر را نابود سازد!
لازم به گفتن است تنها ما نيستيم كه حديث را چنين تفسير مى كنيم، بلكه ابن حجر
قسطلانى در كتاب «ارشاد السارى فى شرح صحيح البخارى» نيز حديث را اينگونه تفسير
كرده است. وى مى گويد:
سنت در قبر اين است كه تسطيح شود و ما هرگز نبايد
سنت را به خاطر اين كه تسطيح شعار رافضى ها است ترك كنيم. اين كه مى گوييم: سنت
تسطيح قبر است، با حديث ابى الهَيّاج منافات ندارد; چرا كه:
مقصود برابر كردن قبر با زمين نيست، بلكه مقصود اين است كه در عين
ارتفاع از زمين، روى قبر مسطح و صاف گردد. (لم يُرِد
تَسوِيتَه بالأرضِ وإنَما اَرادَ تَسطِيحَهُ، جَمعاً بِينَ الأخبار....)
گذشته بر اين، اگر مقصود على بن ابيطالب ـ ع ـ از سفارش به ابى الهَيّاج اين بود كه قباب و ابنيه اى را كه روى قبرها قرار دارد ويران كند، پس چرا
قبه هاى موجود در زمان خود را كه بر روى قبور پيامبران الهى بود، ويران نكرد، او كه
آن روز حاكم على الاطلاق بر سرزمين هاى اسلامى بود و در برابر ديدگان او سرزمين هاى
فلسطين و سوريه و مصر و عراق و ايران و يمن، مملو از اين بناها بود كه بر روى قبور
پيامبران قرار داشت؟!
از همه اين گفته ها صرفنظر مى كنيم، و فرض مى كنيم كه امام ـ ع ـ به «ابى
الهَيّاج» دستور داده است تمام قبرهاى بلند را با زمين يكسان كند، ولى حديث هرگز
گواه بر اين نيست كه بايد بنا و ساختمانى كه روى قبرها قرار دارد تخريب و نابود
شود، زيرا در حديث آمده كه امام فرمود: «... ولاقبراً
مُشرفاً اِلاّ سَوّيتَه» و نفرمود: «ولابناءً ولا
قبةً الاّ سوّيتهما» در حالى كه سخن ما درباره خود قبر نيست، بلكه بحث ما
درباره بناها و ساختمانهايى است كه روى قبر انجام گرفته و مردم در سايه اين بنا به
تلاوت قرآن و خواندن دعا و گزاردن نماز مشغولند، كجاى اين جمله مى گويد بناهاى
اطراف قبور را ويران كنيد و اين آثار را، كه به زائر امكان انجام عبادت و تلاوت
قرآن مى دهد و مردم را از گرما و سرما حفظ مى كند، ويران سازيد.
دو احتمال ديگر:
1 ـ ممكن است اين حديث و امثال آن، ناظر باشد به قبورى از ملل سابق، كه مردم آن
دوران قبرهاى صالحان و اوليا را قبله اتخاذ كرده و به سوى آنها و تصويرى كه كنار
آنها بود، نماز مى گزاردند و از نماز به قبله واقعى، كه خدا معين كرده بود، سرباز
مى زدند. در اين صورت حديث به قبورى كه هرگز مسلمانى براى نماز وسجده، درمقابل آن نايستاده است، مربوط نمى شود.
بديهى است كه اگر مسلمانان به زيارت قبر صالحان مى شتابند، و عبادت خدا را در
كنار اجساد طاهر و مدفن پاك آنان انجام مى دهند، به خاطر شَرَفى است كه اين اماكن
با دفن آنان پيدا كرده است; چنان كه درباره آن بحث خواهيم كرد.
2 ـ مقصود از «صورت»، تمثال بتها و مراد از «قبر»، قبور مشركان بوده كه مورد
توجه بازماندگان و ديگران قرار مى گرفته است.
فتواى علماى مذاهب چهارگانه در ساخت بنا بر قبرها:
«يُكرَه أَنْ يُبنىَ عَلَى القَبْرِ بَيْتٌ
أو قُبةٌ أو مَدْرسةٌ أو مَسْجِدٌ...»(17)
«مكروه است كه روى قبر، خانه، قبه، مدرسه و يا مسجدى ساخته شود...»
با اتفاقى كه اين چهار امام بر «كراهتِ» بنا بر روى قبر دارند، چگونه است كه
قاضى نجد اصرار بر «حرمت» آن دارد، تازه اين كراهت نيز مدرك صحيح و قطعى ندارد;
بخصوص اگر بنا و ساختمان، زمينه عبادت و خواندن قرآن را براى زائران قبر پيامبران و
صالحان فراهم كند.
4 ـ استدلال با احاديث جابر، امّ سلمه و ناعم
حديث جابر
حديث جابر يكى از مدارك وهابيها است كه در تحريم قبور بر آن استناد مى جويند. اين حديث در صحاح و سنن اهل سنت، به صورتهاى گوناگون نقل شده و در
تمام اسناد آن، ابن جريج و ابى الزبير وارد شده است. تحقيق پيرامون آن، در گرو اين
است كه تمام صور حديث را با اسناد آنها نقل كرده، آنگاه نظر خود را درباره «پايه
صلاحيت آن بر استدلال» بيان كنيم.
صور مختلف حديث صحاح و سنن
مسلم در صحيح خود، در باب «النهى عن تجصيص القبر والبناء
عليه» حديث جابر را به سه طريق با دو متن نقل مى كند:
1 ـ حَدَّثَنا أبوبَكْرُ بْنُ أبي شَيبة،
حَدَّثنا حَفْصُ بْنُ غِياث، عَنْ ابنِ جُريج، عن أبي الزُّبَيْر، عَنْ جابِر; قال:
«نَهى رَسُولُ اللهِ ـ صلّى اللهُ عليه ]وآله[
وسلّم ـ أنْ يُجَصَّصَ الْقَبْرُ. وَأنْ يُقْعَدَ عَلَيْهِ. وَأنْ يُبْنى عَلَيْهِ»
«پيامبر از گچ كارى كردن قبرها و از اين كه روى آن بنشينند و يا
ساختمان بنا كنند، نهى كرد».
2 ـ حَدَّثَني هارُونُ بْنُ عَبْدِاللهِ،
حَدَّثَنا حَجّاجُ بْنُ مُحَمَّد. وَحَدَّثَني مُحَمَّدُ بْنُ رافِع، حَدَّثَنا
عَبْدُالرَّزّاقِ. جَميعاً، عَنْ ابْنِ جُرَيْج. قال أخبرنى أبُو الزُّبَيْرِ:
أنَّهُ سَمِعَ جابِرُ بْنُ عَبْدِاللهِ يَقُولُ: سَمِعْتُ النَّبِىَّ. بِمِثْلِهِ.»
در اين قسمت، متن يكى است ولى طريق دومى با اوّلى مقدارى اختلاف دارد.
3 ـ وحَدَّثَنا يَحْيَى بْنُ يَحْيى،
أخْبَرَنا اِسْماعِيلُ بْنُ عُلَيَّة عَنْ أَيُّوب، عَنْ أبِي الزُّبَيْرِ، عَنْ جابِر
قالَ: «نَهى عَنْ تَقْصِيصِ القُبُورِ.»
«پيامبر از گچ كارى قبور نهى كرد.»(18)
سنن ترمذى در باب «كراهية تجصيص القبور والكتابة عليها» حديثى به يك سند نقل
مى كند:
4 ـ حَدَّثَنا عَبْدُالرَّحْمنِ بْنُ
اْلأَسْوَدِ، أبُو عَمْرو البُصْرِىُّ، حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بْنُ رَبِيعَةَ، عَنْ
ابْنِ جُرَيْج، عَنْ أبي الزُّبَيْرِ، عَنْ جابِر قالَ: «نَهَى النَّبِىُّ ـ صلّى
الله عليه ]وآله
[وسلّم ـ أَنْ تُجَصَّصَ الْقُبُورُ وَأنْ يُكْتَبَ
عَلَيْها وَأنْ يُبْنى عَلَيْها وَأنْ تُوطَأَ»
«پيامبر از گچ كارى قبور و از اين كه بر آن نوشته شود و ساختمان بنا
گردد و روى آن راه بروند، نهى كرد.»
سپس ترمذى از حسن بصرى و شافعى نقل مى كند كه اين دو، اجازه گِل كارى قبور را
داده اند.(19)
«ابن ماجه» در صحيح خود در باب «ما جاء فى النهى عن
البناء على القبور وتجصيصها والكتابة عليها» حديث را با دو متن و دو سند نقل
كرده است:
5 ـ حَدَّثَنا أزْهَرُ بْنُ مخروانَ،
وَمُحَمَّدُ بْنُ زِياد، قالَ: حَدَّثَنا عَبْدُالْوارِثِ، عَنْ أيُّوبَ، عَنْ أبي
الزُّبَيْرِ، عَنْ جابِر، قالَ: «نَهى رَسُولُ اللهِ ـ صلّى الله عليه
]وآله
[وسلّم ـ عَنْ تَجْصيصِ الْقُبُورِ.»
6 ـ حَدَّثَنا عَبْدُاللهِ بْنُ سَعيد، قالَ:
حَدَثَنا حَفْصُ بْنُ غِياث، عَنْ ابنِ جُرَيج، عَنْ سُلَيْمانَ بْنَ مُوسى،
عَنْ جابِر، قالَ: «نَهى رَسُولُ اللهِ ـ صلّى الله عليه
]وآله
[وسلّم ـ أنْ يُكْتَبَ عَلَى الْقَبْرِ شَيءٌ.»(20)
سندى، شارح حديث، پس از نقل آن از حاكم، مى گويد: حديث صحيح است ولى مورد عمل
نيست; زيرا پيشوايان اسلام از شرق تا غرب، روى قبرها را مى نوشتند و اين چيزى است
كه آيندگان از گذشتگان اخذ كرده اند.
نسائى در صحيح خود در باب «البناء على القبر» حديث
را با دو سند و دو متن نقل كرده است.
7 ـ أخْبَرَنا يُوسُفُ بْنُ سَعيد قالَ
حَدَّثَنا حَجّاجُ عَنْ ابْنِ جُرَيج قالَ أخْبَرَني أبُوالزُّبَيْرِ أنَّهُ سَمِعَ
جابِراً يَقُولَ: «نَهى رَسُولُ اللهِ ـ صلّى الله عليه
]وآله[
وسلّم ـ عَنْ تَقْصِيصِ الْقُبُورِ أوْ يُبْنى عَلَيْها أوْ يَجْلِسَ عَلَيها
أَحَدٌ.»
8 ـ أخَبَرَنا عُمْرانُ بْنُ مُوسى قالَ:
حَدَّثَنا عَبْدُالْوارِثِ قالَ: حَدَّثَنا أيُّوبُ، عَنْ أبي الزُّبَيْرِ، عَنْ
جابِر، قالَ: «نَهى رَسُولُ اللهِ ـ صلّى الله عليه
]وآله[
وسلّم ـ عَنْ تَجْصيصِ الْقُبُورِ.»(21)
در سنن ابى داود در باب «البناء على القبر»، حديث
جابر را با دو سند و دو متن نقل مى كند:
9 ـ حَدَّثَنا أحْمَدُ بْنُ حَنْبَل،
حَدَّثَنا عَبْدُالرَّزّاقِ، اَخْبَرَنا ابنُ جُريج، أخْبَرَني أبُوالزُّبَيْرِ
أَنَّه سَمِعَ جابِراً يَقُولُ: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهَ ـ صلّى الله عليه
]وآله
[وسلّم ـ نَهى أنْ يُقْعَدَ عَلَى الْقَبْرِ وَاَنْ
يُجَصَّصَ وَيُبْنى عَلَيْهِ.(22)
10 ـ حَدَّثَنا مُسَدّد وَعُثْمانُ بنُ أبي
شَيْبَةِ قالا: حَدَّثَنا حَفْصُ بْنُ غِياث، عَنْ ابْنِ جُرَيْج عَنْ سُلَيْمانِ
بْنُ مُوسى، وَعَنْ أبي الزُّبَيْر، عَنْ جابِر بهذا الْحَدِيث. قالَ أبُو داوُد:
قال عثمان: «أوْيُزادُ عَلَيْهِ وَزادَ سُلَيْمان بن مُوسى، أوْ اَنْ يُكْتَبَ
عَلَيْهِ....»
ابوداود مى گويد: پيامبر از نوشتن روى قبر وافزودن
برآن، نهى نموده است.
امام حنبل در مسند خود حديث جابر را اينگونه نقل كرده است:
11 ـ عَنْ عَبْدِالرَّزّاقِ، عَنْ ابن
جُرَيج، أَخْبَرني أبُوا الزُّبَيْرِ أنَّهُ سَمِعَ جابِر بْنُ عَبْدِاللهِ
يَقُولُ: سَمِعْتُ النَّبِىّ ـ صلّى الله عليه ]وآله
[وسلّم ـ «يَنْهى أنْ يُقْعَدَ الرَّجُلُ عَلَى
الْقَبْرِ وَأن يُجَصَّصَ أو يُبْنى عَلَيْهِ.»(23)
اينها صورتهاى گوناگون حديث است كه با اسناد و متون مختلفى نقل شده اند. اكنون
بايد ديد، با اين حديث مى توان استدلال و احتجاج كرد يا نه.
اشكالات حديث
حديث جابر، با اشكالاتى روبرو است كه آن را از صلاحيت استدلال و احتجاج
مى اندازد:
الف ـ در تمام اسناد حديث، ابن جريج(24)
و ابوالزبير(25)، يا هر دو آمده اند و يا يكى از آنها. اگر وضع اين دو نفر روشن گردد، ديگر نيازى نيست كه درباره بقيه
افراد در سند، بحث و گفتگو شود، هر چند تعدادى از راويان از مجاهيل و يا ضعاف
هستند.
ابن حجر در تهذيب التهذيب درباره ابن جريج، اين جمله ها را از علماى رجال نقل
مى كند:
* يحيى بن سعيد مى گويد: «اگر ابن جريج ازروى كتاب، حديث نقل نكند، نمى توان به
آن اعتماد كرد.»
* احمد بن حنبل گفته است: اگر ابن جريج بگويد: «قال فلان
و فلان واُخْبِرْتُ جاء بمناكير»; «اگر بگويد فلانى و
فلانى اين چنين گفتند: احاديث منكر را نقل مى كند.»
* مالك مى نويسد: «ابن جريج در جمع حديث، بسان كسى است كه شب هنگام در وقت
تاريكى هيزم جمع كند (قطعاً دست او را عقرب و مار مى گزد).»
* نقل شده كه دارقطنى گفت: «تَجَنَّبْ تَدْلِيسَ ابن
جَريج فاِنّهُ قبيحُ التَّدليسِ لا يُدَلِّسُ الاّ فيما سمعه من مجروح».
«از تدليس (و غير واقع را واقع نشان دادن) ابن جريج
بپرهيز، زيرا به صورت زشت تدليس مى كند. هر موقع حديث را از فرد ضعيف بشنود، طورى
جلوه مى دهد كه حديث را از ثقه شنيده است.»
* و نيز از ابن حبان نقل مى كند كه: «ابن جريج در حديث تدليس مى كند.»(26)
آيا با اين قضاوت ها و داورى هاى علما و دانشمندان علم رجال، مى توان به حديث
چنين فردى اتكا و اعتماد كرد و در برابر سيره قطعى مسلمانان كه پيوسته قبور اولياى
الهى را تعمير مى كردند و احترام آنها را حفظ مى نمودند، به نقل چنين راوى اعتماد
نمود؟
ابن حجر همچنين درباره ابوالزبير جمله هاى زير را از دانشمندان رجال نقل مى كند:
* فرزند احمد بن حنبل از احمد و او از ايوب نقل مى كند كه: «وى او را تضعيف
مى كرد.»
* از شعبه نقل مى كند كه: «وى نماز خود را درست بلد نبود»
* باز از او نقل مى كند: «من در مكه بودم مردى بر ابوالزبير وارد شد، از او چيزى
پرسيد، ناگهان بر آن مرد افترا بست، گفتم: بر يك فرد مسلمان تهمت مى زنى؟! گفت: او
مرا ناراحت كرد. به او گفتم: هر كس تو را ناراحت كند بر او افترا مى بندى! ديگر من
از تو حديث نقل نخواهم كرد.»
* همچنين از شعبه پرسيد: «چرا نقل حديث از ابوالزبير را ترك كردى؟ گفت: ديدم او
عمل بد مرتكب مى شود.»
* از ابن ابى حاتم نقل مى كند: «از پدرش پرسيد ابوالزبير چگونه است؟ گفت: حديث
او نوشته مى شود ولى نمى توان با آن احتجاج نمود.»
* باز از او نقل مى كند: «من از ابوزرعه سؤال كردم: مردم از ابوالزبير حديث نقل
مى كنند، شما چه مى گوييد، آيا با حديث او مى شود احتجاج نمود؟ گفت به حديث افراد
ثقه مى شود استدلال كرد (كنايه از اين كه او ثقه نيست).
اين بود وضع ابن جريج و ابوالزبير كه در تمام اسناد حديث وجود دارند، آيا
مى توان با حديثى كه اين دو، آن را نقل مى كنند، استدلال كرد؟ آن هم در صورتى كه
افراد يگرى كه در اسناد قرار دارند، افراد صحيح و ثقه باشند، در حالى كه در برخى از
اين اسناد، عبدالرحمن بن اسود وجود دارد كه متهم به دروغ گويى است.
به راستى روا است با حديثى كه وضع سند آن اين چنين است، آثار خاندان رسالت و
صحابه پيامبر را ويران و منهدم و عمل مسلمانان را در اين چهارده قرن تخطئه نمود؟
* * *
ب ـ حديث از نظر متن بسيار لرزان و مضطرب است و
اين اضطراب حاكى است كه راويان خبر، در حفظ متن آن دقت كافى به خرج نداده اند.
اضطراب به گونه اى است كه اعتماد انسان را نسبت به آن سلب مى كند; مثلا:
حديث جابر به هفت صورت نقل شده است، در حالى كه پيامبر آن را به يك صورت بيان
كرده است:
1 ـ پيامبر از گچ كارى قبر و تكيه بر آن و ساختن بنا روى آن، نهى كرده است،
(حديث هاى يكم و دوم و نهم.)
2 ـ پيامبر از گچ كارى قبر نهى كرده است (حديث هاى پنجم و هشتم.)
3 ـ پيامبر از گچ كارى قبور و نوشتن روى آن و ساختن ساختمان و راه رفتن روى قبر
نهى كرده است (حديث چهارم.)
4 ـ پيامبر از نوشتن بر روى قبر نهى فرموده است (حديث ششم.)
5 ـ پيامبر از نشستن بر روى قبر، گچ كارى آن، ساختن بنا روى آن و نوشتن بر آن
نهى كرده است (حديث دهم.)
6 ـ پيامبر از نشستن بر روى قبر و گچ كارى و ساختن بنا روى آن جلوگيرى كرده است
(حديث يازدهم)
در حقيقت تفاوت اين صورت باصورت نخست، دراين است كه در صورت نخست از اعتماد و
تكيه بر قبر نهى شده، اما در اين جا از نشستن روى آن.
7 ـ پيامبر از نشستن روى قبر و گچ كارى و بنا روى آن نهادن و افزودن بر خاك آن و
نوشتن روى آن نهى كرده است.
در صورت اخير، علاوه بر سه تاى اوّل، افزودن بر خاك قبر و نوشتن آن نيز ممنوع
شده است.
افزون بر اينها، گاهى ميان تعبيرها، اختلاف و تباين است، در صورت نخست، «اعتماد»
و در صورت سوم «وطاء» (پا زدن و راه رفتن) است و در صورت پنجم و ششم «قعود» (نشستن)
به طور مسلم اعتماد غير از راه رفتن، و غير از نشستن است.
با چنين اضطرابى اين حديث نمى تواند، مورد اعتماد يك فقيه باشد.
ج ـ اين حديث بر فرض صحت سند و اغماض از آن، بيش
از اين دلالت نمى كند كه پيامبر از بنا بر قبر جلوگيرى كرده است، ولى نهى از يك شىء
دليل بر تحريم آن نيست; زيرا نهى گاهى «تحريمى» است و گاهى «كراهتى» و نهى در
مكالمات پيامبر و ساير، پيشوايان، بيشتر در كراهت به كار رفته است.
درست است كه معناى ابتدايى و به اصطلاح حقيقىِ «نهى»، همان تحريم است و تا قرينه اى بر معناى ديگر در كار نباشد، هرگز نمى توان از آن كراهت
استفاده كرد، ولى علما و دانشمندان، از اين حديث جز كراهت چيزى برداشت نكرده اند،
مثلا ترمذى در سنن خود، حديث را تحت عنوان: «كراهية تجصيص القبور و...» آورده است.
گواه روشن بر كراهت، همان است كه «سندى» شارح سنن ابن ماجه، از حاكم نقل مى كند
و مى گويد: احدى از مسلمانان بر اين نهى عمل نكرده است; يعنى آن را نهى تحريمى تلقى
نكرده است، به گواه اين كه همه مسلمانان روى قبرها را مى نويسند.
شاهد ديگر بر اين كه اين نهى، نهى كراهتى است، اتفاق علماى مذاهب اسلامى بر جواز
بنا بر روى قبرها است مگر اين كه زمين وقفى باشد.
شارح صحيح مسلم در شرح حديث مى نويسد:
بنا بر روى قبر در ملك صاحب قبر مكروه است و در زمين وقفى حرام. شافعى بر اين
مطلب تصريح كرده و حتّى حديث را با عنوان «كراهة تجصيص القبر والبناء عليه» آورده
است. (أمّا البناء فَاِنْ كانَ في مِلْكِ الْباني فمكْرُوهٌ
وَاِنْ كان في مَقْبرة مَسَبَّلَة فَحَرامٌ نَصَّ(27)
عَلَيْهِ الشَّافعي والاْصْحاب)
ولى ناگفته پيدا است كه مكروه بودن يك شىء، مانع از آن نيست كه گاهى به خاطر يك
رشته امورى، از آن رفع كراهت شود. هرگاه تعمير قبر، مايه حفظ اصالت اسلام و اظهار
مودّت و دوستى بر صاحب قبر كه خداوند محبت آن را فرض و واجب كرده است و يا موجب حفظ
شعائر اسلامى گردد و يا سبب شود كه گروه زائر در سايه بنا بر قبر به تلاوت قرآن و خواندن دعا موفق گردد،
بطور قطع نه تنها چنين فوايد عظيمى، كه بر بناى اين قبور مترتب مى گردد، رفع كراهت
مى كند، بلكه سبب مى شود كه به عنوان «شعائر اسلامى» مستحب نيز باشد.
حكم مكروه و يا مستحب، به وسيله عناوينى، دگرگون مى گردد، چه بسا مكروهى كه بر
اثر ضميمه شدن عنوانى، محبوب مى شود و يا يك رشته امور مستحبى، به خاطر عوارضى
مرجوح شمرده مى شوند; زيرا مكروه و مستحب بودن يك چيز، جز بودنِ مقتضىِ مرجوحيّت و
يا محبوبيت چيز ديگرى نيست، ولى اين مقتضيات در صورتى مؤثر مى شوند كه موانعى جلو
اقتضا و تأثير آنها را نگيرد يا بر اقتضاى آن غلبه ننمايد و اين مطالب بر افرادى كه
نسبت به فقه اسلامى آشنايى دارند بسيار روشن است.
استدلال با دو حديث ديگر
اكنون كه سخن به اين جا رسيده، شايسته است احاديث ديگرى را كه براى گروه وهابى
مستمسك است، مورد بررسى قرار دهيم:
ابن ماجه در صحيح خود چنين نقل مى كند:
1 ـ حَدَّثَنا مُحَمَّدُ بْنُ يَحيى،
حَدَّثَنا مُحمّد بن عَبْدُالله الرِقاشى، حَدَّثَنا وَهَب، حَدَّثَنا
عَبْدالرَحْمنُ بنُ يَزيدَ بنِ جابِر، عَنِ الْقاسِمِ بْنِ مُخَيَمرة، عَن اَبى
سَعيد: «اِنَ النَّبِىّ ـ صلّى الله عليه ]وآله
[وسلّم ـ نَهى اَنْ يُبْنى عَلَى القَبْرِ.»(28)
«پيامبر ـ ص ـ از بنا ساختن بر روى قبر نهى كرد.»
احمد بن حنبل در مسند خود، يك حديث را با دو سند نقل مى كند:
2 ـ حَدَّثَنا حَسَنٌ، حَدَّثَنا اِبن
لَهْيِعة، حَدَّثَنا بُريدُ بْنُ اَبي حَبيب، عَنْ ناعِم مُولى اُمّ سَلَمة، عَنْ
اُمّ سَلَمَة قالَتْ: «نهى رَسُولُ الله ـ ص ـ اَنْ يُبْنى عَلىَ القَبْر اَوْ
يُجَصَّصَ.»(29)
«پيامبر ـ ص ـ بر حذر داشت از بنا ساختن بر روى قبر و گِل كارى كردن
آن.»
3 ـ عَلِىّ بُنْ اِسحاق، حَدَّثَنا
عَبْدُاللهِ بْنُ لَهْيِعة، حَدَّثَني بريد بْنُ اَبي حَبيب، عَن ناعمْ مُولى اُمّ
سَلَمَة: «أنَّ النَّبِىّ ـ صلّى الله عليه ]وآله
[وسلّم ـ نَهى اَنْ يُجَصَّصَ قَبْرٌ اَوْ يُبْنى
عَلَيْهِ اَوْ يُجْلَسَ.»(30)
«رسول خدا ـ ص ـ از گِل كارى كردن قبر، بنا ساختن بر روى آن و يا
نشستن بر قبر بر حذر داشت.»
در ضعف روايت نخست، همين بس كه يكى از راويان آن «وهب» است. او كاملا مجهول
مى باشد و هرگز مشخص نيست كه مقصود از او كيست و در ميزان الاعتدال از هفده «وهب»
نام، اسم مى برد و معلوم نيست كه اين وهب كدام يك از آنهاست و بسيارى از آنان جزء و
ضاعان حديث و كذابان روزگار بودند.(31)
آفت حديث دوم و سوم، وجود عبدالله بن لهيعه است. ذهبى درباره او مى نويسد:
«ابن معين گفته او ضعيف است و نمى توان با روايتش استدلال كرد و يحيى بن سعيد،
او را چيزى نمى شمرده.»(32)
در اينجا از مناقشه در اسناد مى گذريم و نكته اى را يادآور مى شويم و آن اين كه:
تمام سيره نويسان و تاريخ نگاران و محدثان اسلامى نقل كرده اند كه جسد مطهّر
پيامبر گرامى، به تصويب صحابه آن حضرت، در خانه و حجره همسرش عايشه به خاك سپرده شد
و صحابه در گزينش مدفن وى به حديثى، كه ابوبكر از پيامبر نقل كرد، استناد جستند و
آن اين كه هر پيامبرى در هر نقطه اى كه درگذرد، همان جا به خاك سپرده مى شود.(33)
اكنون پرسش اين است: اگر پيامبر گرامى از ساختن بنا بر روى قبر نهى كرده بود،
چگونه جسد او را در زير سقف دفن كرده و قبرش را به حالتى درآورند كه داراى بنا
گرديد؟! خنده آورتر، گفتار برخى از نويسندگان جامد و خشك برخى از وهابيها است كه
مى گويد: آنچه حرام است، همان «ايجاد بنا» بر قبر است، نه دفن جسد زير بنا! و
پيامبر را زير بنا به خاك سپردند، نه اين كه بر قبرش بنا بسازند.(34)
چنين تفسيرى جز توجيه يك واقعيت خارجى (دفن جسد پيامبر زير بنا) انگيزه ديگرى ندارد و اگر وهابيان با چنين واقعيت روبرو نبودند، به تحريم هر دو،
حكم مى كردند!
حال از وهّابى مى پرسيم:
آيا تنها اصل ايجاد و احداثِ بنا بر قبر ميت حرام است و اگر كسى، با اين اصل
مخالفت نمود و بنايى ايجاد كرد ديگر ابقاى آن حرام نيست؟
يا اين كه بنا از جهت «ايجاد» و «بقا» حرام است؟
بنا بر صورت نخست (كه ايجاد بنا حرام و ابقاى آن حرام نباشد) مى پرسيم: چرا
حكومت سعودى به قهر و زور، آثار رسالت و بيوت خاندان پيامبر و قباب صحابه و فرزندان
او را نابود كرد در صورتى كه فقط احداث بنا حرام بود نه ابقاى آن. و گذشته از اين،
اين فرض بر خلاف فتاواى وهابيه; مانند ابن قيم و ابن تيميه است. اولى (ابن قيم)
مى گويد:
«ويران كردن بناهايى كه روى قبور ساخته اند واجب است و ابقا و
نگهدارى آنها، پس از توانايى بر ويران كردن آنها يك روز هم جايز نيست!»
با اين «بيان» و با آن «عمل»! هرگز صحيح نيست كه وهابى بخش نخست از پرسش را
برگزيند بلكه ناگزير بايد شق دوم را بپذيرد و بگويد: بنا نهادن بر قبر، در هر دو
حالت (ايجاد و ابقا) حرام است.
در اين هنگام است كه اين پرسش مطرح مى شود: چرا مسلمانان، جسد مطهر پيامبر را در
زير سقف دفن كردند؟ گرچه بنايى برايش نساختند، اما كارى كردند كه قبر پيامبر داراى
بنا و ساختمان گردد.
تنها راه براى فرار وهابيان اين است كه به خاطر توجيه عمل خارجى مسلمين، بگويد:
«ابقايى حرام است كه احداث آن بر روى قبر باشد و اگر به هنگام احداث ساختمان،
قبرى در كار نباشد، ابقاى آن، هر چند به صورت بنا بر قبر باشد، حرام نيست. و چنين
تفكيكى جز توجيه يك واقعيت خارجى (عمل مسلمين) نيست.»
وهابيت در كشمكش تناقض «مكتب» و «عمل مسلمانان»
اين نقطه، تنها موردى نيست كه وهابيان در كشمكش تناقض ميان «مكتب» و «عمل
مسلمانان» قرار گرفته اند بلكه آنان در موارد ديگر نيز در اين كشمكش دست و پا
مى زنند.
وهابيت تبرك به آثار نبى را به شدت ممنوع مى شمارد و پيوسته مى گويد: از سنگ و
گِل، كارى ساخته نيست. از سوى ديگر، مسلمانان پيوسته با بوسيدن حجر و لمس آن و
بوسيدن پرده كعبه و در و ديوار آن تبرك مى جويند و سنگ و گلى را مى بوسند كه از نظر
آنها كارى از آنها ساخته نيست.
آنان ساختن مسجد در كنار قبر اوليا را تحريم كرده اند; در حالى كه در تمام
كشورهاى اسلامى در كنار مشاهد، مساجدى وجود دارد، حتى در كنار قبر حضرت حمزه مسجدى
بود كه حاكمان سعودى آن را ويران كردند و هم اكنون نيز قبر پيامبر گرامى ميان مسجد
قرار دارد و مسلمانان اطراف آن به نماز مى ايستند.
«دليل سازى» به جاى «واقع بينى»
وهابى براى تخريب گنبد و قبر امامان مدفون در بقيع، به دليل تراشى پرداخته و به
اصطلاح، بهانه ديگرى به دست آورده اند و آن اين كه: زمين بقيع، وقف است و بايد از
اين اراضى، نسبت به مقاصد واقف، حداكثر استفاده را نمود و بايد هر نوع مزاحم از
بهره بردارى را از بين برد و بناى ساختمان بر روى قبور خاندان رسالت، مانع از
بهره بردارى از يك قسمت از زمين بقيع است; زيرا به فرض اين كه دفن در صحن و حرم
امكان پذير باشد، ولى زير پى ها و ديوارهاى اطراف، چنين چيزى ممكن نيست پس بايد
چنين بناهايى را از ميان برداشت، تا در تمام سرزمين بقيع، مقاصد واقف عملى گردد!
شكى نيست كه چنين استدلالى، جز نوعى پيشداورى نيست! قاضى وهابى مى خواهد به هر
قيمت كه شده آثار خاندان رسالت را از بين ببرد و براى رسيدن به چنين هدفى به فكر
دليل سازى افتاده و مسأله وقف بودن سرزمين بقيع را پيش كشيده است، در حالى كه
انديشه وقف بودن بقيع، پندارى بيش نيست; زيرا:
وقف بودن بقيع در هيچ كتاب تاريخى و حديثى نيامده است تا روى آن تكيه كنيم بلكه
احتمال دارد كه بقيع، موات بوده و مردم مدينه اموات خود را در آنجا دفن
مى كرده اند، در اين صورت، از «مباحات اوليه» خواهد بود كه هر نوع تصرف در آن جايز
مى باشد.
در زمانهاى گذشته، كه حرص و آز مردم بر تملك زمين هاى باير و موات كم بود و قدرت
و مكنت چندانى بر عمران و آبادى وجود نداشت و هجوم روستاييان به شهرها آغاز نشده
بود و مسأله اى به نام «زمين» و افرادى به نام «زمين خوار» و مؤسساتى به اسم بورس زمين به وجود نيامده بود، بسيارى از اراضى،
صاحب و مالكى نداشت و بر اباحه نخستين خود باقى بود، و به اصطلاح جزء زمين هاى موات
محسوب مى شد و در اين ايام و زمان، مردم هر شهر و يا بخش و ده و دهكده اى قطعه
زمينى را براى دفن اموات خود اختصاص مى دادند، يا اگر كسى در دفن مرده خود در
زمينى، پيشگام مى گرديد، ديگران از او پيروى مى كردند. و آن را به صورت قبرستان در
مى آوردند، بى آن كه يك نفر آنجا را تملك كند و سپس براى دفن اموات وقف نمايد.
روشن است كه سرزمين بقيع از اين قانون مستثنى نبوده است. زمين در حجاز و مدينه
چندان قيمتى نداشت، و با بودن اراضى موات در اطراف مدينه، هيچ عاقلى زمين ملكى و
قابل كشت را، بر دفن اموات وقف نمى كند. در منطقه اى كه زمين «موات» فراوان و زمين
حاصلخيز بسيار كم باشد، قطعاً از زمين «موات» كه جزو مباحات اوليه است استفاده
مى كنند.
تاريخ نيز اين حقيقت را تأييد و اثبات مى كند: سمهودى در «وفاء الوفا» مى نويسد:
نخستين كسى كه در بقيع دفن گرديد، عثمان بن مظعون صحابى پيامبر بود. وقتى
ابراهيم فرزند پيامبر درگذشت، به امر پيامبر در كنار عثمان مدفون گرديد. از اين
زمان مردم مايل شدند كه مرده هاى خود را در «بقيع» دفن كنند; از اين جهت درخت ها را
بريدند، و هر نقطه اى براى قبيله اى اختصاص يافت.
سپس مى گويد: سرزمين بقيع درختى به نام «غرقد» داشت وقتى عثمان ابن مظعون را در آنجا دفن كردند، آن درخت قطع گرديد.(35)
درخت غرقد، همان درخت بيابانى است كه در بيابانهاى مدينه در فاصله هايى ديده
مى شوند.
از اين عبارت به روشنى استفاده مى شود كه بقيع زمين مرده اى بود كه به خاطر دفن
يك صحابى، هر كسى قطعه اى را براى قبيله خود حيازت كرد و در تاريخ نامى از وقف و يا
سبيل بودن منافع بقيع نيامده است. بلكه از تاريخ استفاده مى شود كه نقطه اى كه ائمه
بقيع در آنجا دفن شده اند، خانه عقيل بن ابى طالب بوده و اجساد طاهر و پاك اين چهار
امام، در خانه اى كه متعلق به بنى هاشم بود، دفن شده است.
سمهودى مى نويسد: عباس بن عبدالمطلب نزد قبر فاطمه بنت اسد ـ در مقابر بنى هاشم
ـ كه در خانه عقيل بود، به خاك سپرده شد.(36)
و نيز از سعيد بن جبير نقل مى كند كه او قبر ابراهيم فرزند پيامبر را در خانه اى
كه ملك محمد بن زيد بن على بود، ديده است.
باز نقل مى كند كه پيامبر، بدن سعد بن معاذ را در خانه ابن افلح كه در كنار بقيع
بود و گنبد و ساختمانى داشت به خاك سپرد.
اين جمله ها همگى حاكى است كه سرزمين بقيع، وقف و سبيل نبوده است و اجساد طاهر
ائمه ما در خانه هاى مملوك خود به خاك سپرده شده اند.
آيا با اين وضع، صحيح است كه آثار خاندان رسالت به بهانه مزاحمت با وقف، با خاك يكسان شود؟!
حال فرض كنيم كه زمين بقيع وقف بوده، آيا از كيفيت وقف آن، اثرى در دست هست،
شايد واقف براى شخصيت هاى بزرگ، اجازه بنا و ساختمان داده است و چون نمى دانيم،
بايد كار مؤمن را حمل بر صحّت نماييم، و آنان را متهم به خلاف نكنيم.
بديهى است در اين صورت هدم و ويران كردن اين قبه ها و خانه ها، حرام بيّن و خلاف
شرع روشن خواهد بود.
قاضى بن بليهد و همفكران وى، به خوبى مى دانستند كه انديشه وقف بودن، يك نوع
دليل سازى و استدلال تراشى است و اگر هم چنين دليلى نداشتند باز آثار رسالت را
ويران مى كردند; زيرا اين نخستين بار نيست كه اين گروه آثار رسالت را ويران
كرده اند، بلكه، در سال 1221 كه براى اولين بار، بر مدينه مسلط شدند، آثار رسالت را
خراب و ويران كردند، سپس پس از طرد آنان از سرزمين حجاز به وسيله نيروهاى عثمانى،
همگى تجديد بنا شدند.
فصل 3 : مسجد سازى در كنار قبور صالحان
آيا مسجد سازى در كنار يا بر روى قبر صالحان جايز است يا نه و در صورت جواز،
مفاد حديثى كه از پيامبر در مورد عمل يهود و نصارى نقل شده است، چيست؟ در حديث آمده
است كه پيامبر اين دو گروه (يهود و نصارى) را براى اين كه قبور پيامبران خود را
معبد اتخاذ كرده اند لعن كرد، اينك پرسش اين است كه آيا مسجد سازى در كنار قبور
اوليا، ملازم با آنچه كه در اين روايت آمده است، نيست؟!
پاسخ: مسجد سازى در جوار قبور اوليا و صالحان، با
توجه به اصول كلى اسلام، كوچك ترين مانعى ندارد; زيرا هدف از بناى مسجد، جز پرستش
خدا در جوار مدفن محبوب او ـ كه مايه تبرك آن نقطه گرديده است ـ چيز ديگرى نيست.
به ديگر سخن: هدف از تأسيس مسجد در اين موارد، اين است كه زائران اولياى خدا،
قبل از زيارت و يا پس از آن، فرايض عبادى خود را در آنجا انجام دهند، از آنجا كه
(حتى از نظر وهابيها) نه اصل زيارت قبور حرام است و نه اقامه نماز پس از زيارت و يا
قبل از آن. جهت ندارد كه بناى مسجد در جوار قبور اوليا به منظور پرستش خدا و انجام
فرايض الهى حرام باشد.
با توجه به سرگذشت اصحاب كهف، استنباط مى شود كه اين كار يك عمل و سنتى در شرايع
پيشين بوده و قرآن آن را بدون اين كه از آن انتقاد كند، نقل نموده است. وقتى جريان
اصحاب كهف پس از سيصد و نه سال براى مردم آن زمان كشف گرديد مردم درباره نحوه تجليل
آنها به دو گروه تقسيم شدند.
1 ـ گروهى گفتند: بنايى بر قبر آنان بسازيم (تا ضمن تجليل از اين رادمردان،
خاطره آنها و نام و نشان و آثارشان را زنده نگاه داريم) قرآن به اين نظر، با جمله
زير اشاره مى كند:
«وَقالُوا ابْنُوا عَلَيْهِمْ بُنْياناً»
«بنايى بر قبر آنها بسازيد.»
2 ـ گروهى ديگر گفتند: بر روى قبر آنان (روى غار) مسجد بسازيم (و از اين طريق
تبرك جوييم). مفسران اتفاق نظر دارند(37) كه پيشنهاد
نخست، مربوط به مشركان و پيشنهاد دوم مربوط به موحّدان و خداپرستان بوده است; زيرا قرآن در نقل اين قول، چنين مى فرمايد:
وَقالَ الذَّينَ غَلَبُوا عَلى أمرِهِمْ،
لَنَتَّخِذَنَّ عَلَيهِمْ مَسْجِداً.(38)
«آن گروه كه بر گروه نخست پيروز شده بودند، گفتند كه بر مدفن آنان
مسجد بسازيم.»
تاريخ مى گويد: دوره ظهور جريان اصحاب كهف، دوره پيروزى توحيد بر شرك بود، ديگر
از آن فرمانرواى مشرك و اخلاف او، كه مردم را بر پرستش بت دعوت مى كردند، خبرى
نبود. طبعاً اين گروه غالب، همان موحدان خواهند بود، بخصوص كه متن پيشنهادى آنان،
موضوع «مسجد سازى براى پرستش خدا» بوده است و اين خود گواه بر اين است كه پيشنهاد
كنندگان، افراد موحد و گروه نماز گزار بوده اند.
اگر مسجد سازى در روى قبر و يا كنار قبر اوليا نشانه شرك باشد، چرا موحّدان چنين
پيشنهاد كردند، و چرا قرآن بدون آن كه از كار آنها انتقاد كند، ماجرايشان را نقل
مى كند؟! آيا نقل قرآن، توأم با سكوت، گواه بر جواز آن نيست؟ هرگز صحيح نيست كه
خداوند نشانه شرك را از گروهى، نقل كند بدون آن كه، بطور تلويح يا تصريح از آن
انتقاد نمايد و اين استدلال همان «تقرير» است كه در علم اصول از آن بحث شده است.
اين كار حاكى از نوعى سيره مستمر در ميان موحّدان جهان است و نوعى احترام به
صاحب قبر و يا تبرك به شمار مى رود.
شايسته بود كه وهابى ها پيش از استدلال به حديث، مسأله را بر قرآن عرضه مى كردند، سپس به طرح احاديث مى پرداختند.
دلائل وهابيان بر تحريم بناى مسجد در جوار قبور اوليا
اين گروه براى «تحريم بناى مسجد در جوار قبر صالحان»، به چند حديث استدلال
كرده اند كه همه را بررسى مى كنيم.
بخارى در صحيح خود در باب «يكْرَهُ من إتِّخاذِ
المَساجِدِ عَلَى الْقُبُورِ» دو حديث زير را نقل مى كند:
1 ـ «لَمَّا ماتَ الْحَسَنُ بْنُ الْحَسَنِ
بْنِ عَلِىٍّ رضىَ اللهُ عَنْه ضَرَبَتِ امْرَأَتُهُ الْقُبَّةَ عَلى قَبْرِهِ
سَنَةً ثُمَّ رَفَعَتْ فَسَمِعُوا صائحاً يَقُولُ اَلاهَلْ وَجَدُوا مافَقَدُواْ
فَأجابَهُ الآخَرُ بَلْ يَئِسُوا فَانْقَلَبُوا.»
«وقتى حسن بن حسن بن على در گذشت همسر او قبه اى (خيمه اى) بر قبر
او زد و پس از يك سال برداشت. شنيدند كه شخصى داد مى زد، آيا آنچه را كه گم كرده
بودند پيدا كردند، ديگرى پاسخ داد: نه، نااميد شدند و تغيير وضع دادند.»
2 ـ «لَعَنَ اللهُ الْيَهُودَ وَالنَّصارى
إتَّخَذُوا قُبورَ أنْبيائِهِمْ مَسْجِداً قالَتْ (عائشة) وَلَوْلا ذلك لأَبْرَزُوا
قَبْرَهُ غَيْرَ أَنّي أخْشى أن يُتَّخَذَ مَسْجِداً»(39)
«خداوند يهود و نصارى را از رحمت خود دور كند، قبرهاى پيامبران خود
را مسجد اتخاذ كرده اند (عائشه گفت:) اگر بيم اين نبود كه قبر پيامبر مسجد گردد،
مسلمانان قبر او را آشكار مى كردند (و دور او حائلى قرار نمى دادند) جز اين كه بيم آن دارم كه قبر او مسجد شود.»
مسلم در صحيح خود، حديث دوم را با مختصر تفاوتى نقل كرده است، از اين جهت به نقل
يكى از آن دو، اكتفا مى كنيم:
3 ـ «... أَلا وَاِنَّ مَنْ كانَ قَبْلَكُمْ
كانُوا يَتَّخِذُونَ قُبورَ اَنْبِيائِهِمْ وَصالِحِيهِمْ مَسجِداً. اَلافَلا
تَتَّخِذُوا الْقُبُورَ مَساجِدَ. اِنّى أنْهاكُمْ عَنْ ذلِكَ.»(40)
«آگاه باشيد پيشينيان از شما، قبرهاى پيامبران و صالحان خود را مسجد
قرار مى دادند هرگز قبور را مسجد اتخاذ نكنيد من شما را از آن باز مى دارم.»
4 ـ «إنَّ اُمَّ حَبِيبَةَ وَاُمَّ سَلَمَةَ
ذَكَرَتا كَنيسَةً رَأَيْنَها بِالْحَبَشَةِ فيها تَصاوِيرٌ لِرَسُولِ الله ـ صلّى
الله عليه ]وآله
[وسلّم ـ فَقالَ رَسُولُ اللهِ إنَّ اُولئِكَ إِذا
كانَ فِيْهمُ الرَّجُلُ الصّالِحُ، فَماتَ بَنَوا عَلى قَبْرِهِ مَسْجِداً
وَصَوَّروا فِيهِ تِلْكَ الصُّوَرَ اُولئِكَ شِرارُ الْخَلْقِ عِنْدَ الله يَوْمَ
الْقِيامَةِ»(41)
«امّ حبيبه و امّ سلمه (همسران رسول خدا) در كشور حبشه (كه همراه
گروهى به آنجا مهاجرت كرده بودند) تصاويرى از پيامبر خدا ديدند. پيامبر فرمود: آنان
مردمى هستند كه هر گاه مرد صالحى از آنان مى مرد، بر قبر او مسجدى مى ساختند و
صورتهايى را تصوير مى كردند، آنان بدترين مردم نزد خدا در روز قيامت مى باشند.»
نسائى در سنن خود، در باب «التغليظ فى اتخاذ السُرُج على القبورِ» از ابن عباس
نقل مى كند:
«لَعَنَ رسُولُ الله ـ صلّى الله عليه
]وآله[
وسلّم ـ زائِراتِ القُبُورِ وَالْمُتَّخِذِينَ عَلَيْها الْمَساجِدَ وَالسُّرُجَ»(42)
«رسول خدا ـ ص ـ زنانى را كه قبور را زيارت مى كنند و كسانى كه آنها
را مسجد اتخاذ كرده، چراغ روشن مى كنند، لعن كرد.»
ابن تيميه، كه پايه گذار اين نوع عقايد است، و محمد بن عبدالوهاب پيوسته از نيم
خورده او بهره مى گيرد، احاديث ياد شده را چنين تفسير مى كند كه: هرگز جايز نيست
روى قبر مرد صالح و يا جوار آن، مسجد ساخته شود.
باز ابن تيميه مى نويسد:(43)
«علماى ما گفته اند كه هرگز جايز نيست به روى قبر مسجدى بنا كرد.»
تحقيقى در مفاد احاديث
اكنون بايد در متون احاديث دقت كرد و مفاد صحيح آنها را به دست آورد، و از يك
اصل غفلت نكرد و آن اين كه: همانطور كه با آيه اى مى توان ابهام آيه ديگر را بر طرف
كرد و به سخنى ديگر: آيه اى را با آيه ديگر مى توان تفسير نمود، همچنين مى توان با
حديثى، حديث ديگر را تفسير و رفع ابهام كرد.
گروهى وهابى، به ظاهرِ يك حديث چسبيده و از آن، اين چنين برداشت كرده اند كه هر
نوع مسجد سازى بر روى قبر اوليا و يا جوار آنان، حرام و ممنوع است، در حالى كه اگر
آنان همه احاديث را باهم بررسى مى كردند، مى توانستند به هدف رسول خدا از اين لعن،
پى ببرند.
اين گروه از آنجا كه باب اجتهاد را به روى خود بسته اند، در فهم بسيارى از
احاديث به خطا مى روند.
روايت زمانى صحيح است كه اسناد آن صحيح و راويانش ثقه و قابل اعتماد باشند، در
غير اين صورت قابل استدلال نخواهد بود و چون بحث در اسناد اين احاديث، مايه گستردگى
سخن و اتلاف وقت است، فقط درباره مضمون آنها سخن مى گوييم:
اينك نظر ما پيرامون عمل يهود و نصارى
آگاهى از هدف روايات، بسته به آن است كه نحوه عمل يهود و نصارى در كنار قبور
پيامبران را بدانيم; زيرا پيامبر گرامى، ما را از عملى كه آنان انجام مى دادند باز
مى دارد. اگر حدود كار آنان برايمان روشن شود، محدوده حرمت در اسلام نيز مشخص خواهد
شد.
قرينه هايى در احاديث گذشته هست كه گواهى مى دهند مردم قبور پيامبران خود را
قبله خود قرار داده و از توجه به قبله واقعى سرباز مى زدند. بلكه بالاتر، در كنار
قبور پيامبران، به جاى اين كه خدا را بپرستند، پيامبران خود را مى پرستيدند و يا
آنان را با خدا در عبادت و پرستش شريك مى ساختند.
اگر مفاد احاديث اين باشد كه «قبور آنان را قبله خود اتخاذ نكنيم» و يا «آنان را
با خدا شريك در عبادت نكنيم» و....، هرگز نمى توان با اين احاديث، بر تحريم مسجد
سازى بر روى قبور و يا جوار صالحان و پاكان استدلال كرد، چرا كه زائران آنان نه قبر
را قبله خود قرار مى دهند و نه آنان را مى پرستند بلكه اينان خداى يگانه را
مى پرستند و در حال نماز رو به كعبه مى ايستند و هدفشان از ساختن مسجد در جوار
اوليا، تبرك از مكان آنها است.
بنابر اين، مهم اين است كه ثابت شود هدف روايات از اين كه «قبور آنان را مسجد
اتخاذ نكنيم»، همان است كه گفته شد.
قرينه ها در روايات گذشته:
1 ـ روايت صحيح مسلم (روايت چهارم) روشنگر روايات ديگر است; زيرا وقتى دو همسر
پيامبر به حضرتش عرض كردند كه: «تصاويرى از پيامبر خدا را در كليساهاى حبشه ديدند»
پيامبر فرمود: «آنان كسانى هستند كه هر گاه مرد صالحى در مى گذشت، روى قبرش را
مسجدى مى ساختند و تصويرى از آن در مسجد قرار مى دادند.»(44)
هدف از تصوير صالحان، در كنار قبر آنان، اين بود كه بر صورت و قبر، سجده كنند
بطورى كه قبر و صورت قبله آنها باشد و بلكه قبر و تصوير، بتى باشد كه بر آن سجده
كنند. عبادت بر بت جز اين نيست كه بت را در برابر خود قرار دهند و در برابر او به
خضوع و تعظيم بپردازند.
احتمالى كه در اين حديث داديم ـ با توجه به عمل مسيحيان كه پيوسته به بشر پرستى
گرايش كامل داشته و دارند و تصاوير و مجسمه ها همواره مورد پرستش آنان مى باشد ـ
بسيار قابل توجه است و با وجود چنين احتمال قوى هرگز نمى توان با آن بر حرمت ساختن
مسجد در كنار يا روى قبر اوليا، كه خالى از اين گونه پيرايه ها است، استدلال نمود.
2 ـ احمد بن حنبل در مسند و همچنين امام مالك در كتاب الموطأ، ذيلى نيز براى
حديث نقل مى كنند و آن اين كه پيامبر پس از نهى فرمود:
«أللّهُمَّ لا تَجْعَلْ قَبْري وَثَناً
يُعْبَدُ»(45)
«بارالها! قبر مرا، بتى كه مورد عبادت باشد، قرار مده.»
اين جمله حاكى است كه آنان با قبر و تصويرى كه كنار آن بوده، بسان بت رفتار
مى كردند و قبر يا صورت فرد صالح را قبله قرار مى دادند، بلكه آن را به صورت بت
مى پرستيدند.
3 ـ دقت در حديث «عايشه» (حديث دوم) حقيقت فوق را واضح تر مى سازد. وى پس از نقل
حديث از پيامبر، چنين مى گويد:
«اگر بيم آن نبود كه قبر پيامبر مسجد گردد، مسلمانان قبر او را آشكار مى كردند
(دور او حائل قرار نمى دادند) جز اين كه بيم آن مى رود (كه اگر آشكار گردد) قبر او
مسجد گردد.»
اكنون بايد ديد، حائل و ديوار دور قبر، از چه چيز جلوگيرى مى كند؟ بطور مسلم
حائل، مانع از آن مى شود كه بر قبر نماز بگزارند و آن را به شكل بت بپرستند، يا لااقل آن را قبله قرار دهند.
اما نماز در كنار قبر، بى آن كه قبر را بپرستند يا آن را قبله قرار دهند، امكان
پذير است، خواه حائل باشد يا بدون آن، قبر آشكار باشد يا پنهان; زيرا چهارده قرن
است كه مسلمانان، در كنار قبر پيامبر رو به كعبه نماز مى گزارند و خدا را عبادت
مى كنند و حائِل قبر، مانع از اين كار نشده است.
خلاصه: ذيل حديث كه متن كلام عايشه است، مفاد حديث
را روشن مى سازد; زيرا «ام المؤمنين!» مى گويد، به خاطر اين كه قبر پيامبر مسجد
نشود، آن را از ديدگان پنهان كردند و حائلى بر دورش كشيدند. اكنون بايد ديد كه اين
حائل از چه چيز مانع مى شود؟
حائل مى تواند از دو چيز پيش گيرى كند:
الف ـ نمى گذارد قبر به صورت بت درآيد و مردم در
برابرش بايستند و پرستشش كنند; زيرا وقتى نبينند، نمى توانند با او به صورت بت
رفتار كنند.
ب ـ نمى توانند قبر را قبله قرار دهند; زيرا قبله
قرار دادن فرع بر ديدن است و هرگز نمى توان آن را به كعبه قياس كرد كه در تمام
حالات قبله است، ديده شود يا ديده نشود; زيرا كعبه يك قبله رسمى جهانى است كه در
تمام حالات، قبله مسلمانان مى باشد، ديده شدن و نشدن در آن تأثيرى ندارد، ولى قبله
قرار دادن قبر پيامبر براى حاضران در مسجد، مربوط به كسانى خواهد بود كه در مسجد او
نماز به پا مى دارند. چنين انحرافى در صورت آشكار وظاهر بودن قبر، بيشتر امكان تحقق
دارد تا اختفا و در معرض ديد نبودن. چون ديده متوجه قبر نيست، انديشه سجده برآن،
ولو به صورت قبله، كمتر وارد ذهن مى شود، از اين جهت «ام المؤمنين!» مى گويد: اگر
احتمال مسجد قرار دادن (سجده بر آن نبود) قبر او را آشكار مى كردند و چنين انحرافى در صورت آشكارى قبر،
بيشتر امكان تحقق دارد و در صورت اختفا كمتر.
4 ـ بسيارى از شارحان صحيح بخارى و مسلم، حديث را به گونه اى كه معنا كرديم،
تفسير كرده اند:
قسطلانى در «ارشاد السارى» مى گويد:
يهود و نصارى براى احياى خاطره گذشتگانشان، صورتهاى صالحان خود را در كنار
قبرهايشان نصب مى كردند و در كنار قبر آنان خدا را مى پرستيدند ولى اخلاف و
جانشينان آنان، تحت تأثير وسوسه هاى شيطانى قرار گرفتند و در كنار قبور آنان،
صورتها را پرستش مى كردند.
سپس از تفسير «بيضاوى» نقل مى كند:
«لمّا كانَتِ اليهودُ والنَّصارى يَسْجُدُونَ
لِقُبورِ اْلأنْبِياءِ تَعْظيماً لِشَأْنِهِمْ وَيَجْعَلُونَها قِبلَةً
يَتوجَّهُونَ فى الصَّلاة نَحْوَها وَاتَّخَذُوها أوْثاناً، مُنِعَ الْمُسْلِمُونَ
في مِثْلِ ذلِكَ فَأمّا مَنِ اتَّخَذَ مَسْجِداً في جَوارِ صالِح وَقَصَدَ
التَّبرُّكَ بِاْلقُرْبِ مِنْهُ لا لِلتَّعْظيمِ وَلا لِلتَّوَجُّهِ اِلَيْهِ
فَلايَدْخُلُ في الْوَعيدِ الْمَذْكُورِ.»(46)
«از آنجا كه يهود و نصارى قبور پيامبران خود را براى تعظيم، قبله
برگزيده و هنگام نماز، به آن توجه مى نمودند، قبور آنان موقعيت بت پيدا مى كرد، از اين جهت مسلمانان از اين كار ممنوع گرديدند. اما
اگر كسى در جوار قبر مرد صالحى به عنوان تبرّك مسجدى بسازد، نه براى پرستش آنان و
نه به خاطر توجه به آن در موقع نماز، هرگز مشمول اين اخبار نخواهد بود.»
اين نه تنها قسطلانى است كه در شرح بخارى، احاديث مورد نظر را اين چنين تفسير
مى كند، بلكه علاّمه سندى، شارح نسائى، سخنى به همين مضمون دارد كه برخى از آن را
مى آوريم:
«إتَّخَذُوا قُبُورَ أنْبِيائِهِمْ
مَساجِدَ»; أى قِبلةً للصَّلاةِ وَيُصَلُّونَ اِليها أو بَنُوا مَساجدَ عليها
يُصَلُّونَ فيها ولعلَّ وجهَ الكراهَةِ أنَّهُ قَدْ يُفضى الى عِبادَة نَفْسِ
القَبْرِ.(47)
حاصل سخن او اين است كه ساختن مسجد بر روى قبر، حرام و احياناً مكروه است اگر
قبر را قبله قرار دهد حرام است و در غير اين صورت مكروه است; زيرا ممكن است منجر به
عبادت صاحب قبر گردد.
باز مى گويد:
«يُحَذِّرُ أُمَّتَهُ أَنْ يَصْنَعُوا
بِقَبْرِهِ ما صَنعَ الْيَهودُ والنَّصارى بِقُبورِ أَنْبيائِهِم مِنْ إتِّخاذِهِم
تِلْكَ القُبورَ مَساجِدَ إمّا بِالسُّجُودِ اِلَيْها تَعْظِيماً لَها أَوْ
بِجَعْلِها قِبْلةً يَتَوَجَّهُونَ فى الصَّلاةِ اِلَيْها»(48)
«او امت خود را، از اين كه با قبر او همان طور رفتار كنند كه يهود و
نصارى با قبر پيامبران خود رفتار مى كردند، باز مى دارد، زيرا آنان به عنوان تعظيم، بر قبور سجده مى كردند، و يا آن را قبله خود قرار
مى دادند.»
شارح صحيح مسلم، در اين باره مى گويد: اگر پيامبر گرامى قبر خود و ديگرى را از
اتخاذ مسجد باز داشت، به خاطر اين بود كه مبادا مسلمانان در تعظيم او مبالغه كنند و
كار به كفر بكشد، از اين جهت وقتى مسلمانان مجبور شدند كه مسجد پيامبر را توسعه
دهند و حجره هاى همسران پيامبر و حجره عايشه را، كه مدفن پيامبر است، در وسط مسجد
قرار دهند، ديوار مدوّرى بر دور قبر كشيدند كه مبادا قبر او ظاهر گردد و مسلمانان
بر قبر او سجده كنند، و سخن عايشه (لَوْلا ذلِكَ لأبْرَزُوا
قَبْرَه غِيرَ أَنَّه خُشِىَ اَنْ يُتَّخَذَ مَسْجِداً) ناظر بر همين است.
شارح ديگر مى گويد: سخن عايشه مربوط به دورانى است كه مسجد توسعه پيدا نكرده
بود، پس از توسعه و ادخال حجره وى در مسجد، حجره را به صورت مثلث درآوردند كه احدى
نتواند، بر قبر نماز بگزارد. سپس مى گويد گروه نصارى و يهود، در كنار قبر، آنان را
مى پرستيدند و يا شريك عبادت قرار مى دادند.
با اين قرائن و فهم شرح كنندگان حديث، نمى توان از احاديث جز اين فهميد و به غير
آن فتوا داد.
مى توانيم از همه اين قرائن صرف نظر كنيم و مشكل را به گونه ديگر حل نماييم;
يعنى بگوييم:
الف ـ مورد حديث جايى است كه مسجدى بر روى قبر
ساخته شود و اين مطلب ربطى به مشاهد مشرفه ندارد. در تمام مشاهد، مسجد در كنار مدفن ائمه و اوليا قرار گرفته; به طورى كه مسجد از حرم جدا است.
و به عبارت ديگر: حرمى داريم و مسجدى. حرم براى خواندن زيارت و توسل است و مسجد
در كنار آن، براى عبادت و ستايش خدا. در اين صورت اماكن مشرفه، از مفاد حديث (بر
فرض اين كه مفاد احاديث همان باشد كه وهابى ها مى گويند) بيرون است.
و اصلا چگونه مى توان گفت كه ساختن مسجد در كنار قبر، حرام و يا مكروه است، در
حالى كه مسجد پيامبر در كنار قبر آن حضرت قرار گرفته است؟!
اگر صحابه پيامبر، بسان ستارگان هستند كه بايد به آنها اقتدا كرد، چرا در اين
مورد از آنان پيروى نكنيم؟ آنان مسجد را آن چنان توسعه داده اند كه قبر پيامبر و
شيخين در ميان مسجد قرار گرفته است.
اگر مسجد سازى در كنار قبر اولياى خدا، نامشروع بود، چرا مسلمانان مسجد پيامبر
را از هر طرف توسعه دادند؟ بطورى كه قبر در وسط مسجد قرار گرفت، در حالى كه مسجد در
زمان پيامبر، در ضلع شرقى محل قبر قرار داشت بر اثر توسعه، قسمت غربىِ محل قبر نيز
جزو مسجد شد.
آيا معناى پيروى از «سلف» و سلفى بودن كه پيوسته گروه وهابى به آن افتخار
مىورزند، اين است كه فقط در يك مورد از آنان پيروى كنيم، و موارد ديگر را ناديده
بگيريم؟!
از اين بيان روشن مى گردد كه سخن ابن قيم كه مى گويد: «در اسلام قبر و مسجد در
كنار هم جمع نمى گردد» تا چه حدّ بى پايه و مخالف سيره مسلمانان است.
ب ـ از اين روايات، بيش از اين استفاده نشد كه
پيامبر گرامى ـ ص ـ از مسجد سازى بر مدفن اوليا و يا جواز آن نهى كرده است، ولى
هرگز دليل قطعى وجود ندارد كه ثابت كند اين نهى يك «نهى تحريمى» است بلكه احتمال
دارد كه «نهى تنزيهى» و به اصطلاح كراهتى باشد همچنانكه بخارى احاديث را به اين حمل
كرده و عنوان بحث را اينگونه آورده است; «باب، يكره من
اتّخاذ المساجد على القبور.»(49)
گواه ديگر بر تنزيهى بودن نهى، آن است كه اين مطلب با لعن بر
«زائرات القبور» «زنانى كه قبور را زيارت كنند) همراه
وارد شده است.(50) بطور مسلم، زيارت قبر براى زن ـ
به خاطر يك رشته عوارض ـ مكروه است نه حرام.
اگر پيامبر اين گروه را لعن مى كند، لعن گواه بر تحريم نيست; زيرا در بسيارى از
روايات، «مرتكبان كارهاى مكروه» نيز مورد لعن قرار گرفته اند و مقصود از لعن، شدت
كراهت و فاصله زياد گرفتن از رحمت خدا است. در روايات، كسانى كه تنها مسافرت
مى روند و تنها مى خوابند و تنها مى خورند نيز مورد لعن قرار گرفته اند.
* * *
در پايان، نكته ديگرى را ياد مى آوريم و آن اين كه مسجد سازى بر روى قبر افراد
صالح، در صدر اسلام امرى رايج بوده است.
سمهودى مى گويد:(51) وقتى مادر على، فاطمه بنت
اسد درگذشت، پيامبر دستور داد كه در محل مسجدى كه امروز به آن قبر فاطمه مى گويند،
دفن كنند. مقصود ايشان اين است كه محل قبر فاطمه بعدها به صورت مسجد درآمد، و باز
مى گويد: مصعب بن عمير و عبدالله بن جحش، زير مسجدى كه بر قبر حمزه ساخته شده است
به خاك سپرده شدند.
همچنين مى گويد: در قرن دوّم بر روى قبر حمزه مسجدى به پا بود.(52)
اين مسجد همچنان بود تا زمان تسلط وهابيان، كه آنان روى اين ادلّه واهى، ويرانش
كردند.
پاورقى:
1 ـ طبقات ابن سعد، ج 1، ص 530 ـ 360 در اين صفحات، بسيارى از ويژگيها و خصوصيات
زندگى حضرت وارد است.
2 ـ تطهير الاعتقاد، ص 17، طبع مصر، به نقل از كشف الارتياب.
3 ـ وفاء الوفا، ص 390 ـ 383
4 ـ صحيح مسلم، ج 3، كتاب الجنائز، 61; سنن ترمذى، ج 2، ص 256، باب ماجاء فى تسوية
القبر; سنن نسائى، ج 4، باب تسوية القبر، ص 88
5 ـ تهذيب التهذيب، ج 11، ص 125
6 ـ مصدر سابق، ج 11، ص 130
7 ـ تهذيب التهذيب، ج 4، ص 115
8 ـ مصدر سابق، ج 11، ص 218
9 ـ مصدر سابق، ج 3، ص 179
10 ـ شرح حديدى، ج 9، ص 99
11 ـ المنجد ماده شرف.
12 ـ اعلى: 2
13 ـ الفقه على المذاهب الاربعه، ج 1، ص 420
14 ـ الفقه على المذاهب الاربعه، ج 1، ص 420 و يجعل كسنام البعير و قال الشافعى جعل
التراب مستوياً مسطحاً أفضل من تسنيمه. بنابر اين به مضمون اين حديث دو گروه از
مذاهب اسلامى عمل كرده است: 1 ـ شافعى 2 ـ شيعه.
15 ـ صحيح مسلم، ج 3، كتاب جنائز، ص 61
16 ـ «اِنَّ السُنّةَ اَن القَبر لا يُرفَعُ عَنِ الأرضِ رَفْعاً كثيراً ولايُسنَّمُ
بَلْ يُرفَع نَحوَ شبر ويُسَطَّحْ.»
17 ـ الفقه على المذاهب الاربعه، ج 1، ص 421
18 ـ صحيح مسلم كتاب الجنائز، ج 3، ص 62
19 ـ سنن ترمذى تحقيق عبدالرحمان محمد عثمان، ج 2، ص 208، ط مكتبة سلفيه.
20 ـ سنن ابن ماجه، ج 1، كتاب الجنائز، ص 473
21 ـ سنن نسائى، ج 4، ص 87 و 88 همراه با شرح حافظ جلال الدين سيوطى.
22 ـ سنن ابى داود، ج 3، ص 216
23 ـ مسند احمد، ج 3، ص 295 و 332، و در ص 399 به صورت مرسل از جا بر نقل كرده است.
24 ـ عبدالملك بن عبدالعزيز بن جريج اموى.
25 ـ محمد بن مسلم اسدى.
26 ـ تهذيب التهذيب، ج 6، ص 402 و 506 ط دارالمعارف النظاميّه تأليف شهاب الدين ابى
الفضل احمد.
27 ـ صحيح مسلم، ج3، ص62، ط مصر، مكتبه محمدعلى صبيح.
28 ـ سنن ابن ماجه، ج 1، ص 474
29 ـ مسند احمد، ج 6، ص 299
30 ـ مدرك سابق.
31 ـ ميزان الاعتدال، ج 3، ص 355 ـ 350
32 ـ ميزان الاعتدال، ج 2، ص 476، به عنوان «عبدالله به لهيعه»، و به تقريب التهذيب،
ج 1، ص 444 مراجعه شود.
33 ـ مسند احمد، ج 1، ص 7، صحيح ترمذى، ج 2، ص 139; طبقات ابن سعد، ج 2، ص 71 و....
34 ـ رياض الجنّه، ص 269 نگارش مقبل بن الهادى، نشر كويت.
35 ـ وفاء الوفا، ج 2، ص 84
36 ـ همان، ج 2، ص 96
37 ـ به تفاسير كشاف، مجمع البيان، غرائب القرآن نيشابورى، جلالين و الميزان مراجعه
شود.
38 ـ صحيح بخارى، ج 2، كتاب الجنائز، ص 111، دارمطالع.
39 ـ صحيح بخارى، كتاب الجنائز، ج 2، ص 111; سنن نسائى، ج 2، كتاب الجنائز، ص 871
40 ـ صحيح مسلم، ج 2، ص 68
41 ـ صحيح مسلم، كتاب المساجد، ج 2، ص 66
42 ـ سنن نسائى، ج 3، ص 77، ط مصر، مصطفى الحلبى.
43 ـ «قال علمائنا لايجوز بناء المسجد على القبور». زيارة القبور، ص 106
44 ـ «إنَّ اُولئِكَ إذ كانَ فيهِمْ الرَّجُلُ الصّالِحُ فَماتَ، بَنَوا عَلى
قَبْرِهِ مَسْجِداً وصَوَّروا فيه تِلْك الصُّوَرَ...»
45 ـ مسند احمد، ج 3، ص 248 و در كتاب موطأ نيز نقل نشده است.
46 ـ ارشاد السارى فى شرح صحيح البخارى، و ابن حجر در فتح البارى، ج 3، ص 2088، اين
نظريه را تأييد مى كند.
وى مى گويد: نهى مربوط به آن صورتى است كه قبر به حالتى درآيد كه ميان اهل كتاب
رايج است و در غير اين صورت اشكال ندارد.
47 ـ سنن نسائى، ج 2، ص 41، مطبعه ازهر.
48 ـ سنن نسائى، ج 2، ص 41
49 ـ صحيح بخارى، ج 2، ص 111
50 ـ سنن نسائى، ج 3، ص 77، ط مصر.
51 ـ وفاء الوفا، ج 3، ص 897، تحقيق محمد محيى الدين.
52 ـ وفاء الوفا، ج 3، ص 936 ـ 922
