قسمت دهم

اِلهى اِعْتِذارى اِلَیْكَ اعْتذارَ مَنْ لَمْ یَسْتَغْنِ عَنْ قَبُولِ عُذْرِه فَاقْبَلْ عُذْرى یا اَكْرَمَمَنِ اعْتَذَرَ اِلَیْهِ الْمُسیئُونَ، اِلْهى لا تَرُدَّ حاجَتى وَ لا تُخَیِّبْ طَمَعى وَ لا تَقْطَعْ مِنْكَرَجائى وَ اَمَلى.

معبود من! عذر آوردنم به درگاهت، عذر آوردنِ كسى است كه نیاز به قبولدارد. پس عذرم را بپذیر، اى بزرگوارترین كسى كه تبهكاران به درگاهشعذر مى‏آورند. معبود من! حاجتم را رد مكن و دستِ طمعم را تهى برمگردان و امید و آرزویم را از خود قطع مساز!

نكاتى از این فراز

1. عذرخواهى نزد معبود و تمناى پذیرش آن؛

2. مسئلت از خداوند براى ناامید نكردن امید بنده.

«اِلهى اِعتذارى اِلَیكَ...».

اعتذار به پیشگاه خداوند

بعد از ارتكاب گناه، چه چیزى بهتر از عذرخواهى در پیشگاه خداوند بزرگ، بهعنوان برداشتن قدمِ اول در پذیرش توبه.

نظامى

به خصوص آنكه، بنده دلایل كافى در عذرخواهى و قبول عذر از طرفخداوند در اختیار دارد.

توضیح اینكه گرچه آدمى موظف به‏ترك معاصى مى‏باشد ولى ازیك طرف،دشمنىبه نام «ابلیس» دارد كه قسم یاد كرد كه آدمیان را گمراه نماید: «قالَ فَبِعِزَّتِكَ لَاُغْوِیَنَّهُمْاَجْمَعینَ؛ شیطان گفت: به عزّتت اى خدا، سوگند كه همه را گمراه خواهم كرد». (ص: 82)

و از سوى دیگر، انسان گرفتار نفس امّاره است كه همواره و با قدرت او را بهبدى امر مى‏كند، چنانچه در قرآن مجید از زبان آدمى فرمود:

وَ ما اُبَرِّى‏ءُ نَفْسى اِنَّ النَّفْسَ لَاَمّارَةٌ بِالسُّوءِ اِلاّ ما رَحِمَ رَبّى اِنَّ رَبّى غَفُورٌ رَحیمٌ.(یوسف: 53)⁽⁷⁶⁾

و من خود را از عیب و لغزش مُبرا نمى‏دانم، زیرا نفس امّاره، فراوان، مرا بهبدى دستور مى‏دهد، مگر آنكه پروردگارم، رحم نماید، همانا كه پروردگارمآمرزنده و مهربان است.

به گفته خواجه شیراز، آنجا كه جد ما، آدم، را با وسوسه «دانه» از بهشت اخراجكردند ما «به صد خِرمن پندار» چگونه از راه بِدر نرویم:

حافظ

خلاصه آنكه اوج این بیچارگى آدمى و گرفتاریش در چنگال عوامل گمراهكننده، به این صورت در یكى از دعاها به تصویر درآمده است:

فَیاغَوْثاهُ ثُمَّ واغَوْثاهُ بِكَ یا اَللّهُ مِنْ هُوىً قَدْ غَلَبَنى وَ مِنْ عُدُوٍ قَدِ اسْتَكْلَبَ عَلَىَّ وَمِنْ دنْیا قَدْ تَزَیَّنَتْ لى و مِنْ نَفْسٍ اَمّارَةٍ بِالسُّوءِ اِلاّ ما رَحِمَ رَبّى.

وا غوثاه، واغوثاه به تو اى خدا از هواى نفسى كه بر من غلبه نمود و ازشیطانى كه چون سگ به من حمله‏ور شده است و از زرق و برق گمراه كنندهدنیا و از نفسى كه فراوان، به بدى دعوت مى‏كند، مگر پروردگارم رحم كند.

مولانا

در كنار همه عوامل فریب دهنده كه گرداگرد آدمى را فرا گرفته است ـ به ویژهاگر در آغاز شباب و جوانى نیز باشد ـ كار بر او سخت‏تر خواهد شد، زیرا فصلجوانى به سببِ اقتضائاتى كه در آن نهفته است، بیش از هر زمان دیگرى، زمینه رابراى ارتكاب لغزش‏ها مهیا مى‏سازد. از اینجاست كه آن شاعر بزرگ، سنایىغزنوى، در مقام اعتذار به پیشگاه خداوند چنين گفته است:

یعنى اگر كسى در بیابانى در گرماى تابستان باشد و در كنارش آب سرد وگوارایى هم قرار داده شود، علاوه بر اینها دچار بیمارى استسقا نیز باشد، فشارمضاعف درون، او را وادار به نوشیدن آب مى‏كند، گرچه به هلاكت وى منجرگردد. زیرا استسقا نوعى بيمارى است كه حاصل آن عطش شديد و نياز بهنوشيدن‏آب است، حال آنكه براى درمان آن باید براى مدتى از نوشیدن آباجتناب نماید، زیرا نوشيدن آب موجب مرگ وى خواهد شد و جان خویش را ازدست خواهد داد. حاصل سخن آنكه چنانچه پیش از این هم اشاره شد، گرچههیچ كدام از عوامل فوق نمى‏تواند خیالِ آدمى را در ارتكاب گناهان آسوده نماید،چون در سایه همین فشارها، و سپس كنترل نفس است كه آدمى به مقامى برتر ازمقام فرشتگان دست مى‏یابد، ولى دست كم اینكه عذرخواهى او را به درگاهپروردگارش، موجه مى‏سازد و چون خداوند، پذیراى عذر عذرخواهان مى‏باشدهمانگونه كه در دعاى جوشن كبیر آمده است كه: «یا مَنْ یَقْبَلُ عُذْرَ التّائِبینَ؛ اى آنكهعذرخواهى توبه‏كنندگان را قبول مى‏كنى» به همین سبب، عذرِ او را خواهد پذیرفت.

و اساسا عذرخواهى از خداوند از صفات نیكو براى بنده محسوب مى‏شود وبراى او، گامى مى‏باشد به طرف تكامل و پیشرفت.

نظامى

«اِلهى لاَ تَرُدَّ حاجَتى...».

پروردگارا نا امیدم مفرما

تمناى استجابت دعا و تقاضاى حفظ امید و طمع به خداوند، محتوا و مضمونعبارات فوق مى‏باشد.

نظامى

سعدى

امیدوار بودن به خداوند، یكى از عالى‏ترین ویژگى‏هاى بندگان است. توضیحآنكه، از آنجا كه از خداوند، توقع هرگونه خیر و خوبى و مهرورزى و گذشت وعفو مى‏رود و از آنجا كه خداوند، هرگز امید كسى را ناامید نخواهد كرد، به همیندلیل، امید، بهترین سرمایه براى آدمى به شمار مى‏رود، تا به سبب آن به هدف‏هاىبزرگ و آرزوهاى والايش دست یابد. چنانچه مولا على علیه‏السلام در دعاىِ كمیلمى‏گوید: «اِرْحَمْ مَنْ رَأسُ مالِهِ الرَّجاءُ؛ خدایا! رحم كن بر كسى كه سرمایه او، امید است».

و در دعاى صَباح نيز در مقامِ امید به خداوند عرض مى‏كند: «اِلهى قَرَعْتُ بابَرَحْمَتِكَ بِیَدِ رَجائى؛ معبودِ من! با دستِ امیدم درِ رحمتت را مى‏زنم».

قسمت یازدهم

اِلهى لَوْ اَرَدتَ هُوانّى لَمْ تَهْدِنى وَ لَوْ اَرَدْتَ فَضیحَتى لَمْ تُعافِنى، اِلهى ما اَظُنُّكَتَرُدُّنى فى حاجَةٍ قَد اَفْنِیَتُ عُمْرى فى طَلَبِها مِنْك.

معبود من! اگر خواریم را مى‏خواستى هدایتم نمى‏فرمودى، و اگر مى‏خواستىكه رسوا شوم، این همه آثار و اسباب رسوایى برانگیز را از من نمى‏زدودى.معبود من! هرگز به تو این گمان را ندارم كه در حاجتى كه عمرم را در طلبشبه پایان رساندم، ردم فرمایى.

نكاتى از این فراز

1. آثار عنایت خداوند به آدمى؛

2. گمان نیكو به خداوند و ثمرات آن.

«اِلهى لَوْ اَرَدْتَ هَوانى...».

1. توجه الهى؛ هدایت و حرمت بنده

پى بردن به محبت ربوبى نسبت به بنده، كارى صعب و مشكل نیست. به وسیلهنشانه‏ها به آسانى مى‏توان مهرورزى خداوند را در حق بنده‏اش دریافت. به عنوانمثال، «مولانا»، درخشش برق مهر دوست در دل بنده را علامت آن دانست كه ازآن طرف در نهاد معبود نیز دوستى و مهر وجود دارد، و نیز عنوان نموده است كهاگر عاشقى، جویاى وصل معشوق باشد و در سرش سوداى وصال او را بپروراند،بداند كه معشوق نیز جویاى او است:

مولانا

و به تعبیر عارف و شاعر شوریده همدان، بابا طاهر: «اگر دوست با ما سر یارىنداشته باشد، چرا هر نیمه شب به خوابمان مى‏آید».

حاصل سخن آنكه، امام علیه‏السلام براى بیان دلگرمى به عنایت و توجه معبودش درحق او، دو علامت عنوان مى‏نماید: یكى آنكه هدایت نمودنش، نشانه آن است كهخداوند خوارى بنده را بر نمى‏تابد و در نتیجه، بنده‏اش را دوست مى‏دارد. دیگر آنكه،بنده خویش را رسوا نكرده است و رسوا نكردنش، علامت آن است كه او را از اين جهتعافيت بخشيده است و عافيت بخشى او نیز ريشه در عنايت او و مهر و محبت او دارد.

«اِلهى ما اَظُنُّكَ تَرُدُّنى...».

2. گمان نیك به خداوند

خداوند در برابر «گمان نیك» بنده‏اش در حق او حساب ویژه‏اى باز نموده است، وابواب بى‏شمارى را تنها، به سبب خوش گمانى بنده‏اش در حق او، گشوده است.

مولانا

براى بيان اهتمام به گمان شايسته داشتن به پروردگار و بركات و خيراتفراوان حاصل از آن به نقل يك روايت و نیز يك حكایت اكتفا مى‏كنيم؛ «تو خودمفصل بخوان از این مُجمَل».

از امام رضا علیه‏السلام چنین نقل است:

اَحْسِنِ الظَّنَ بَاللّه‏ِ فَاِنَّ اللّه‏َ عَزَّوَجَلَّ یَقوُلُ: أنَا عِندَ ظَنِّ عَبدِى الْمُؤمِن بى، اِنْ خَیْراًفَخَیراً وَ اِنْ شَرّاً فَشَرّاً.

خوش گمان باش، زیرا خداى عزوجل مى‏فرمايد: من نزد گمان بنده مؤمنخویش مى‏باشم. اگر گمان خوب بود، رفتار من نیز خوب خواهد بود و اگرگمان او بد بود، رفتار من نیز با او بد خواهد بود.⁽⁷⁷⁾

صاحبدلى را به خواب دیدند. او را گفتند: خداى عزوجل با تو چه كرد؟

گفت: مرا در موقف سؤال نگه داشت و گفت: دیدى در دنیا چه كردى؟

من ترسیدم: آنگه گفتم: بار خدایا! از تو نه این خبر دادند! خداى تعالى گفت:چگونه؟

گفتم: از تو خبر دادند كه فرمودى: «من با بنده آن كنم كه از من چشم دارد و بهمن گمان برد.» و من گمان بردم كه بر من رحمت كنى!

خداى تعالى مرا گفت: رو كه تو را آمرزیدم و بر تو رحمت نمودم.⁽⁷⁸⁾

و این گونه است كه امام عليه‏السلام از سرمايه خوش گمانى خویش به خداوند سودجسته و عرض مى‏كند: «معبود من، آن گمان به تو ندارم كه حاجتى را كه عمرخویش بر آن گذاشتم روا نسازى».

قسمت دوازدهم

اِلهى! فَلَكَ الْحَمْدُ اَبَداً اَبَداً دائِماً سَرْمَداً یَزیدُ وَ لا یَبیدُ كَما تُحِبُّ وَ تَرضى. الهىاِنْ اَخَذتَنى بِجُرمى اَخَذتُكَ بِعَفوِكَ وَ اِنْ اَخَذْتَنى بِذُنُوبى اَخَذتُكَ بِمَغفِرَتِكَ وَ اِنْاَدْخَلْتَنى النّارَ اَعْلَمْتُ اَهْلَها اَنّى اُحِبُّكَ.

معبود من! حمد و ستایش بى نهایت و دائم و همیشگى از آن توست كههمواره در فزونى است و فنا نمى‏پذیرد، آن گونه كه دوست دارى ومى‏پسندى؛ معبود من! اگر مرا به جرمم باز خواست فرمایى،، من از تومى‏پرسم عفوت كجاست؟ و اگر مرا به گناهانم مؤاخذه فرمایى، از مغفرت توخواهم پرسید. و اگر مرا در آتش افكنى، من به همه دوزخیان اعلام خواهمكرد كه تو را دوست دارم.

نكاتى از این فراز

1. حمد و ستایش بیش از حد و دائمى از پروردگار؛

2. یاد نمودن صفات مهر خداوند در صورت مؤاخذه او از بنده‏اش.

«اِلهى فَلَكَ الْحَمْدُ اَبَداً اَبَداً...».

حمد و ستایش كردگار

سعدى

گذشته از آنكه حمد و ستایش معبود و توصیف او، فى نفسه، براى عبد، عملىسرورانگیز و لذت بخش مى‏باشد و اساساً از لذت‏هاى یك عاشق این است كهمعشوقش را حمد و ستایش نماید، چنانچه سعدى مى‏گوید:

حمد و ستایش، توصیف معشوق، براى عبد بسیار ثمر بخش و پر فایده نیزمى‏باشد و یكى از درهاى ورودى به بارگاه كبریایى حضرت حق تعالى، حمد وستایش او است.

مناسب است براى اثبات اين مهم به حكایتى اشاره شود:

نقل است كه: چون حكیم ابوالقاسم فردوسى وفات كرد، شیخ ابوالقاسم كُرَّگانىبر او نماز نكرده و عذر گفته بود كه او مداح كفار بوده است. اندكى بعد، در خوابمشاهده كرد كه فردوسى در بهشت فردوس، غرق در نعمت‏هاى آسمانى است.

شیخ به او گفت: به چه چیز، خداى تعالى تو را آمرزیده و در جنت ساكنگردانید؟ فردوسى گفت: بدان سبب كه بيتى این گونه در توحید و ستايشپروردگار سروده‏ام:

«اِلهى اِنْ اَخَذْتَنى بِجُرمى...».

صفات جمالیه در برابر صفات قهریه

به رخ كشیدن صفات جمالیه خداوند، مانند صفات عفو و مغفرت و كرم و... دربرابر مؤاخذه و توبیخ حضرتش، از رموز گشودن دریچه‏هاى رحمت به سوىخویش مى‏باشد. در دعاى ابوحمزه ثمالى آمده است كه:

اِلهى وَ سَیِّدى وَ عِزَّتِكَ وَ جَلالِكَ لَئِن طالَبتَنى بِذُنُوبى لَاُطالِبَنَّكَ بِعَفوِكَ وَ لَئِنطالَبتَنى بِلُؤمى لَاُطالِبَنَّكَ بِكَرَمِكَ وَ لَئِن اَدْخَلتَنى النّارَ لَاُخَبِّرَنَّ اَهلَ النّارِ بِحُبّىلَكَ اِلهى اِنْ كُنتَ لا تَغفِرُ اِلاّ لِاَولِیائِكَ وِ اَهْلِ فَاِلى مَنْ یَفْزَعُ الْمُذْنِبُونَ وَ اِنْ كُنتَلا تُكرِمُ اِلاّ لِاَهلِ الْوَفاءِ بِكَ فَبِمَن یَسْتَغیثُ الْمُسیئُونَ.

اى خداى من و اى آقاى من، به عزت و جلالت سوگند!اگر به گناهانممؤاخذه‏ام نمایى، من عفوت را به رخت مى‏كشم و اگر مرا به خواریم باز خواستنمایى، تو را به كرمت بازخواست خواهم نمود و اگر داخل (آتشم) نمایى، اهلآتش را آگاه خواهم نمود كه تو را دوست مى‏دارم. معبود من! اگر تو، تنها ازلغزش‏هاى اولیا و اهل طاعت در مى‏گذرى، پس گنهكاران به كه پناه آورند، و اگركرم تو تنها نصیب اهل وفا مى‏شود، پس بدكاران به كدام در استغاثه نمایند.

همچنین در دعاى كمیل مى‏خوانیم:

اَفَتُراكَ سُبْحانَكَ یا اِلهى وَ بِحَمْدِكَ تَسْمَعُ فیها صَوتَ عَبدٍ مُسلِمٍ سُجِنَ فیهابِمُخالَفَتِهِ وَ ذاقَ طَعْمَ عَذابِها بِمَعصِیَتِهِ وَ حُبِسَ بَینَ اَطْباقِها بِجُرمِهِ وَ جَریرَتِهِ وَ هُوَیَضِجُّ اِلَیكَ ضَجیجَ مُؤَمِّلٍ لِرَحْمَتِكَ وِ یُنادیكَ بِلِسانِ اَهلِ تَوحیدِكَ وَ یَتَوَسَّلُاِلَیكَ بِرُبُوبِیَّتِك. یا مَولاىَ فَكَیَْف یَبْقى فى الْعَذابِ وَ هُوَ یَرجُو ما سَلَفَ مِنْحِلْمِكَ اَمْ كَیفَ تُؤلِمُهُ النّارَ وَ هُوَ یَأمُلُ فَضلَكَ وَ رَحمَتَكَ اَمْ كَیفَ یُحْرِقُهُ لَهیبُهاوَ اَنتَ تَسْمَعُ صَوتَهُ وَ تَرى مَكانَهُ اَم كَیفَ یَشتَمِلُ عَلَیهِ زَفیرُها وَ اَنْتَ تَعْلَمُ ضَعفَهُاَمْ كَیفَ یَتَغَلْغَلُ بَینَ اَطْباقِها وَ اَنتَ تَعلَمُ صِدقَهُ... .

آیا درباره تو اى خداى منزه و ستوده صفات گمان مى‏توان كرد كه بشنوى درآتش، فرياد بنده مسلمانى را كه به نافرمانى در دوزخ زندانى شده و سختىعذابت را به كيفر گناه مى‏چشد و ميان طبقات جهنم به جرم و عصيان محبوسگرديده و ناله‏اش با چشم انتظار و امید به رحمت، به سوى تو بلند است و بهزبان اهل توحید، تو را مى‏خواند و به ربوبیت تو متوسل مى‏شود. اى مولاىمن چگونه در آتش عذاب خواهد ماند در صورتى كه به سابقه حلمنامنتهایت چشم دارد، یا چگونه آتش به او آسیب رساند، در حالى كه او بهفضل و كرمت امیدوار است، یا چگونه شراره‏هاى آتش، او را بسوزاند با آنكهتو ناله‏اش را مى‏شنوى و مكانش را در آتش مى‏بینى، یا چگونه شراره‏هاى دوزخبر او احاطه كند با آنكه ضعف و بى طاقتیش را مى‏دانى، یا چگونه در طبقاتآتش به خود بپیچد و مضطرب بماند با آنكه تو به صدق او آگاهى...».

حاصل سخن آنكه، بخش‏هاى زیادى از فرازهاى دعاى اهل بیت علیهم‏السلام یادنمودن صفات رحمت خداوندى به هنگام غضب و سخط حضرتش مى‏باشد كهمى‏توان از این‏گونه مناجات، نكته مهمى را عنوان كرد و آن اینكه:

از باب گفتار پروردگار كه فرموده است: «سَبَقَت رَحْمَتى غَضَبى، رحمت من برغضبم پیشى گرفت»⁽⁸⁰⁾ و نیز «اِنَّ رَحْمَتى تَغْلِبُ غَضَبى، به درستى كه رحمت من برغضبم غلبه خواهد كرد».⁽⁸¹⁾ در واقع این گونه مناجات نمودن و معرفت ورزيدن،نوعى غلبه دادن عملى رحمت حق تعالى بر مؤاخذه او و نوعى بارش بارانمغفرت او بر سرزمین گناهان باشد كه در نتیجه، هر جا، رحمت آید، از سخط وخشم خدایى اثر و خبرى نخواهد بود و هر جا كه بارش مغفرت او نازل گردد،خس و خاشاك معاصى را از صحراى جان آدمى خواهد زدود.

بارى، قطعاً حق تعالى، از اینكه بنده‏اش او را به صفات جمالیه و مهر او یادنماید، خشنودتر خواهد شد، تا آنكه او را به صفات قهریه‏اش خوانده و خود رامقهور قهر و غضب خدایش بداند.

قسمت سیزدهم

اِلهى اِنْ كانَ صَغُرَ فى جَنبِ طاعَتِكَ عَمَلى فَقَد كَبُرَ فى جَنبِ رَجائكَ أَمَلى، اِلهىكَیفَ اَنقَلِبُ مِنْ عِندِكَ بِالْخَیْبَةِ مَحرُوماً وَ قَد كانَ حُسنُ ظَنّى بِجُودِكَ اَنْ تَقْلِبَنىبِالنَّجاةِ مَرْحُوما.

خدایا! اگر عملم در اطاعت تو ناچیز است، ولى در كنار امیدوارى به كرمت،آرزویم، بزرگ است. معبود من! چگونه از آستان جودت، تهى‏دست ومحروم برگردم، در صورتى كه حسن ظن من به جود تو این بوده كه بر منرحمت خواهى آورد و مرا نجات خواهى داد.

نكاتى از این فراز

1. امید فراوان به رحمت حق در كنار طاعت اندك؛

2. گمان نیك به خدا.

«اِلهى اِنْ كانَ صَغُرَ فى جَنْبِ طاعَتِك...».

آرزوى بزرگ و طاعت اندك

از تكرار دوباره، امیدوارى و حسن ظن به خداوند چنانچه در فرازهاى بعدى نيزتكرار خواهد شد، یكى دیگر از آداب دعا نیز فهمیده مى‏شود، و آن اصرارورزیدن و پافشارى كردن در اجابت خواسته‏هاى خویش مى‏باشد.

چنانچه از اخبار به دست مى‏آید و مطلوب خداوند نیز مى‏باشد، از جملهآداب دعا و در واقع، از جمله شرایط استجابت خواسته‏ها، پافشارى و سماجتدر برآوردن خواسته‏ها از طرف پروردگار عالم مى‏باشد.

امام صادق علیه‏السلام در این باره مى‏فرماید:

اِنَّ اللّه‏ عَزَّوَجَلَّ كَرِهَ اِلْحاحَ النّاسِ بَعْضُهُم عَلى بَعْضٍ فِى الْمَسأَلَةِ وَ اَحَبَّ ذلِكَلِنَفْسِهِ، اِنَّ اللّه‏َ عَزَّوَجَل یُحِب اَنْ یُسْألَ وَ یُطْلَبُ ما عِنْدَه.

همانا خداى عزوجل خوش ندارد كه مردم در انجام حاجت بر همدیگراصرار كنند، ولى براى خودش آن را دوست دارد. خداى عزوجل دوستدارد كه از او درخواست شود و آنچه نزد اوست خواهش شود.⁽⁸²⁾

همچنین از امام باقر علیه‏السلام نقل شده كه فرمود:

وَ اللّه‏ِ لا یُلِحُّ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ عَلَى اللّه‏ِ عَزَّوَجَل فِى حاجَتِهِ اِلاّ قَضاها لَه.

به خدا سوگند هیچ بنده‏اى در دعا، پافشارى و اصرار به درگاه خداى عزوجلنكند، جز اینكه حاجتش را برآورد.⁽⁸³⁾

در كتاب مقدس «انجیل» نیز چنین آمده است كه:

روزى عیسى براى شاگردانش، مَثَلى آورد تا نشان بدهد كه لازم است، همیشهدعا كنند و تا وقتى جواب دعاى خود را نگرفته‏اند از دعا كردن باز نایستند.

فرمود: در یك شهر یك قاضى بود كه نه از خدا مى‏ترسید و نه توجهى بهمردم داشت. بیوه زنى اهل همان شهر پى در پى، پیش او مى‏آمد و از دستمردى شكایت مى‏كردكه به او خسارت رسانیده بود. قاضى تا مدتى بهشكایت او توجهى نكرد. ولى بالاخره از دست او به ستوه آمد و به خودشگفت: من نه از خدا مى‏ترسم و نه از مردم. اما این زن مایه دردسر من شدهاست، بهتر است به دادش برسم.

در این هنگام، عیسى مسیح علیه‏السلام فرمود: آنجا كه چنین قاضى بى انصافى راضىشود به داد مردم برسد، آیاخدا به داد قوم خود نخواهد رسید كه شبانه روز بهدرگاه او دعا و التماس مى‏كنند؟ بله او حتماً دعاى ایشان را اجابت خواهد فرمود.⁽⁸⁴⁾

بارى، امام علیه‏السلام در فراز مذكور از مناجات شعبانیه و در مقام اصرار، بار ديگرآرزوى بزرگش را در كنار امیدوارى به كرم پروردگارش مطرح نموده، و با امیدىدوباره، از معبودش، اجابت خواسته‏هایش را مى‏طلبد.

ابوسعید ابوالخیر

«اِلهى كَیْفَ اَنْقَلِبُ مِنْ عِنْدِك بِالْخَیْبَةِ...».

گمان نیكو به خدا

به راستى كه با این سكه صاحب عیار، یعنى «حسن ظن به خداوند» از چهتهى‏دستى و فقر و حرمانى مى‏توان رها شد و به چه خیراتى مى‏توان راه پیدا كرد؟!

گمان نیك داشتن به خداوند عزّوجلّ و اعتقاد خیر به حضرتش، پایه بسیارىاز درجه‏هاى معرفت و زیر بناى اصلى مرتبه توكل و تسلیم و طمأنینه و آرامش ونظایر آنها است.

در اینجا مناسب است كه تنها به یكى از بركات سرشار «گمان نیكو داشتن بهحضرت حق» اشاره كنیم و آن اینكه:

گذشته از آنكه آدمى همواره در معرض لغزش‏ها و خطاها قرار دارد و با وجود آنكهممكن است حق اخلاص را در اعمالش ادا نكند، در شناخت پروردگار و عبادت او نیزآن چنان كه سزاوار خداونديش باشد، مقصر و تقصیر كار است.

زیرا آنجا كه اشرف مخلوقات عالم، حضرت نبى اكرم صلى‏الله‏علیه‏و‏آله در خطاب بهپروردگارش عرض مى‏كند: «ما عَرَفْناكَ حَقَّ مَعْرِفَتِك وَ ما عَبَدْناكَ حَقَّ عِبادَتِك؛ آنچنان كه شایسته توست، تو را نشناختیم و آن چنان كه سزاوار توست، تو راپرستش نكردیم»⁽⁸⁵⁾ تكلیف دیگر انسان‏ها مشخص خواهد بود.

حضرت امام خمینى رحمه‏الله در این باره مى‏فرماید:

اى ضعیف جایى كه رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله كه اعرف خلق اللّه‏ است و عمل او از همهكس نورانى‏تر و باعظمت‏تر است اعتراف به عجز و تقصیر كند و بگوید: «ماعَرَفْناكَ حَقَّ مَعْرِفَتِك وَ ما عَبَدْناكَ حَقَّ عِبادَتِك» و ائمه معصومین علیهم‏السلام آنطور در محضر مقدس حق، اظهار قصور و تقصیر كنند، از پشه لاغرى چهخیزد؟... آرى آنها مقام معرفتشان به عجز مخلوقات وعزت و عظمت واجبتعالى شأنه اقتضا مى‏كرد آن اظهارات و اعترافات را.

ما بیچارگان از جهل و حجاب‏هاى گوناگون، به گردن فرازى برخاستیم و خودفروشى و عمل فروشى كنیم. ما خود بالضّروره مى‏دانیم كه اعمال ما و همهبشر عادى بلكه همه ملائكة اللّه‏ در میزان مقایسه بااعمال رسول خدا صلى‏الله‏علیه‏و‏آله وائمه هدى علیهم‏السلام ، قدرى محسوس ندارد و به هیچ وجه در حساب نیاید. این دوقضیه به ما نتیجه مى‏دهد كه باید به هیچ یك ازاعمال خود، خشنود نباشیم،بلكه اگر به قدر عمر دنیا به عبادت و اطاعت، قیام كنیم، خجل و شرمسار باشیم.⁽⁸⁶⁾

همچنین در روایتى از امام موسى بن جعفر علیه‏السلام وارد شده است كه:

كُلُّ عَمَلٍ تُریدُ بِهِ اللّهَ عَزّّوَجلّ فَكُنْ فیهَ مُقَصِّراً عِنْدَ نَفْسِكَ فَاِنَّ النّاسَ كُلُّهُم فىاَعْمالِهِم فیما بَیْنَهُم وَ بَیْنَ اللّه‏ مُقَصِّرونَ اَلاّ مَنْ عَصَمَهُ اللّه‏ عَزَّوَجلّ.

هر عملى كه به قصد خداى عزوجل مى‏كنى، خود را در آن مقصر بدان، زیرامردم، همگى در اعمال خویش، میان خود و خدا مقصرند، مگر آن كس راكه خداى عزوجل نگه دارد.⁽⁸⁷⁾

سعدى

حاصل سخن آنكه در میان این همه تقصیرها و كوتاهى‏ها، آنچه مى‏تواندآدمى را دلگرم و امیدوار به كرم و رحمت خداوندگار نمايد«گمان نيكو وشايسته» به حضرتش مى‏باشد، كه با بنده‏اش به نیكى معامله نماید، از تقصیرات اوچشم بپوشد و عبادات او را با همه كاستى‏ها و ناخالصى‏ها پذیرا گردد، كه نفْسِچنین نگاه و چنین حسن ظنى در حق پروردگار، قادر است دریچه‏هاى «رحمت»و «رضوان» و «مغفرت» را به سوى قلب و جان بنده بگشاید و نهاد او را مالامال ازسرور و انبساط نماید؛ همان گونه كه خود، در دعوت بندگان به «حسن ظن» بهخالق خویش و در مقام تذكر به بركات «گمان نیك» به خداوند چنین فرمودهاست:

لا یَتَّكِلُ العامِلونَ لى عَلى اَعْمالِهِمَ الَّتى یَعْمَلونَها لِثَوابى، فَاِنَّهُم لَوِاجْتَهِدُوا وَ اَتْعَبُوااَنْفُسَهُم فى عَبادَتى كانُوا مُقَصِّرینَ غَیرَ بالِغینَ فى عِبادَتِهِم كُنْهَ عِبادَتى فیمایَطْلُبُونَ عِنْدى مَنْ كَرامَتى وَ النَّعیمِ فى جَنّاتى وَ رَفیعِ الدَّرَجاتِ العُلى فىجَوارِى وَ لكِنَّ بِرَحمَتى فَلْیَثِقُوا وَ فَضْلى فَلْیَرجُوا وَ اِلى حُسْنِ الظَّنِ بىفَلْیَطْمَئنُّوا. فَاِنَّ رَحْمَتى عِنْدَ ذلِكَ تُدْرِكُهُم وَ مَنّى یُبَلِّغُهُم رِضْوانى وَ مَغْفِرَتىتُلْبِسُهُم عَفوى فَاِنّى أنا اللّه‏ُ الرَّحمنُ الرَّحیمُ وَ بِذلكَ تَسَمّیَتُ.