راهنمايى اسم اعظم و اقسام آن‏

بدان (كه خدايت به اسم اعظم راهنمايت باد و آنچه را كه نمى‏دانى تعليمت دهاد) كه خداى تعالى را اسم اعظمى است كه هرگاه به آن نام خوانده شود اگر بر درهاى بسته آسمان خوانده شود درهاى رحمت باز مى‏شود، و اگر بر تنگناهاى درهاى زمين به آن نام خوانده شود درهاى فرج گشوده گردد؛ و اين نام اعظم را به حسب حقيقت غيبى يك حقيقتى است، و به حسب مقام الوهيت يك حقيقتى است، و به حسب مقام مألوهيت حقيقتى ديگر، و به حسب مقام لفظ و عبارت حقيقتى سوم. اما اسم اعظمى كه به حسب حقيقت غيبيه است و جز خدا هيچ كس بدون استثنا از آن آگاهى ندارد به همان اعتبارى كه از پيش گفتيم عبارت است از حرف هفتاد و سوم كه خداوند آن را براى خود نگاه داشته، چنانكه در روايت كافى است در باب آنچه به ائمه دين عليهم السلام از اسم اعظم عطا شده، سند به امام باقر عليه السّلام مى‏رسد كه فرمود:

همانا اسم اعظم بر هفتاد و سه حرف است، و از آن در نزد آصف يك حرف بود كه به آن يك حرف سخن گفت و زمينى كه ميان او و تخت بلقيس بود درهم فرو رفت و او دست دراز كرده تخت را با دست خود برگرفت، سپس زمين به همان حالتى كه بود بازگشت، و اين جريان در فاصله‏اى كمتر از يك چشم به هم زدن اتفاق افتاد. و از آن اسم اعظم هفتاد و دو حرف نزد ماست و يك حرف آن نزد خداى تعالى است كه آن را در علم غيب براى خود اختصاص داده. و حول و قوه‏اى نيست جز به خداى على عظيم. و مانند اين روايت، روايت ديگرى هست.

و نيز در همان كتاب از امام صادق عليه السّلام منقول است كه مى‏فرمود:

عيسى بن مريم را دو حرف داده شد كه با آن دو حرف كار مى‏كرد و موسى را چهار حرف داده شده بود، و إبراهيم را هشت حرف، و نوح را پانزده حرف، و آدم را بيست و پنج حرف، و خداى تعالى همه اين‏ها را براى محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم جمع كرد، و اسم اعظم اللّه هفتاد و سه حرف است كه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را هفتاد و دو حرف داده شده و يك حرف از او پوشيده ماند.

اسم اعظم در مقام الوهيت و تجلى آن‏

و اما اسم اعظم به حسب مقام الوهيت و واحديت، آن اسمى است كه جامع همه اسماء الهى است، جامعيتى كه مبدأ اشياء و اصل آنها باشد و به منزله هسته‏اى باشد براى درختها كه تنه و شاخه‏ها و برگها همه از هسته است، يا همچون شامل بودن جمله اجزائش را مانند لشگر كه شامل فوجها و افرادش است. و اين اسم به اعتبار اول و بلكه به اعتبار دوم نيز بر همه اسماء حكومت دارد و همه اسماء مظهر اويند، و به حسب ذات بر همه مراتب الهيه مقدم است. و اين اسم به تمام حقيقت خود تجلى نمى‏كند مگر براى خودش و براى آن كس از بندگان خدا كه جلب رضايت حق را كرده باشد، و آن بنده مظهر تام او گرديده باشد يعنى صورت حقيقت انسانيت كه صورت همه عوالم است باشد، و اين حقيقت انسانيت است كه در تحت تربيت اين اسم قرار مى‏گيرد. و در تمام نوع انسان كسى كه اين اسم آنچنان كه هست براى او تجلى كرده باشد نيست بجز حقيقت محمديه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم و اولياء خدا كه در روحانيت با آن حضرت متحدند. و اين است همان غيبى كه مرتضاى از بندگان خدا در اطلاع به آن غيب مستثنى هستند. (35)

در روايت كافى است: به خدا قسم كه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم از كسانى است كه خداوند از ميان بندگانش از او راضى و خشنود گشته است.

حقيقت عينيه اسم اعظم‏

و اما اسم اعظم به حسب حقيقت عينيه عبارت است از انسان كامل كه خليفة اللّه در همه عوالم است و او حقيقت محمديه است كه عين ثابتش در مقام الهيت با اسم اعظم متحد است و ديگر اعيان ثابته بلكه ديگر اسماء الهيه از تجليات اين حقيقت است، زيرا اعيان ثابته تعين‏هاى اسماء الهى مى‏باشند و تعين هر چيزى در خارج، عين آن چيزى است كه تعين يافته و چيزى جز آن نيست، بلى در مقام عقل است كه تعين با متعين غيريت دارد. پس اعيان ثابته عين اسماء الهى هستند. پس عين ثابت از حقيقت محمديه عين اسم اعظم اللّه است و ساير اسماء و صفات و ساير اعيان، از مظاهر آن و فرع‏هاى آن است، و به اعتبار ديگر از اجزاء آن است.

پس حقيقت محمديه بود كه در همه عوالم از عالم عقل گرفته تا عالم هيولى تجلى كرد، و جهان سراپا ظهور آن حقيقت و تجلى آن است، و هر ذره‏اى از مراتب وجود تفصيل اين صورت است، و اين است همان اسم اعظمى كه به حقيقت خارجى خود عبارت است از ظهور مشيتى كه خود بى تعين است ولى حقيقت هر حقيقتمندى به واسطه آن است، و تعينى است كه همراه است با هر چيز متعين، چنانكه در روايت است: خدا همه چيز را با مشيت آفريد و مشيت را با خود مشيت آفريد. و اين ساختمان وجودى كه نامش محمد بن عبد اللّه صلّى اللّه عليه و آله و سلّم است و از عالم علم الهى براى نجات زندانيان عالم طبيعت به عالم ملك نازل شده است مجمل آن حقيقت كليه است و همه مراتب در نهاد او هست، همان گونه كه عقل تفصيلى در نهاد عقل بسيط اجمالى منطوى است.

و در بعضى از خطبه‏هاى منسوب به امير المؤمنين و مولى الموحدين سيد و مولاى ما على بن ابى طالب (صلوات اللّه و سلامه عليه) است كه فرمود: منم لوح و منم قلم و منم عرش و منم كرسى و منم هفت آسمان و منم نقطه باء بسم اللّه. و آن حضرت (سلام اللّه عليه) به حسب مقام روحانيت با پيغمبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم متحد است چنانكه فرمود: من و على از يك درخت هستيم و فرمود: من و على از يك نور هستيم و بسيارى از روايات ديگر كه دلالت دارد بر اينكه نور اين دو بزرگوار يكى است (عليهما السلام و على آلهما).

و روايت مفصلى در كافى است كه بر بيشتر آنچه گفتيم دلالت دارد و با آنكه طولانى است ما آن را از باب تيمن و تبرك به انفاس شريفه ائمه معصومين ذكر مى‏كنيم.

روايتى در بيان اسم اعظم‏

روايت در باب حدوث اسماء است از على بن محمد و او از صالح بن أبي حماد و او از حسين بن يزيد و او از ابن ابى حمزه و او از إبراهيم بن عمر و او از ابى عبد اللّه امام صادق عليه السّلام كه فرمود: همانا خداى تعالى اسمى را آفريد كه به حرف، صدا دار نيست و در لفظ به نطق نمى‏آيد و در مقام تشخص، در قالب جسد نيست و در تشبيه قابل توصيف نيست و در رنگ، رنگ آميزى نشده است، آن اسم اسمى است بى كران و نامحدود، از حس توهم كنندگان در حجاب است، و پوشيده‏اى است بدون نقاب. پس او را كلمه تمامى قرار داد بر چهار جزء كه قرين هم بوده و هيچ يك پيش از ديگرى نبود. پس سه اسم از آن چهار اسم را چون خلق به آنها نيازمند بود ظاهر كرد، و يكى از آنها را محجوب كرد، و آن همان اسم مكنون مخزون است. و اينان بودند نامهايى كه ظاهر شدند، پس ظاهر همان اللّه تعالى است. و خداى سبحان براى هر يك از اين اسماء چهار ركن را مسخر كرد، پس همگى دوازده ركن‏اند. سپس براى هر ركن از اين ركن‏ها سى اسم آفريد كه فعلى منسوب به آن اركان بودند و آن اسم‏ها عبارتند از:

الرحمن، الرحيم، الملك، القدّوس، الخالق، البارئ، المصور، الحى، القيّوم لا تأخذه سنة و لا نوم، العليم، الخبير، السميع، البصير، الحكيم، العزيز، الجبار، المتكبر، العلى، العظيم، المقتدر، القادر، السلام، المؤمن، المهيمن، البارئ المنشئ، البديع، الرفيع، الجليل، الكريم، الرازق، المحيى، المميت، الباعث، الوارث. پس اين اسماء و آنچه از اسماء حسنى باشد تا سيصد و شصت اسم تمام بشود نسبتشان به آن سه اسم است و آن سه اسم ركن‏ها و حجابهاى آن يك اسم‏اند كه به وسيله همين سه اسم پنهان و در خزينه غيب نگهدارى شده، و اين است آنچه خداى تعالى مى‏فرمايد: بگو اللّه را بخوانيد يا رحمن را بخوانيد هر چه را بخوانيد اسماء حسنى از آن اوست.

اگر در اين روايت شريف نيكو تأمل كنى اسرار علم و معرفت براى تو منكشف و درهاى مخفى اسماء الهى به روى تو باز مى‏شود، و چگونه اين چنين نباشد و حال آنكه اين روايت از معدن وحى و نبوت صادر شده و از آسمان دانش و جلوه‏گاه معرفت نازل گشته است.

سخن محدث كاشانى در اسم اعظم و معناى روايت‏

عارف ربانى مولانا ملا محسن كاشانى (كه خدا برهانش را تابنده گرداند) در شرح اين حديث شريف مى‏گويد: اسمى كه صفات مذكور در اين روايت را دارد اشاره است به نخستين مخلوق الهى كه در باب عقل گذشت، يعنى نور محمدى و روح احمدى و عقل كلى. و چهار جزء او اشاره است به جهت الهى. و آن سه عالمى كه مشمول آن جهت الهى است عبارت است از عالم عقول كه مجرد از ماده‏ها و صورتهاست، و عالم خيال كه مجرد از ماده است نه از صورت، و عالم اجسام كه همراه با ماده است. و به عبارت ديگر حس و خيال و عقل و سرّ. و به عبارت سوم اشاره است به شهادت و غيب و غيب الغيب و غيب الغيوب. و به عبارت چهارم اشاره است به ملك و ملكوت و جبروت و لا هوت. و قرين هم بودن اجزاء عبارت است از اينكه هر يك از آنها در تمام بودن كلمه لازم يكديگر و وابسته به هم هستند. و آن جزء كه پنهان است سرّ الهى و غيب لاهوتى است. (تا آنكه گويد:) اينكه روايت فرموده: ظاهر اللّه است، معنايش آن است كه اللّه به واسطه اين سه اسم ظاهر شده، زيرا كه مسمى به واسطه اسم ظاهر مى‏شود و به وسيله آن شناخته مى‏شود. و اركان چهارگانه عبارتند از:

حيات، موت، رزق و علم كه چهار فرشته: اسرافيل، عزرائيل، ميكائيل و جبرائيل بر آنها گماشته شده‏اند. (پايان آنچه مى‏خواستيم نقل كنيم از سخن فيض كه خدا مقامش را افزون فرمايد).

تحقيق در اسم اعظم و بيان روايت‏

و اين تحقيق رشيق بنابر بعضى از نظرها و پاره‏اى از اعتبارات در كمال صحت و متانت است ولى مناسب‏تر آن است كه اسمى كه با اين صفات توصيف شده مقام اطلاق حقيقت محمديه باشد. يعنى مقام مشيّتى كه نامحدود است حتى به حد ماهيت. و پوشيده‏اى است بدون نقاب به آن معنى است كه از شدت ظهور پنهان است. و همچنين ديگر صفات با اين مقام مناسب است كه مقامى بى حد و رسم است. و آنچه فرمود: آن را چهار جزء قرار داد نيز جز با اين مقام مناسبت ندارد، زيرا براى عقل چهار جزء قرار دادن درست نيست مگر با توجيهاتى كه دور از حقيقت است. و اما مقام مشيّت، مقام اطلاق است و با عقل، عقل است و با نفس، نفس است و با طبع، طبع است. و مقصود از چهار جزء همان عالم عقل و عالم نفس و عالم مثال و عالم طبع است، يعنى عالمى كه داراى صورت و ماده است، و عالمى كه از ماده مجرد است نه از صورت، و عالمى كه از ماده و صورت مجرد است ولى تعلق به ماده دارد، و عالم مجرد از ماده نه از ماهيت.

و از آنچه گفتيم معناى كلام آن حضرت كه فرمود: هيچيك از آن چهار پيش از ديگرى نبود، معلوم مى‏شود. زيرا عوالم چهارگانه به اعتبار آن وجهه‏اى كه به مشيت مطلقه دارند و به اعتبار جنبه يلى الرّبى‏شان همه در عرض هم قرار گرفته و هيچ يك جلوتر از ديگرى نيست چنانكه در اوايل همين اوراق در شرح: اللّهمّ انّى أسئلك من بهائك بأبهاه ... تحقيق آن را نموديم.

و آن سه جزء كه آن را ظاهر كرد عبارتند از عالم نفس و عالم خيال و عالم طبع كه اين سه، غبار عالم خلق‏اند و نياز خلق از آن جهت كه مخلوقند به آنهاست، و اما عقل پس آن از عالم خلق نيست بلكه از عالم امر الهى است، چون از كدورتهاى عالم هيولى منزه است و ظلمت‏هاى عالم ماده و خلق متوجه او نشده و نيازى به او ندارد آن‏سان كه ماهيت به جاعل نياز ندارد و همان‏گونه كه ممتنع به واجب نيازمند نيست. پس آنچه خلق به سوى او اضافه مى‏شود و نسبت مى‏برد همان عوالم ثلاثه است و چون به مقام چهارم رسد از عالم خلق نبوده و اين نقطه عقلى است كه جزء چهارم مخزون عند اللّه است چنانكه فرمايد: مفاتح غيب نزد اوست و جز او كسى آن را نمى‏داند. و از ادراكات خلق محجوب است، زيرا آنجا حكومت الهى غلبه دارد، و از اين روست كه عقول، سراپرده‏هاى جمال و جلال اويند و به بقاء اللّه باقى هستند نه به ابقاء اللّه. (دقت شود).

و آنچه فرمود: ظاهر اللّه است يعنى اللّه ظاهر به اين اسماء است زيرا اللّه است كه در پوشش اسماء و صفات ظاهر است، چنانكه فرمايد: اوست كسى كه در آسمان اله است و در زمين اله است، و اللّه نور آسمان‏ها و زمين است، و اوست اول و آخر و ظاهر و باطن و فرمود: اگر به پايين‏ترين زمين فرود آييد هر آينه بر اللّه هبوط خواهيد كرد تا چه رسد به زمين‏هاى بالا و آسمان‏هاى بالا، به هر سو رو كنيد وجه اللّه همان سو است. يا آنكه مراد آن است كه ظاهر عبارت است از آن جهت الهى كه در اسماء سه‏گانه محجوب است.

پس آن اسم چهارم به واسطه اين سه اسم محجوب شده است، يعنى عالم عقل كه همان جهت الوهيت است محجوب است و ظاهر. پس اگر آنچه گفتيم همان از روايت مقصود باشد اشاره لطيفه‏اى خواهد بود به آنچه اهل معرفت گفته‏اند كه خداى تعالى در حجابهاى خلقى ظهور فرموده و خلق با آنكه ظهور او هستند در عين حال حجاب او نيز مى‏باشند، مانند صورتهايى كه در آينه ظاهر مى‏شوند با آنكه آن صورتها ظهور آينه هستند حجاب او نيز مى‏باشند. و در اينجا اسرارى است كه به افشاگرى آنها اجازه نيست.

مصلحت نيست كه از پرده برون افتد راز

ور نه در مجلس رندان خبرى نيست كه نيست

اركان اسم اعظم‏

و اركان چهارگانه يا موت و حيات و رزق و علم است كه چهار فرشته بر آنها گماشته شده‏اند، چنانكه فيض گفت، و يا اركان چهارگانه خود آن چهار فرشته مى‏باشند كه در حقيقت به يك چيز برمى‏گردند و حقيقتشان يكى است، و دوازده ركن به اعتبار مقاماتى است كه اين فرشتگان در آن سه عالم دارند، زيرا حقيقت عزرائيلى را مثلا در عالم طبع مقام و شأنى است و مظاهرى در عالم طبع دارد، و در عالم مثال او را مقام و شأنى است و مظاهرى در آن عالم دارد و همچنين در عالم نفوس كليه داراى مقام و شأن است و او را مظاهرى است در آن عالم، و اين مقامات سه‏گانه در زير سلطنت مقام چهارم مسخرند، و هر چه انتقال و ارتحال از صورتى به صورت ديگر در عالم طبيعت واقع مى‏شود به وسيله مظاهر اين فرشته مقرب الهى انجام مى‏گيرد، زيرا انجام اين گونه امور بى ارزش و پست با دست خود عزرائيل بدون آنكه اعوان و سپاهيانش دخالت داشته باشند واقع نمى‏شود بلكه امكان وقوع ندارد، و در حقيقت هم اين گونه كارها در دست خود عزرائيل است، چون ظاهر و مظهر با همديگر اتحاد دارند. و همچنين انتقال از عالم طبع و نشأه ماده و نزع ارواح از اين نشأه به عالم مثال و برزخ به وسيله مظاهر حضرت عزرائيل كه در عالم مثال هستند و فرشتگانى كه گماشته شده‏اند تا روحها را از پيكرها بيرون آورند انجام مى‏گيرد. و همچنين است انتقال از عالم برزخ و مثال به عالم نفوس و از آن عالم به عالم عقل. و اين نزع، آخرين مرحله نزع است كه در بعضى از عوالم مانند عالم نفوس به وسيله شخص عزرائيل بدون واسطه انجام مى‏گيرد و در عوالم نازل به واسطه اعوان و انصارش. و اگر براى موجود عقلى هم نزعى باشد آن نزع معناى ديگرى خواهد داشت غير از نزعى كه در سه مرحله اولى بود. و بعضى از مراتب نزع عقلى هم به توسط عزرائيل انجام نمى‏گيرد بلكه به وسيله اسم‏هاى قاهر و مالك كه حقيقت عزرائيلى در تحت تربيت اين دو اسم قرار دارد، انجام مى‏گيرد و نزع خود عزرائيل نيز به وسيله همين دو اسم خواهد شد.

و همچنين است حقيقت اسرافيل و جبرائيل و ميكائيل عليهم السلام كه هر كدامشان را ظهورها و مقامهايى به حسب عوالم هست و ظهور سلطنتشان در هر عالمى از نظر وجود و حد وجود و شدت و ضعف غير از عالم ديگر است. نشنيده‏اى كه جبرائيل در اين عالم به صورت دحيه كلبى ظاهر مى‏شد؟ و دوبار در قالب مثالى براى رسول اللّه ظاهر شد و آن حضرت ديد كه جبرائيل تمام خاور و باختر را پر كرده. و به همراه رسول خدا در شب معراج تا عالم عقل و مقام اصلى خودش بالا رفت تا آنكه رسول هاشمى از مقام جبرئيل به مقامات ديگر تا آنجا كه خدا خواسته بود عروج كرد و جبرئيل در مقام پوزش از اينكه رفيق نيمه راه شد عرض كرد: اگر بند انگشتى نزديك‏تر شوم فروغ تجلى بسوزد پرم! و به طور خلاصه در هر عالمى از عوالم هر كارى كه انجام مى‏گيرد خواه به وسيله شخص اين فرشتگان باشد و خواه به وسيله ياران و سپاهيانشان همگى فعل خداست.

عكس روى تو چو در آينه جام افتاد		عارف از پرتو مى در طمع خام افتاد
حسن روى تو به يك جلوه كه در آينه كرد		اين همه نقش در آيينه اوهام افتاد
اين همه عكس مى و نقش مخالف كه نمود		يك فروغ رخ ساقى است كه در جام افتاد

كلام صدر المتألهين در اينكه ملائكة اللّه مباشر افعال اللّه هستند

صدر الحكماء المتألهين و شيخ العرفاء السالكين (رضى اللّه تعالى عنه) در اسفار اربعه چنين مى‏گويد: آن كس كه در دانش الهى و حكمتى كه فوق علوم طبيعى است قدمى استوار داشته باشد شكى نخواهد داشت در اينكه موجودات همگى از فعل خدا به وجود مى‏آيند بدون آنكه زمان و مكان در آنها دخالتى داشته باشد، و ليكن در عين حال مسخر قوا و نفوس و طبايع هستند و فقط خداست كه زنده مى‏كند و مى‏ميراند و روزى مى‏دهد و هدايت مى‏كند و گمراه مى‏سازد، و ليكن مباشر زنده كردن فرشته‏اى است به نام اسرافيل، و مباشر ميراندن فرشته‏اى است به نام عزرائيل كه روحها را از بدنها قبض مى‏كند و بدنها را از غذاها و غذاها را از خاك بيرون مى‏كشد. و براى روزى فرشته‏اى است كه نامش ميكائيل است، اين فرشته مقدار غذاها و كيل و پيمانه آنها را مى‏داند. و مباشر از براى هدايت فرشته‏اى است كه نامش جبرائيل است، و براى گمراه كردن، جوهرى است شيطانى و پست‏تر از فرشته به نام عزازيل، و هر يك از اين فرشتگان را ياران و سپاهيانى است از قوا كه مسخر اوامر خدايند. و همچنين در ديگر كارهاى خداوند سبحان كه اگر خود خدا هر كار پست و نالايق را ايجاد مى‏كرد ديگر ايجاد واسطه‏ها كه به امر او به عالم خلق نازل مى‏شوند بيهوده و بى‏ثمر بود، و خداوند والاتر از آن است كه در ملكش چيز بيهوده و يا بيكار و معطلى را بيافريند، كسانى كه كافرند چنين گمان مى‏كنند.