اگر مقصود از نيرومند كه گفتيم نيرو در مقابل ضعف باشد سخن آن است كه گفته شد، و اگر نيرو بدان معنى مقصود باشد كه مبدأ آثار است باز خداى تعالى مبدأ آثار بى نهايت است و در دار وجود جز او ديّارى نيست و جز صفات و آثار او ديّارى نيست و در عالم وجود مؤثرى جز اللّه نيست، و هر چه مؤثر و يا مبدأ اثرى هست از مظاهر خلقى اوست، بلكه اوست سميع و بصير با عين سمع و بصر ما.

سمع و بصر در حق متعال از شئون علم اوست‏

شيخ عارف كامل ما شاه آبادى (كه خداى سايه‏اش را بر سر مريدانش مستدام بدارد) گويد: سميع و بصير از امهات اسماء نيستند و به علم الهى در مقام ذات باز مى‏گردند، و از علم ذاتى جدا نمى‏شوند مگر هنگامى كه به مخلوق‏ها و مظاهر واقع شوند. پس محقق شدن سميع و بصير در حق خداى تعالى به عين همان سمع و بصرى است كه بر مظاهر واقع مى‏گردد.

پس همه مبادى تأثير، مظاهر قوت و قدرت او مى‏باشند و اوست ظاهر و باطن و اول و آخر.

شيخ كبير محيى الدين در فصوص خود مى‏گويد: بدان كه علوم ذوقى كه از براى اهل اللّه حاصل مى‏شود بر حسب اختلاف قوايى كه حاصل از آن علوم است مختلف مى‏شود با اينكه همگى به عين واحد باز مى‏گردند، كه خداى تعالى مى‏فرمايد: من گوش او مى‏شوم كه با آن مى‏شنود، و چشم او مى‏شوم كه با آن مى‏بيند، و دست او مى‏شوم كه با آن حمله مى‏كند، و پاى او مى‏شوم كه با آن راه مى‏رود.

پس خدا به حسب اين روايت چنين مى‏فرمايد كه هويتش عين جوارحى است كه آن جوارح عين عبد است، پس هويت يكى است و جوارح مختلف‏اند.

حقيقت معناى امر بين الأمرين‏

و اين است حقيقت امر بين الأمرين كه گذشتگان شايسته از اولياى حكمت و چشمه‏هاى جوشان تحقيق مانند مولاى فيلسوف ما صدر الحكماء المتألهين (رضوان اللّه عليه) آن را گفته و غير او از محققين نيز از او پيروى كرده‏اند.

و خداى تعالى عزيز است به معناى سوم، يعنى بى همتاست، زيرا صرف الوجود و وجود صرف دوئيت نمى‏پذيرد و تكرار نمى‏شود و هر چه آن را دوباره فرضش كنى همان خود او خواهد بود، چنانكه در جاى خود محقق شده است و اين مختصر جاى گفتارش نيست.

و عزيز، بنابر آنچه به شيخ كبير در انشاء الدوائر نسبت داده شده از اسماء ذات است، ولى مقتضاى تحقيق آن است كه بگوييم: اگر عزيز را به معناى سوم بگيريم (بى همتا) از اسماء ذات است، و اگر به معناى دوم (مبدأ آثار) بگيريم از اسماء صفات است، و اگر به معناى اول (پيروز) بدانيم از اسماء افعال خواهد بود.

شيخ عارف ما (دام ظله) فرموده: آنچه از اسماء بر وزن فعول و فعيل باشد از اسماء ذات است چون دلالت دارد بر آنكه ذات معدن آن اسم است. و ايشان را اصطلاحى بود كه مى‏فرمود: صيغه‏هاى معدنى. بنا بر اين بسيارى از اسماء كه در تحقيق شيخ كبير از اسماء صفت و فعل هستند به نظر شيخ ما (شاه آبادى- دام ظله) از اسماء ذات خواهند بود.

دنباله سخن معناى عزيز و أعز

و شايد مراد از عزت در جمله مذكور در دعا، صفاتى است كه داراى قوه و غلبه هستند مانند قهاريت و مالكيت و واحديت و احديت و معيديت و غير اين‏ها. و مراد از عزيزترين عزت آن است كه در ميان اين اسماء، آنچه ظهور غلبه و قهريت در آن بيشتر و تمامتر باشد مانند: واحد و قهار، چنانكه مى‏فرمايد: امروز ملك از آن كيست؟ از آن اللّه واحد قهار است. و مانند مالك، چنانكه مى‏فرمايد: مالك روز جزا. و روزى كه رجوع تام مى‏شود آن روز روز سلطنت مطلقه است و روز دولت اسم واحد قهار است كه تمام سلسله وجود به سوى او بازگشته و در قهر او مستهلك مى‏شوند آنچنان كه معدوم مى‏شوند، سپس در نشأه ديگرى انشاء مى‏شوند، چنانكه مثنوى بدان اشاره كرده:

پس عدم گردم عدم چون ارغنون

گويدم كانّا إليه راجعون

اللّهمّ انّى أسئلك من مشيّتك بامضاها، و كلّ مشيّتك ماضية، اللّهمّ انّى اسئلك بمشيّتك كلّها.

ح 11ح بار الها از تو سؤال مى‏كنم به نافذترين و حتمى‏ترين مشيّتت، و همه مشيّت تو نافذ و حتمى است، بار الها از تو سؤال مى‏كنم به همه مشيّتت.

همه موجودات مظاهر و تعيّن مشيت حضرت حق‏اند

به نظر من، پس از آنكه به مطالب گذشته مراجعه نموده به قدر استحقاق مطلب در آن تدبر كنى، ديگر نيازى نباشد كه از براى مقام مشيت توضيح بيشتر دهم و تشريح زيادتر و يا تلويح و تصريحى بكنم ولى در عين حال بيان، آدمى را از عيان بى نياز نمى‏كند (شنيدن كى بود مانند ديدن) زيرا عبارتها كوتاه است و اشارت‏ها ناتوان و بيانها نارساست و زبانها لال، و به اين حقايق دست نتوان يافت مگر آنكه از پوشش‏هاى رقيق كه به روى آنهاست عبور كنى، و اين حقايق را به آسانى نمى‏شود درك كرد مگر آنكه علاقه‏هاى دنيوى را از خود به دور انداخته و بار سفر به باب الابواب انسانيت بربندى و از همه مراتب انانيت بيرون روى و همه شهوتهاى نفسانى را ترك گويى، كه جز با ترك قيدها مقام اطلاق را شهود نتوان كرد و جز با القاء حدود، وصول به دروازه ارسال و بى حدى آسان نگردد. پس اى حبيب من سعى و كوشش كن تا به مقام شهود برسى كه شهيد، سعيد است و سعادت با شهادت توأم است، و كوشش كن تا عاشق روى دلدار شوى كه هر كس كشته عشق شد شهيد مرده است.

زير شمشير غمش رقص كنان بايد رفت

كان كه شد كشته او نيك سر انجام افتاد

مگر ممكن است كه بدون كندن نعلين شهوت و غضب از پاى نفس، و بدون ترك هوى و يكباره دل به حضرت مولا بستن، به طور قرب رسيد؟ كه آنجا وادى مقدس است و مقام شامخ اقدس است و كسى كه لباس جسمانيت پوشيده و رداى هيولاى ظلمانى را بر دوش افكنده است نمى‏تواند مقام مشيت الهى و كيفيت سريان مشيت و نفوذ و بسط و اطلاق آن را شهود نمايد.

پس بايد با توفيق الهى بداند كه تمام سلسله وجود از عوالم غيب و شهود همگى از تعين‏هاى مشيت و مظاهر آنند، و نسبت مشيت به همه آنها يك نسبت مساوى است هر چند نسبت آنها به مشيت مختلف است. و بنابر طريقه عرفاء شامخين (رضوان اللّه عليهم) مشيت نخستين صادر از مصدر غيب است، و ساير مراتب وجود به توسط مشيت موجود شده است، چنانكه در روايت كافى است از ابى عبد اللّه امام صادق عليه السّلام كه فرمود: خداوند مشيت را به خودى خودش آفريد، سپس اشياء را به وسيله مشيت آفريد.

تحقيقى عميق تر در معناى مشيت‏

بلكه مقتضاى دقت در مضمون روايت شريفه و تحقيقات اصحاب سرّ و حقيقت، و ارباب سلوك و طريقت آن است كه در تمام مراتب خلقى بجز مشيت الهى موجودى نيست، و موجودى كه بالذات موجود است و از همه تعين‏ها مجرد است همان مشيت است، و وحدت حقه ظلّى كه ظل وحدت حقه حقيقيه است مخصوص مشيت است و اما تعينات، پس بوى وجود به مشامشان نرسيده بلكه همگى سرابى هستند كه تشنه آن را آب مى‏پندارد و نيستند آنها مگر نامهايى كه شما و پدرانتان آن نامها را گذاشته‏ايد و خداوند حجتى بر آنها نازل نكرده است، و بجز وجه او همه چيز هالك و نابودند.