اءيضا من كلام بعض الحكماء
مى گويند: اگر مى خواهى بدانى ارزش مال دنيا را، نظر نما ببين نزد چه كسانى مى باشد يعنى صاحبان مال نيز مانند مال دنيا نزد خدا، پست و بى قدرند مگر آنهائى كه به وظيفه عمل كنند.
و نيز گفته اند: سزاوار است براى مرد عاقل و فاضل كه اجتناب و دورى كند از مجلسى كه در او سه چيز باشد: اول شوخى ، دوم صحبت زنان و ذكر آن ها، سوم سخن گفتن در غذاها و خوردنى ها. خلاصه اين كه در اين گونه مجالس تضييع وقت انسان مى شود مسلما.
از بعضى از عارفين پرسيدند: علامت عارف چيست ؟ جواب داد اين كه سستى نكند از ذكر حق ، ملول و خسته نشود از اداى حق و انس به غير حق نگيرد.
ايضا گفت : عجب نيست دوستى من با حق ، زيرا من بنده فقير اويم ليكن عجب از حب اوست به من و حال آن كه او سلطان قادرى است . پرسيدند: به چه چيز بنده به اعلا درجات قرب به حق مى رسد؟ فرمود: به سه چيز: كورى ، كرى ، گنگى . يعنى كور باشد از نظر انداختن به چيزهائى كه نهى شده و لال باشد از سخنانى كه منع شده و كر باشد از شنيدن صداها و سخنان منهى شرع .
و فى الحديث ان النبى (صلى الله عليه و آله و سلم ) يتصاغر للحسنين (عليهما السلام ).
ترجمه : در حديث است پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) در مقام دو نور ديدگانش حسنين (عليهما السلام ) حالت بچگى به وجود مقدسش ‍ مى گرفت و به زبان اطفال با آن ها سخن مى فرمود.
وقتى جناب امام حسين (عليه السلام ) خرماى صدقه در دهان مبارك گذاشت جدش مى فرمود: كخ كخ يا حسين تا اين كه حسين (عليه السلام ) از دهان مباركش بيرون انداخت . و پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) به دو دست و دو پا راه مى رفت و حسنين به دوش مباركش سوار بودند مثل هيئت شتر سوار به آن مى فرمود: خوب شترى است شتر شما.
و در خبر ديگر است كه آن حضرت امر مى فرمود آن ها را به كشتى گرفتن . روزى در موقع كشتى گرفتن آن دو آقازاده تشجيع مى فرمود حسن را و مى فرمود بينداز حسين را فاطمه زهرا (عليها السلام ) حاضر بود عرضه داشت : پدر جان ! برادر بزرگ را وادار مى فرمائى به زمين زدن برادر كوچك ؟! فرمود: فاطمه جان ! اين جبرئيل است حسين را تشجيع مى كند به زمين زدن حسن ، من هم حسن را تشجيع مى كنم پس هر دو به زمين افتادند.
بديهى است امر حضرت به كشتى گرفتن براى تمرين به زياد شدن قوت .
از بدايع اشعار ديوان شمس تبريزى
 

اى قوم به حج رفته كجائيد كجائيد		معشوق هم اينجاست بيائيد بيائيد
معشوق تو همسايه ديوار به ديوار		در باديه سرگشته شما برچه هوائيد
گر صورت بى صورت معشوق ببينيد		هم خواجه و هم بنده و هم قبله شمائيد
صد بار ازين راه بدان خانه برفتيد		يكبار از اين خانه بدان بام برآئيد
آن خانه لطف است نشانهاش بگفتيد		از صاحب آن خانه نشانى بنمائيد
يك دسته گل كو اگر آن باغ بديديد		يك گوهر جان كو اگر از بحر خدائيد
با اين همه كى رنج شما گنج شما باد		افسوس كه بر گنج شما پرده شمائيد
احرام چو بستيد از آن باديه رستيد		از خرقه ناموس بكلى بدر آئيد
گر قصد شما ديدن آن كعبه جانهاست		اول رخ آئينه به صيقل بزدائيد(776)

عربية
 

يا راقد الليل مسرورا باءوله		ان الحوادث قد تطرقن اءسحارا
لا تفرحن بليل طاب اءوله		فرب آخر ليل اجج النارا

ترجمه : اى كسى كه خوابيده اى شب را و در اولش خوشحالى ، به درستى كه حوادث فرود مى آيد ناگهان در سحرها، خوشحال مباش به شبى كه خوب است اولش ، چه بسا آخر شبى كه شعله مى زند آتش در آن . خلاصه مى خواهد بگويد چون مقدرات در سحر فرود مى آيد منتظر پيشامد باش .
ايضا فى منقبته (عليه السلام )
 

آل النبى رقيتم ارفع الدرج		و انتم الباب باب الله للفرج
و فى سوى بابكم والله لم اعج		لن ابرح الباب حتى تصلحوا عوجى

او تقبلونى على عيبى و نقصانى
 

قد سود الذنب يا اهل الرضى صحفى		و قد مددت اليكم كف معترفى
ارجو رضاكم و من ترضون عنه كفى		و ان رضيتم فياعزى و يا شرقى

و ان ابيتم فيا ذلى و خسرانى
ايضا
 

على بشطر صفات الاله		حويت و فيك يدور الفلك
و لما اراد الاله المثال		لنفى المثال له مثلك
و لو لا الغلو الكنت اقول		جميع صفات المهمين لك

ايضا فى منقبة آل محمد (صلى الله عليه و آله و سلم )
 

انى لمدح بنى النبى العاشق		و النظم يشهدلى بانى صادق
تاءتى قوافيه الى كاءنما		قد ساقهن الى لسانى سائق
هذا و نظمى قاصر عن مدحهم		و لو اجتهدت و كان خلفى سائق
ساووا كتاب الله الا انه		هو صامت و هم الكتاب الناطق
من جاء بالقول البليغ فناطق		عنهم و الا فهو منهم سارق
فعلوا فعال الرب الا انهم		بشر فضاع على الغلاة الفارق
جعلوا الذى قد كان نفس نبيهم		هو نفس خالقهم تعالى الخالق
ضلت خلائق فى على مثل ما		ضلت بعيسى قبل ذاك خلائق
لاعذر للنصاب و الغالى له		عذر لبعض ذوى العقول يوافق
كفرت به الفئتان لكن ليستا		شرعا فان النصب كفر خارق
و هو الذى نطق الكتاب بمدحه		و بفضله صدع النبى و الصادق
لو شاء تعطيلا لافلاك السماء		ماعاقه عن مثل ذلك عائق
ان كان فى الاسلام فتق خاطه		او كان رتق فيه فهو الراتق
ياسادة و عدوا بانقاذ الذى		والاهم و بوعدهم انا واثق
ترضون ان اصلى غدا بجهنم		مع من اءعادى فيكم و اشاقق
و اذوق من خجل لدى خصمائكم		اضعاف ما انا من جهنم ذائق
هم بى يخف عذابهم و انابهم		يشتد هل هذا لديكم لائق
كيف اتفاقى فى غد مع فرقه		ما كان لى معها اتفاق سابق
تالله لو دخل الجنان عدوكم		ماراق لى منها النعيم الرائق
يا من اليه الحكم يرجع فى غد		و لامره امر الاله موافق
و كاءننى بك و الخلائق كلهم		خرس و ما فى الخلق غيرك ناطق
قد قام رضوان لديك و مالك		و لهم الى شفيتك طرف رامق
من قلت فيه خذوه عجل اخذه		لم ينتظر ما ذا يقول الخالق
مولاى عبدك قد احبك دهره		و بدا بنشر المدح و هو مراهق

ايضا فى مديحة
 

بك يا على تباهى العلاء		و تناهت عن نعته الاطراء
غاية المدح فى علاك ابتداء		ليت شعرى ما تصنع الشعراء

ايضا مديحة
 

حبذا اناء انس اقبلت		ادركت نفسى بها ما املت
و ضعت ام العلى ما حملت		طاب اصلا و تعالى محتدا(777)

مالكا ثقل و لاء الامم
 

آنست نفسى من الكعبة نور		مثل ما آنس موسى نار طور
يوم غشى الملاء الاعلى سرور		قرع السمع نداءا كنداء

شاطئى واد طوى من حرم
 

ولدت شمس الضحى بدر التمام		فانجلت عناديا جير الظلام
ناديا بشراكم هذا غلام		وجهه فلقة بدر يهتدى

بسنا انواره فى الظلم
 

هذه فاطمة بنت اسد		اقبلت تحمل لاهوت الابد
فاسجدوا ذلاله فيمن سجد		فله الاملاك خرت سجدا

اذ تجلى نوره فى آدم
 

كشف السترعن الحق المبين		و تجلى وجه رب العالمين
و بدا مصابح مشكوة اليقين		و بدت مشرقة شمس الهدى

فانجلى ليل الظلام المظلم ⁽⁷⁷⁸⁾
 

نسخ التاءبيد من نفى		ترى فارانا وجهه رب الورى
ليت موسى كان فينا فيرى		ما تمناه بطور مجهدا

فانثنى عنه بكفى معدم
 

هل درت ام العلى ما وضعت		ام درت ثدى الهدى ما ارضعت
ام درت كف النهى ما رفع		ام درى رب الجى ما ولدا

جل معناه فلما يعلم
 

سيد فاق علاكل الانام		كان اذ لا كائن و هوم امام
شرف الله به البيت الحرام		حين اضحى لعلاه مولدا

فوطى تربته بالقدم
 

ان يكن ينسب لله بنون		و تعالى الله عما يصفون
فوليد البيت احرى ان يكون		لولى البيت يدعى ولدا

لا عزيز لا و لا بن المريم
 

هو بعد المصطفى خير الورى		من ذرى العرش الى تحت الثرى
قد كست عليائه ام القرى		غرة تحمى حماها ابدا

حيث لا يدنوه من لايحرم
 

سبق الكون جميعا فى الوجود		و طوى عالم غيب و شهود
كل ما فى الكون من يمناه جود		اذ هو الكائن لله يدا

و يدالله مدر الانعم
 

سيد حارت به الفضل مضر		بفخار قدسمى كل البشر
وجهه فى فلك العليا قمر		فبه لا بالنجوم يهتدا

نحو مغناه لنيل المغنم
 

هو بدر و ذراريه بدور		عقمت من مثلهم ام الدهور
كعبة الوفاد فى كل الشهور		فاز من نحو فناه و فدا

بمطاف منه او مستلم
 

و رثو العلياء قدما من قصى		و نزار ثم فهر و لوى
لايبارى (779) حيهم قط بحى		و هم ازكى البرايا محتدا

و اليهم كل فخر ينتمى
 

ايها الراجى لقاه فى الممات		كل موت فيه لقياه حيوة
ليت ما عجل بى ما هو آت		علنى القى حيواتى فى الردى

فائزا منه باءدنى النعم
بر سقف اول درب صحن مطهر نيز مكتوب است
 

زهى به خاك درت از ره پريشانى		به هر صباح نهد آفتاب پيشانى
آنان كه به دل ، مهر تو اندوخته اند		پروانه صفت گرد تو پر سوخته اند
از بس كه به احسان تو آموخته اند		چون حلقه همه چشم به در دوخته اند
از آن كه بحق سرشته آب و گلشان		جز حب على نباشد اندر دلشان
يك شب به بيابان نجف خوابيدم		از هاتف غيب اين صدا بشنيدم
كاى قافله سالار بيابان نجف		صد ساله گناه همه تان بخشيدم

بر در اول صحن مطهر علوى نوشته است
 

زائرين درگهت را بر در خلد برين		مى دهند آواز طبتم فادخلوها خالدين (780)
تا نجف شد آفتاب دين و دولت را مقام		خاك او دارد شرف بر زمزم و بيت الحرام

محاسبه نفس
در ((مجموعه ورام )) در باب محاسبه نفس : واعلمى يا نفس ليس للدين عوض و لا للايمان بدل .⁽⁷⁸¹⁾
ترجمه : بدان اى نفس نيست از براى دين عوضى و نه از براى ايمان بدلى .
يعنى اگر دين از دستت برود چيزى جاى گزين آن نخواهد بود. ولى الحال نمى فهمى ؛ زيرا از شراب محبت دنيا مستى و زنگ غفلت روى فهمت را گرفته وقتى خواهى فهميد كه سودى ندارد و آن بعد از مردن است البته حفظ دين مخصوصا در اين دوره بسيار مشكل است .
 

وليكن اين عمل رهروان چالاك است

تو نازنين جهانى كجا توانى كرد

تامل كن در اين فرمايش صادق آل محمد (عليه السلام ) كه در ((انوار البهيه )) محدث قمى روايت مى كند كه فرمود امام (عليه السلام ): كسى كه در زمان غيبت بخواهد دين خود را حفظ كند، كالخارط للقتاد،⁽⁷⁸²⁾ مانند كسى است كه بتراشد خارهاى آن درخت را با دو دست خود.⁽⁷⁸³⁾
البته به قول حافظ:
 

كسى به وصل تو چون شمع يافت پروانه		كه زير تيغ تو هر دم سرى دگر دارد
چو خامه بر خطر فرمان او سر طاعت		نهاده ايم مگر او به تيغ بردارد

كسى مى تواند اين راه را بپيمايد كه در شهرستان رضا بار افكنده باشد.
و باز در همان كتاب خطاب مى فرمايد امام صادق به منصور: يا منصور! والله امر ظهور نخواهد شد تا اين كه بدان از نيكان جدا شوند، ناپاكان از ميان پاكان تصفيه شوند، اشقيا از سُعَدا ممتاز گردند.⁽⁷⁸⁴⁾
و فيه ايضا عن ابى جعفر (عليه السلام ): مى فرمايد: صبح مى كند يكى از شما و حال آن كه خود را اهل اين دين مى بيند و شام مى كند در حالى كه از دين خارج شده ، شام مى كند خود را اهل دين مى داند اما صبح مى كند از دين خارج شده !⁽⁷⁸⁵⁾
و نيز در كتاب ((انوار البهيه )) فرمايش مولى على (عليه السلام ) را به اصبغ بن نباته مشاهده كن مى فرمايد: يا اصبغ ! به آن خدائى كه جان على در يَد اوست نخواهيد ديد آن چه دوست داريد تا كار به جائى برسد كه آب دهان در صورت يكديگر بيندازيد و بعضى از شماها بعضى ديگر را دروغگو بداند تا اين كه باقى نماند از شماها كه اظهار ديانت مى كنيد و از شما كه اظهار تشيع مى كنيد مگر به اندازه سرمه چشم و نمك طعام .⁽⁷⁸⁶⁾
بدان اى مدعى تشيع ! از اين قبيل اخبار از ائمه اطهار بى حد و شمار است ذكر همه آن ها در اين مقام باعث اطاله كلام است . هر ادعائى دليل كذب است مگر در مقابلش برهان موجه باشد. مقام تشيع را به لاف و گزاف حائز نتوان شد اگر از كاءس محبت چشيده باشى و خود را در بوته محبت ديده و گداخته باشى از شرح حال بلال حالى پيدا خواهى كرد.
 

گر شبى را صبح كردى در فراق		تا سحر در انتظار و اشتياق
يا از آن گيسو شكنجى ديده اى		هم چُه ما را زغم به خود پيچيده اى
حال مادانى پريشان از كجاست		اصل درد و اصل درمان از كجاست

بسيار مناسب با اين مقام است كه شمه اى از حالات بلال موذن پيغمبر را به نگارش آورم . قال شيخنا المحدث النورى فى ((نفس الرحمن )): و اما بلال فهو ابن رياح و امه حمامة ، مولده فى بنى جمع ، كنيته ابو عبدالله و ابو عمرو و ابو عبدالكريم ... و كان فى المشاهد كلها مع رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم ) و كان مؤ ذنه .⁽⁷⁸⁷⁾
ترجمه : محدث نورى مى فرمايد: پدر بلال رياح و مادرش حمامه بوده و تولدش در بنى جمع و داراى سه كنيه بوده و در تمام غزوات با پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) حاضر بوده و مؤ ذن آن جناب بوده است .
اما خلاصه شرح حالش :
غلام و خانه زاد امية بن خلف بوده و مادرش مملوكه اميه بوده . و او صاحب مال فراوان و فرزندان بزرگ بوده و دوازده غلام داشته كه هيچ يك را دوست تر از بلال نداشته لذا بلال را موكل بر بيت الصّنَم خود نموده بود چون مشرف به دولت ايمان شد در بتخانه به عبادت خدا مشغول شد تا وقتى كه اميه خبردار شد بلال را گفت : اءتسجد لرب محمد (صلى الله عليه و آله و سلم )؟ قال البلال : بلى اءسجدلله الكبير المتعال
ترجمه : (اميه پرسيد: خداى محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) را سجده مى كنى ؟ بلال فرمود: بلى سجده مى كنم خداوند بزرگ را). بعد از اين اميه در تعذيب بلال دقيقه اى فرو گذار نمى كرد تا به درجه اى كه گويند هر روز كه آفتاب به نصف النهار رسيدى و از شدت گرمى عرصه عالم چون تنور پر آتش شدى اميه او را به بطحاء مكه مى آورد و بدنش را برهنه مى كرد و دست و پاى بلال را استوار مى بست و بر روى ريگهاى گداخته مى خوابانيد و سنگ هاى داغ كه گوشت را بريان مى كرد بر روى سينه و شكم و پهلوى او مى گذاشت و گاهى او را بر روى خارها با تن برهنه مى كشيد و خارها از پوست و گوشت بدن مبارك بلال مى گذشت و به استخوان مى رسيد و بلال را مى گفت از دين محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) برگرد و به لات و عُزّى ايمان بيار و او مى فرمود: احدا، احدا! خداى يكتا را ستايش مى كنم و بيزارى مى جويم از لات و عزى و اميه بر او غضبناك تر مى شد و بر تعذيب او مى افزود تا جائى كه كعب الاحبار نقل مى كند كه بلال فرمود: اميه از موهاى غليظ شتر به مقدار پنجاه گز تافته و خلاصه طنابى ساخت و بر گردن من بسته به دست اطفال مكه داد تا مرا از بلندى به پستى و از پستى به بلنديهاى مكه مى كشيدند تا گردنم سخت مجروح شد. علاوه دارد كه ابو جهل ملعون اجازه مى گرفت از اميه براى تعذيب بلال و علاوه از سنگ و ريگ داغ سيخ آهن در آتش مى گذاشت و بر بدن مبارك بلال نهاده و او را تكليف بر برگشت از دين اسلام و پرستش اصنام مى كرد و بلال همان كلمه را تكرار مى كرد و احدا احدا مى گفت .
 

دلباخته تا كسى به خوبان نشود		مانند من زار پريشان نشود
گفتا كه عيدت كنم از بيمارم		يا رب سببى ساز پشيمان نشود
دل بس كه ز هجران رخت آه كشيد		ياد تو به دل نقش هو الله كشيد
زد همزه به لام خويش و ديوانه صفت		يك نعره لا اله الاه (788) كشيد

و فى ((نفس الرحمن )): كان بلال موذنه (صلى الله عليه و آله و سلم ) و كان يلحن فى السين .
ترجمه : در ((نفس الرحمن )) دارد كه بلال مؤ ذن پيغمبر بود و ((شين )) را ((سين )) مى گفت و در اذان ((اءشهد)) را ((اءسهد)) مى خواند. اما راجع به اميه كه بلال غلام خانه زاد او بود حق تعالى مقدر فرمود تا آن ملعون در جنگ بدر به دست مبارك بلال به جهنم واصل شد و باز شمه اى از جلالت بلال در نزد خدا و رسولش بشنو اى مستمع شايد به خود آئى .
در ((جامع النورين )) حاجى ملا اسماعيل سبزوارى مى نويسد: در فتح مكه معظمه پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) بلال را فرمود كه به بالاى بام كعبه رفته اذان بگويد و چون مخرج شين نداشت اءسهد ان لا اله الا الله مى گفت و مردم مى خنديدند و مى گفتند مگر آدم قحط است كه بايد اين سياه با اين كه مخارج حروف را دارا نيست برود بالاى بام كعبه و اذن بگويد كه ((سين )) را به جاى ((شين )) مى گويد! يكى مى گفت خوشا به حال پدرم كه مرد و صداى بلال را نشنيد. ديگرى مى گفت : محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) كلاغ سياه را بالاى بام كعبه فرستاده . طعن منافقان بر مسلمانان گران آمد به عرض مبارك حضرت رسانيدند:
 

اى نبى و اى رسول كردگار

يك مؤ ذن كاو بود افصح بيار(789)

ديگرى را بفرمائيد اذان بگويد تا زبان طعن دشمنان بسته گردد. پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود: بلال اذان نگويد. بلال دل شكسته شد. جبرئيل نازل شد عرض كرد: يا رسول الله ، حق تعالى مى فرمايد غير از بلال ديگرى ماءذون نيست اذان بگويد و بالاى بام كعبه خانه من برود؛ زيرا بلال اءذان را براى من مى گويد نه از براى ديگران و ما ((سين )) بلال را به جاى ((شين )) قبول داريم .
روى لما اءتى بلال من الحبشه عند النبى (صلى الله عليه و آله و سلم ) انشد: ((اره بره كنكره # كراكر امندره )) فقال النبى لحسان اجعل معناه عربيا فقال الحسان بداهة .
 

اذا المكارم فى آفاقنا ذكرت

فانما بك فينا يضرب المثل (790)

روايت شده همين كه بلال از حبشه حضور مقدس پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) شرفياب شد شعر مرقوم را به زبان خود يعنى زبان حبشه انشاد نمود. حسّان بن ثابت حاضر بود حضرت به او فرمود اين شعر را به زبان عربى ترجمه نمايد حسان بالبداهه شعر مذكور را انشاد كرد كه ترجمه آن به فارسى چنين است : هر وقتى اخلاق فاضله و كريمه در دنيا ذكر مى شود شما را ضرب المثل آن اخلاق كريمه قرار مى دهند.⁽⁷⁹¹⁾
مرحوم حاج شيخ على اكبر نهاوندى در حاشيه كتاب ((خزينة الجواهر)) از كتاب ((نزهة المجالس )) نقل كرده كه خداوند سياهى صورت بلال را خال روى حورالعين قرار مى دهد.⁽⁷⁹²⁾
مثنوى
 

ما درون را بنگريم و حال را		نى برون را بنگريم و قال را
آن كه قصدش از خريدن سود نيست		هيچ قلبى پيش او مردود نيست
گر بود لفظش كج و معنيش راست		آن كجى لفظ مقبول خداست

بلى ان الله لا ينظر الى صوركم و اءعمالكم بل ينظر الى نياتكم و قلوبكم . در حكايت مرد عجمى كه دعا را غلط مى خواند نظير بلال لفظ كجش ‍ مقبول پروردگار شد.
جوينى در كتاب ((احسن القصص )) چنين تحرير كرده كه مردى نزد حضرت رسول آمد و عرض كرد: يا رسول الله ، شما را ادعيه و اوراد زياد است و من مردى عاجزم و استحضار آن ها بتمامى نتوانم مى خواهم كه به تعليم كلمه اى مرا از همه مستغنى سازى . حضرت فرمود: بگو: اللهم اءنت ربى اءنا عبدك .
ترا همين كلمه كافى است . آن مرد نتوانست درست كلمات را ضبط كند شب و روز بعكس مى خواند و مداومت مى كرد و مى گفت : اللهم اءنت عبدى و اءنا ربك .
هرگاه كه اين كلمه را بر زبان مى راند و لوله در ملكوت اعلى مى افتاد و ملائكه از سياست اين گستاخى و جهالت آن مرد بيمناك بودند. روزى جبرئيل حضور پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) شده عرض كرد: يا رسول الله ، آن مرد عجمى را كلماتى تعليم فرموده اى كه از معنى آن اطلاع ندارد طورى ادا مى كند كه صاحب شرع او را تكفير مى نمايد. حضرت آن مرد را طلبيد و حال وى باز پرسيد، عرض كرد: از تعليم حضرتت بسيار شادم و هردم بدان تكلم مى كنم و مى گويم : اللهم اءنت عبدى و اءنا ربك . و دل بر ثواب آن نهاده ام . حضرت فرمود: عكس آنچه بر تو آموخته ام مى گوئى زنهار بعد از اين چنان نگوئى كه كافر گردى . آن مرد بغايت محزون گشت و غم گذشته ها بر دلش مستولى شد عرض كرد: يا رسول الله ، مدتى ندانسته كفر گفته ام اكنون بفرما تدارك آن چگونه كنم ؟ حضرت تامل فرمود. جبرئيل نازل شد عرض كرد: يا رسول الله ، حق تعالى فرموده اگر غلطى بر بنده من رواست بر من روا نيست من نظر بر دل بنده دارم اگر سهوى بر زبان بنده اى گذرد و دل وى بر حقيقت مستقيم باشد ما آن خطاى او را به صواب برداريم و به منتهاى همتش رسانيم .⁽⁷⁹³⁾
رباعى
 

اخلاص عمل به محضر يار بيار		بگذر ز زبان ، دل سوى دلدار بيار
در بحر دل آر گوهر صدق دارى		ما طالب اوئيم و خريدار بيار

و فى ((منهج الصادقين )) فى تفسير قوله تعالى : (هذا ما توعدون لكل اءواب حفيظ # من خشى الرحمن بالغيب و جاء بقلب منيب ) الى ان قال (ان فى ذلك لذكرى لمن كان له قلب اءو اءلقى السمع و هو شهيد.)^{(794 )}
در ((منهج )) گويد: به درستى كه در آن چه مذكور شد در اين سوره ((لذكرى ))، هر آينه پندى و ياد كردنى است مر كسى را كه بوده است مر او را قلب يعنى دل متفكر؛ چه كسى كه دل او غير متفكر و متدبر است به منزله شخصى است كه بى قلب باشد؛ زيرا كه قلب بدون ذكر معتد به نيست . و از ابن عباس نقل مى كند كه مراد از عقل ، قلب است و تسميه آن به قلب به جهت آن است كه دل ، محل عقل و ذكر و فكر است و از شِبْلى منقول است كه كسى به موعظه قرآنى متعظ مى شود كه دل او هميشه با ياد خدا باشد و طرفة العينى از او غافل نشود. ((اءو اءلقى السمع )) يا كسى كه القا كند و گوش ‍ خود را فرا دهد به مواعظ فرقانى ((و هو شهيد)) و او حاضر باشد به ذهن خود يعنى دلش به ذكر و فكر آن چه مى شنود مشغول باشد تا فهم معانى او تواند كرد نزد استماع آن كه كسى كه ذهن او حاضر نباشد در حكم غائب است و استماعش به منزله عدم است به جهت عدم ترتب فائده بر آن .